Quaestiones in Heptateuchum

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio III, Pars 3. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.2.) Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1895.

(In fine descriptio tabernaculi.) QVAEST. I. De obstetricum mendacio, quo fefellerunt Pharaonem, ne occiderent masculos Israhelitas quando nascebantur, dicentes non ita parere mulieres hebraeas sicut pariebant aegyptiae, quaeri solet, utrum talia mendacia adprobata sint auctoritate diuina, quandoquidem scriptum est deum [*]( 9 Gen. 46, 15 21 cf. Ex. 1, 19. 20 ) [*]( 2 animabus l\'zbci t\\ comuiorantur C1 9 hii CPT om. N 11 post quia add. lia T 13 qual qui Y 14 lia ibi PSNVTb pepererit JV causa NVT 18 Explicit liber questiones in genesis id est liber primus augustini feliciter fol. 33 C Expliciunt questiones genesis incipiunt questiones exotli fol. 43 P pag. 113 S fol. 25 N fol. 37 V Explicit liber de questionibus genesis. require capitula in fine. Incipit liber de questionibus exodi fol. 59 T ) [*]( 21 De j e, sed spat. d litt. suffic. uacuo T 23 pariebant aegyptiae o»a. JV 24 utrumque N )

bene fecisse obstetricibus: sed utrum pro misericordia ignoscebat mendacio an et ipsum mendacium dignum praemio iudicabat, incertum est. aliud enim faciebant obstetrices uiuificando infantes paruulos, aliud Pharaoni mentiendo; nam in illis uiuificandis opus misericordiae fuit: mendacio uero illo pro se utebantur, ne noceret illis Pharao, quod potuit non ad laudem, sed ad ueniam pertinere. neque hinc auctoritatem ad mentiendum esse propositam mihi uidetur eis, de quibus dictum est: et non est inuentum in ore eorum mendacium. quorundam enim uita longe inferior a professione sanctorum si habeat ista mendaciorum peccata, prouectu ipso et indole feruntur, praesertim si beneficia diuina nondum norunt expectare caelestia, sed circa terrena occupantur. qui autem ita uiuunt, ut eorum conuersatio, sicut dicit apostolus, in caelis sit, non eos existimo linguae suae modum, quantum ad ueritatem promendam adtinet falsitatemque uitandam, exemplo illo obstetricum debere formare. sed diligentius de hac quaestione disserendum est propter alia exempla quae in scripturis reperiuntur.

De facto Moyse, cum occidit Aegyptium ad defendendos fratres suos, satis disputauimus in illo opere, quod de uita patriarcharum aduersus Faustum scripsimus: utrum indoles in eo laudabilis fuerit. qua hoc peccatum admiserit, sicut solet uber terrae etiam ante utilia semina quadam herbarum quamuis inutilium feracitate laudari. an omnino ipsum factum iustificandum sit. quod ideo non uidetur. quia nullam adhuc potestatem gerebat legitimam nec acceptam diuinitus nec [*]( 9 Apoc. 14. 5 14 cf. Phil. 3, 20 20 cf. Ex. 2, 12 22 cf. contra Faustum XXII 70 ) [*]( 3 uiui.ficando S 4 in om. N 8 propositum C1 eis om. r 9 inuentum om. C 12 diuina om. b 18 quaestiones N 20 mosi P moysi SVTbd defensandos (fen s. l. m. 1) S defendendo N 21 suosI cos N 23 quam P 24 ubertas b terra PSV in herbarum N 27 legitimam ante potestatem leg. in PSNVTbd acceptum C accepta N )

humana societate ordinatam. tamen, sicut Stephanus dicit in Actibus apostolorum, putabat intellegere fratres suos, quod per eum deus daret illis salutem, ut per hoc testimonium uideatur Moyses iam diuinitus admonitus — quod scriptura eo loco tacet — hoc audere potuisse.

Clamauit illum dominus de rubo. dominus in angelo? an dominus angelus ille qui dictus est" magni consilii angelus" et intellegitur Christus? supra enim dixit: adparuit illi angelus domini in flamma ignis de rubo.

Educere illos de terra illa in terram bonam et multam, in terram fluentem lac et mel. utrum terram fluentem lac et mel spiritaliter accipere debemus, quia secundum proprietatem nostram hoc erat illa quae data est populo Israhel? an locutionis est, qua id ad laudem ubertatis et suauitatis referatur?

Et nunc ecce clamor filiorum Israhel uenit ad me, non sicut clamor Sodomorum, quo iniquitas sine timore et sine uerecundia significatur.

Quod mandauit dominus Hebraeis per Moysen, ut acciperent ab Aegyptiis uasa aurea et argentea et uestem atque addidit: et praedabimini eos, mandati huius non potest iniustum esse iudicium. mandatum enim dei est, de quo non iudicandum sed ei obtemperandum fuit. ille enim nouit quam iuste mandauerit: ad seruum autem pertinet oboedienter facere quod mandauit.

Quod ait Moyses ad dominum; precor, domine, non sum eloquens ante hesternum neque ante [*]( 2 cf. Act. 7, 25 6 Ex. 3, 4 7 Es. 9. 6 9 Ex. 3, 2 11 Ex. 8.8 17 Ex. 3, 9 18 Gen. 18. 20 20 Ex. 6, 22 27 Ex. 4, 10 ) [*]( 6 illum] ad illum Y eum b 7 angelusj angelis X 10 de] in PSVTb 11 sec. cod. Aler. 14 nostram] non PSXVTbd 15 locutionis) genus locutionis 82 locutionis modus T quo T 20 dominus in mg. add. m. 2P 23 dei] domini V 25 mandauerat Pl 28 txavd; TtscJi. saXaXo; Lag. sui;otos Origencs t. XV p. 354 hcsternum] extcrminfl Pl extemfl P )

nudiustertianum diem neque ex quo coepisti loqui famulo tuo, intellegitur credere posse se fieri dei uoluntate subito eloquentem, cum dicit: neque ex quo coepisti loqui famulo tuo, tamquam ostendens fieri potuisse, ut ante hesternum et nudiustertianum diem qui eloquens non fuisset repente fieret ex quo cum illo dominus loqui coepit.

Quis fecit mutum et audientem, uidentem et caecum? nonne ego dominus deus? sunt, qui deo calumnientur uel scripturae potius ueteris testamenti, quia dixerit deus, quod ipse fecerit caecum et mutum. quid ergo dicunt de domino Christo aperte in euangelio dicente: ego ueni, ut qui non uident uideant et qui uident caeci fiant? quis autem nisi insipiens crediderit aliquid homini secundum uitia corporalia posse accidere, quod deus nolit? sed eum iuste totum uelle nemo ambigit.

Quod dominus dicit ad Moysen: sed nunc uade, et ego aperiam os tuum et instruam te quae locuturus es. satis hic adparet non tantum instructionem oris sed ipsam etiam apertionem ad dei uoluntatem et gratiam pertinere. non enim ait: tu aperi os tuum et ego instruam te, sed utrumque ipse promisit: aperiam et instruam. alibi autem dicit in psalmo: dilata os tuum et adinplebo illud — ubi significat in homine uoluntatem accipiendi quod deus donat uolenti, ut ad uoluntatis exordium pertineat "dilata os tuum", ad dei autem gratiam "et adinplebo illud" — hic uero: et aperiam os tuum et instruam te.

Et iratus iracundia dominus dixit. quemadmodum possit intellegi irascens deus, quia non sicut homo per inrationabilem perturbationem, per omnia tenendum est, ubi [*]( 7 Ex. 4, 11 11 Ioh. 9, 39 10 Ex. 4, 12 22 Ts. 80, 11 27 Ex. 4, 14 ) [*]( 1 nudustertianum CPNV 2 se om. PSVTb 4 extendens Px 5 eitemum PIVI axhesternum T nudustertianum CPN 9 ealumnienter pi V calumniantur b 10 dixerat VIb fecerat b 13 inspiciens pi V 16 uade tu PSlNVTb 18 satis hic adparet om. N 20 tu] uade tu C 28 pOi\'sd PlSN )

tale aliquid scriptura dicit, ne de hoc eadem saepe dicenda sint. sed merito quaeritur cur hic iratus de fratre Moyse dixerit. quod ipse illi loquetur ad populum; uidetur enim tamquam diffidenti non dedisse plenissimam facultatem, quam daturus erat. et per duos agi uoluisse, quod et per unum posset. si credidisset. uerum tamen eadem uerba omnia diligentius considerata non significant iratum dominum pro uindicta dedisse Aaron. sic enim dicit: nonne ecce Aaron frater tuus Leuites? scio quia loquens loquetur ipse. quibus uerbis ostenditur deus increpasse potius eum, quid timeret ire, quod ipse esset minus idoneus, cum haberet fratrem, per quem posset ad populum loqui quod uellet, quoniam erat ipse gracilis uocis et linguae tardioris; quamquam de deo totum sperare deberet. deinde eadem ipsa quae paulo ante promiserat et posteaquam iratus est dicit. dixerat enim: aperiam os tuum et instruam te; nunc autem dicit: aperiam os tuum et os eius et instruam uos quae faciatis. sed quoniam addidit: et loquetur ipse tibi ad populum, uidetur oris apertio praestita, propter quod dicit Moyses linguae se esse tardioris. de uocis autem gracilitate nihil ei praestare dominus uoluit, sed propter hoc adiutorium fratris adiunxit, qui posset ea uti uoce, quae populo docendo sufficeret. quod ergo ait: et dabis uerba mea in os eius, ostendit quod ea loquenda esset daturus: nam si tantummodo audienda sicut populo, in aures diceret. deinde quod paulo post ait: et loquetur ipse tibi ad populum et ipse erit tuum os, et hic subauditur "ad populum". et cum dicit: tibi loquetur ad populum. [*]( .8 Ex. 4, 14 15 Ex. 4, 15 18 Ex. 4. 16 23 Ex. 4, 15 ) [*]( 2 moysi SNVTbd tnosi P 3 ille ipse V illi ipse b loqueretur 1\'SVTbd 4 diffendendi C Õ agyi C etl etiam b 6 credisset CI omnia dili om. N consideratap C considerat N 9 loquens] eloquen, est PSVb loquens est T 10 quid] qui PSNVTb 12 possit C1 posset et N ipse erat S 15 aperi V 16 aperio F1 19 linguae ae essej lingua hSC C lingua se P\' linguae se STbd 20 dominus praestare Vb 22 ergo] autem PSVTb 23 loquendo V 24 audiendo PXSV 26 hie] sic b 27 et- populum om. N )

satis indicat in Moysen principatum, in Aaron ministerium. deinde quod ait: tu autem illi eris quae ad deum, magnum hic fortassis perscrutandum est sacramentum, cuius figuram gerat ueluti medius Moyses inter deum et Aaron et medius Aaron inter Moysen et populum.

In eo quod scriptum est: et factum est in uia ad refectionem obuiauit ei angelus et quaerebat eum occidere. et adsumto Sepphora calculo circumcidit praeputium filii sui et procidit ad pedes eius ut dixit: stetit sanguis circumcisionis infantis mei. et recessit ab eo, propter quod dixit: desiit sanguis circumcisionis, primum quaeritur, quem uolebat angelus occidere, utrum Moysen, quia dictum est: occurrit ei angelus et quaerebat eum occidere. nam cui putabitur occurrisse. nisi illi qui uniuerso suorum comitatui praefuit et a quo ceteri ducebantur? an puerum quaerebat occidere, cui mater circumcidendo subuenit, ut ob hoc intellegatur occidere uoluisse infantem, quia non erat circumcisus, atque ita sancire praeceptum circumcisionis seueritate uindictae? quod si ita est, incertum est prius de quo dixerit "quaerebat eum occidere", quia ignoratur quem, nisi ex consequentibus reperiatur, mira sane locutione et inusitata, ut prius diceret: "occurrit ei et quaerebat eum occidere", de quo nihil antea dixerat. sed talis est in psalmo: fundamenta eius in montibus sanctis; diligit dominus portas Sion. inde enim psalmus incipit nec aliquid de illo uel de illa dixerat, cuius fundamenta intellegi uoluit dicens: fundamenta eius in montibus sanctis. sed quia sequitur: diligit dominus portas Sion, ergo fundamenta uel domini uel Sion, et ad faciliorem sensum magis Sion, ut fundamenta ciuitatis [*]( 6 Ex. 4, 24-26 24 Ps. 86, 1. 2; cf. Loc. de Ex. LXIIII ) [*]( 1 mosen P moyse Sbd in om. P1 2 eris in his quę b 4 uelut PVT 8 asummo Pl assumpta b sephora S Tb 11 desit 1\'1 15 a. P 19 çt quod C 21 ignorabatur plSJ\'"t 23 ante P Vb 27 uoluit intelligi b 29 ergo om. b et om. N Eug 30 accipiuntur CI ) [*]( XXVIII Aug. sect. III pars S ) [*]( 7 )

accipiantur. sed quia in hoc pronomine, quod est "eius", genus ambiguum est — omnis enim generis est hoc pronomen, id est et masculini et feminini et neutri — in graeco autem in feminino genere dicitur aotra, <in> masculino et neutro aotou et habet codex graecus autoo, cogit intellegere non fundamenta Sion, sed fundamenta domini, id est quae constituit dominus, de quo dictum est: aedificans Hierusalem dominus. nec Sion tamen nec dominum antea nominauerat. cum diceret: fundamenta eius in montibus sanctis. sic et hic nondum nominato infante dictum est: occurrit ei et quaerebat eum occidere, ut de quo dixerit in consequentibus agnoscamus. quamquam et si de Moyse accipere quisquam uoluerit, non est magno opere resistendum. illud potius quod sequitur, si fieri potest, intellegatur, quid sibi uelit ideo recessisse angelum ab interfectione cuiuslibet eorum, quia dixit mulier: stetit sanguis circumcisionis infantis. non enim ait: . recessit ab eo", propter quod circumcidit infantem, sed quia stetit sanguis circumcisionis: non quia cucurrit, sed quia stetit, magno, nisi fallor, sacramento.

Quod superius dictum est, quod Moyses uxorem et infantes suos inposuit uehiculis, ut cum eis in Aegyptum pergeret, postea uero Iothor socer eius illi cum eis occurrit. posteaquam eduxit. populum ex Aegypto, quaeri potest quomodo utrumque sit uerum. sed intellegendum est post illam, quae ab angelo futura erat, interfectionem Moysi uel infantis reuersam fuisse cum paruulis. nam quidam putauerunt propter hoc angelum terruisse, ne ad inpedimentum ministerii, quod diuinitus inpositum Moyses gerebat, femineus sexus comitaretur. [*]( 7 Ps. 146, 2 20 cr. Ex. 4, 20 22 cr. Ex. 18. 1-5 ) [*]( 4 dicatur PXVITEitg in addidi masculino—aoroO om. b 5 a\'.iTv>| autos PV autu CPSNVT cogit-non om. N 7 ierusalem Td 12 quisque accipero Ettg . 13 magno-pere V magnopere NTbdEug 14 uelit (it add. m. 2) C In infantis-circumcisionis om. N 22 ietor C iethro V2 Tb 23 quaeri potest om. N 24 illa P 25 interfectione P 26 reuersum PSN 27 mysterii ST )

Quaeritur quomodo populo dicatur, quod mandauit deus eiecturum se eos de Aegypto in terram Chanaan, Pharaoni autem dicatur, quod trium dierum iter exire uellent in desertum immolare deo suo ex mandato eius. sed intellegendum est, quamuis deus sciret quid esset facturus, quoniam praesciebat non consensurum Pharaonem ad populum dimittendum, illud primo dictum esse, quod etiam primitus fieret, si ille dimitteret. ut enim sic fierent omnia, quemadmodum consequens scriptura testatur, Pharaonis contumacia meruit et suorum. neque enim mendaciter deus iubet quod scit non facturum cui iubetur, ut iustum iudicium consequatur.

Verba quae dicit Moyses ad dominum: quare adflixisti populum hunc? et ut quid me misisti? ex quo enim intraui ad Pharaonem loqui in tuo nomine, *** in hunc populum, et non liberasti populum tuum. non contumaciae uerba sunt uel indignationis, sed inquisitionis et orationis, quod ex his adparet, quae illi dominus respondit. non enim arguit infidelitatem eius, sed quid sit facturus aperuit.

Sacramenti locum esse dubium non est, quod scriptura uolens originem Moysi demonstrare, quoniam eius actio iam expetebat, a primogenito Iacob, id est Ruben, progenies coepit, inde ad Symeon, inde ad Leui; ultra progressa non est. quoniam ex Leui Moyses. hi autem commemorantur, qui iam commemorati fuerant in illis septuaginta quinque, in quibus Israhel intrauit in Aegyptum: non enim primam neque secundam sed tertiam tribum, id est Leuiticam deus esse uoluit sacerdotalem. [*]( 1 cf. Ex. 5, 1-3 12 Ex. 5, 22. 23 20 cf. Ex. 6, 14-28 ) [*]( 2 canan C chanan N 7 primorii C 8 si om. CI 13 hunc et om. S ut] ant S 14 enim om. S stellulis significaui aliquod uerbum intercidisse; fort. legendum: nocuit hunc populum 15 et om. b 18 enim] enim erg9 PS ergo V infedelitatem S 22 a] ut a S 23 simeon CVd simeonem S 24 hic T 27 tribuO P ) [*]( 7* )

100

Quod Moyses dicit: ecce ego gracili uoce sum, et quomodo exaudiet me Pharao? non uidetur tantum propter magnitudinem populi excusare de uocis gracilitate uerum etiam propter unum hominem. mirum si tam gracilis uocis fuit. ut nec ab uno homine posset audiri. an forte regius fastus non eos permittebat de proximo loqui? dicitur autem illi: ecce dedi te deum Pharaoni et Aaron frater tuus erit tuus propheta.

Notandum quod, cum ad populum mitteretur, non ei dictum est: ecce dedi te deum populo et frater tuus erit tuus propheta, sed, frater tuus, inquit. loquetur tibi ad populum. dictum etiam est: erit os tuum, et tu illi quae ad deum; non dictum est: tu illi deus. Pharaoni autem dicitur Moyses datus deus et secundum analogian propheta Moysi Aaron, sed ad Pharaonem. hic insinuatur nobis ea loqui prophetas dei quae audiunt ab eo nihilque aliud esse prophetam dei nisi enuntiatorem uerborum dei hominibus, qui deum uel non possunt uel non merentur audire.

Assidue deus dicit: indurabo cor Pharaonis et uelut causam infert cur hoc faciat. indurabo, inquit, cor Pharaonis et inplebo signa mea et portenta mea in Aegypto, tamquam necessaria fuerit obduratio cordis Pharaonis, ut signa dei multiplicarentur uel inplerentur in Aegypto. utitur ergo deus bene cordibus malis ad id quod uult ostendere bonis uel quos facturus est bonos. et quamuis uniuscuiusque cordis in malitia qualitas, id est quale cor habeat ad malum. suo fiat uitio, quod inoleuit ex arbitrio uoluntatis, ea tamen qualitate mala, ut huc uel illuc moueatur, cum [*]( 1 Ex. 6, 30 7 Ex. 7, 1 11 Ex. 4, 16 19 Ex. 7, 3 ) [*]( 11 ad populum ad populum PlSV 12 cst etiam PSNVb est et T 14 analogiam Tbd propheta Moysi om. S 16 loqui qui P1 Ioquiu. V audierunt V 17 sec. dei om. T 19 indurabo-Pharaonis om. b 21 etiam implebo NEug 23 multiplicarentur om. N 25 uel quod PVSbd bonis V2bd unuscuiusque F1 28 ea] et b qualitate] uoluntate Eug curn-irroueatur om. V )

101

siue huc siue illuc male moueatur, causis fit quibus animus propellitur. quae causae ut existant uel non existant, non est in hominis potestate, sed ueniunt ex occulta prouidentia iustissima plane et sapientissima uniuersum quod creauit disponentis et administrantis dei. ut ergo tale cor haberet Pharao, quod patientia dei non moueretur ad pietatem, sed potius ad inpietatem, uitii proprii fuit; quod uero ea facta sunt, quibus cor suo uitio tam malignum resisteret iussionibus dei — hoc est enim quod dicitur induratum, quia non flexibiliter consentiebat, sed inflexibiliter resistebat — dispensationis fuit diuinae, qua tali cordi non solum non iniusta, sed euidenter iusta poena parabatur, qua timentes deum corrigerentur. proposito quippe lucro uerbi gratia, propter quod homicidium committatur, aliter auarus, aliter pecuniae contemtor mouetur: ille scilicet ad facinus perpetrandum, ille ad cauendum; ipsius tamen lucri propositio in alicuius illorum non fuit potestate. ita causae ueniunt hominibus malis. quae non sunt quidem in eorum potestate, sed hoc de illis faciunt, quales eos inuenerint iam factos propriis uitiis ex praeterita uoluntate. uidendum sane est, utrum etiam sic accipi possit: ego indurabo, tamquam diceret: "quam durum sit demonstrabo" .

Si loquetur uobis Pharao dicens: date nobis signum aut portentum, et dices Aaron fratri tuo: sume uirgam et proice illam palam Pharaone et palam seruis eius, et erit draco. hic certe non ministerio uocis opus erat, cui uidebatur uelut ex necessitate datus Aaron propter gracilitatem uocis Moysi; sed uirga erat proicienda, [*](23 Ex. 7, 9 ) [*](3 sed] et T 4 plena Pl 6 et Pharao NEug quoci S moue- tur PaSaV sed-inpietatem om. N 7 uitii ex uita C facta sunt ea b 8 corde suo V1 malignum V1 9 inJuratum 6 N 10 sentiebat T 11 non iniusta] iusta CPVTbd 12 corritferentur om. N 13 propositio Pl 15 mouentur b et ad fin. PV 19 inuenirent CI 24 gt (supra exp. et pos. tu) V 27 erat opus T6 cuij cQ b datur CI )

102

ut draco fieret. cur hoc ergo Moyses ipse non fecit, nisi quia ista mediatio ipsius Aaron inter Moysen et Pharaonem alicuius magnae rei figuram gerit?

Etiam hoc notandum, quod cum id signum palam Pharaone fieret scriptum est: et proiecit Aaron uirgam suam, cum forte si dixisset: "proiecit uirgam", nulla esset quaestio; quod uero addidit "suam", cum eam Moyses dederit, non frustra forsitan dictum est. an erat utrique illa uirga communis, ut cuiuslibet eorum diceretur, uerum diceretur?