De Genesi Ad Litteram

Sequitur, ut uideamus de ligno scientiae dinoscendi bonum et malum. prorsus et hoc lignum erat uisibile et corporale sicut arbores ceterae. quod ergo lignum esset, non est dubitandum; sed cur hoc nomen acceperit, requirendum. mihi autem etiam atque etiam consideranti dici non potest quantum placeat illa sententia non fuisse illam arborem cibo noxiam — neque enim qui fecerat omnia bona ualde in paradiso institueret aliquid mali - sed malum fuisse homini transgressionem praecepti. oportebat autem, ut homo sub domino deo positus alicunde prohiberetur, ut ei promerendi dominum suum uirtus esset ipsa oboedientia, quam possum [*]( 3 cf. m Reg. 19, 8 9 cf. m Reg. 17, 16 21 cf. Gen. 1, 81 ) [*]( 2 aliquid tamen om. S habuit] habuit tamen aliquid S colliride E corrilide 8 collyrida b 3 uSdicauit IPb 4 dubitauimus Ei ciuum Et 7 occasu EIPB ciuo El preatitit S 8 tam] tamqwm E 9 reficerSt b nec deficerent in mg. m. 2 P deficergt b 12 uel om. El puluere (u fin. retract. m. 2) R 15 cop. IIII E; hinc incipiunt Eugippti Excerpta p. 196 ed. Kndll scientiae om. S di- noscentiae S dignoscendi bd 16 boni et malitf etfin.] ac bd 18 acciperit Rl 19 autem om. Eug. 20 ciuo El 22 instituerit S iostituerat bd mali (i in ras.) B 24 aliunde BIBb promerendo PR 25 possumus S )

Flumen autem exiit de Eden, quod inrigabat paradisum, et inde diuisum est in quattuor partes. ex his uni nomen estPhison, hoc est quod circuit totam terram Euilat, ubi est aurum; aurum autem terrae illius bonum et ibi est carbunculus et lapis prasinus. et nomen flumini secundo Geon, hoc est quod circuit totam terram Aethiopiam. flumen autem tertium Tigris, hoc est quod fluit contra Assyrios. flumen autem quartum Euphrates. de his fluminibus quid amplius satagam confirmare, quod uera sint flumina nec figurate dicta, quae non sint, quasi tantummodo aliquid nomina ipsa [*](15 Gen. 2, 10-14 ) [*]( 2 esse et] esset S 4 esset] ê*- R dift S 5 aliquid ei bd 7 illo b 8 ederet] non ederet S figurata (s. I. m. 1 add. t futnra) S transgressio (gres s. I. add. m. 2) P 9 poene RS discerneret (8. I. add. m. 2 at disceret) E 10 fin. et om. b ex 81 11 in om. E quoddam aere bd 12 indidem] inde ItSbd 13 illum R1 15 aedem PS aedenij 17 fyson (phis5 6) ex his uni nomen est PRb hoc est om. PRb 18 euilath Sbd aurum autem] et aurum S 20 fluminis secundi E geo b 21 ethiopiam PIiS aethiopiae bd 22 tygris 8 hoc om. S est om. Sb quod fluit om. Et contra om. S 23 eufrates EPRS his] his autem PRbd 24 figuratae ES figurat.e P )

Et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso ut operaretur et custodiret. et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno quod est in paradiso escae edes; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de illo. qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. cum superius breuiter dixerit deum plantasse paradisum et constituisse ibi hominem, quem finxerat, recapitulauit, ut narraret, quomodo sit paradisus constitutus. nunc ergo et illud recapitulando commemorauit, quomodo ibi deus posuerit hominem, quem fecit. uideamus itaque, quid sit, quod dictum est: ut operaretur et custodiret. quid operaretur uel quid custodiret? numquid forte agriculturam dominus uoluit [*]( 14 Gen. 2, 15—17 ) [*]( 3 cap. V E ipsae 81 5 scribtura EP 6 issc] esse S iisse d 7 tracţtus E tractos S 8 noti EPRS 10 terras b aeden PR aedem S 12 adque Et 18 opacabant] pacabant S occupabant b 14 sumpsit E2RSbd dominus om. EPB; sed confer 248, 7 17 aescae S esca PRlbd escam (e. l. m. 2; nam m. 1 om.) E,R2; sed cf. Locut. in Heptat. lib. I VII 18 manducauitis Et 19 quo bd diae (a exp. m. 1) P comederitis 8 ab] de S 20 dixerit breuiter S 25 operaretur (re 8. l. m. 1) E quid-custodiret om. b uel] et d 26 agriculturam (alt. n a. I. m. 1) R )

Quod enim maius mirabiliusque spectaculum est aut ubi magis cum rerum natura humana ratio quodammodo loqui potest, quam cum positis seminibus, plantatis surculis, translatis arbusculis, insitis malleolis tamquam interrogatur quaeque uis radicis et germinis quid possit quidue non possit, unde possit, unde non possit, quid in ea ualeat numerorum inuisibilis interiorque potentia, quid extrinsecus adhibita diligentia, inque ipsa consideratione perspicere, quia neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat, deus, quia et illud operis, quod accedit extrinsecus, per illum accedit, quem nihilominus creauit et quem regit atque ordinat inuisibiliter deus?

Hinc iam in ipsum mundum uelut in quandam magnam [*]( 20 I Cer. 3, 7 ) [*]( 1 cap. VI E eum om. S 2 arbitremur Eb arbitramur PR 3 uideamus PRlb noluptate RI agriculari S agricolare b 4 in] in (8. Z. m. 2 at ad) E,R2 ad PRxbd quicquid E28 5 diliciarum R agriculturaiTi E errat E 6 accedebat S auersi 8 terrae (s. I. m. 2 af ra) E terra PRSbd 7 exhilaratio] ex illa ratio S 9 ipse 8 anim,ae (i eras.) E anime P 13 enim 8. I. m. 1 8 mirabilius quae R 15 seminibua (e na.1 ex i) E traslatis Sl 16 arbustulis b insitisj inser- tis S maleolis R 20 inquae. ES prospicere S plantant P 21 regat (sic) P incrimentum P 23 nihilhominus S reget S 24 adquc E I 25 Hinc excerpsit Eugippius ed. KtVlll p. 21)3 -204, 17 uelud RS ) [*](16* )

. Sicut autem in arbore id agit agricultura forinsecus, ut illud proficiat, quod geritur intrinsecus, sic in homine secundum corpus ei, quod intrinsecus agit natura, seruit extrinsecus medicina, itemque secundum animam, ut natura beatificetur intrinsecus, doctrina ministratur extrinsecus. quod autem ad arborem colendi neglegentia, hoc ad corpus medendi incuria, [*](2 repperitur EPRS partem P1 3 et om. PRSbd Eug. administrationem Ex 4 qua] quę Sb incrimentum P 7 luminnria) lumina b noctisque u ex e m. 1) R 9 crescere] et crescere Eug. senescere] et senescere (seniscere P) PRabd 11 discere b societatis Rl 12 amministrari E7PR queque P 13 agantur Eug. terraena P 14 consolatur ]łl inquej inique (i m. 1 exp.) S lo eandem (n s. l. m. 1) S 16 naturale Rb quod crescit S 17 uo_ luntarium PR quod 51 19 & sentiat JB1 uoluntariae E uoluntari.e S 21 cap. VII E autem) enim S 23 eij et E 24 iternquel itfi quod b anima E1 26 neglegentiam P )

Ut custodiret autem quid? an ipsum paradisum? contra quos? nullus certe uicinus metuebatur inuasor, nullus limitis perturbator, nullus fur, nullus adgressor. quomodo ergo intellecturi sumus corporalem paradisum potuisse ab homine corporaliter custodiri? sed neque scriptura dixit: ut operaretur et custodiret paradisum, dixit autem: ut operaretur et custodiret. quamquam si de graeco diligentius ad uerbum exprimatur, ita scriptum est: et accepit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum et custodire. sed utrum ipsum hominem posuit operari — hoc enim sensit, qui interpretatus est: ut operaretur — an eundem paradisum operari, id est ut homo paradisum operaretur, ambigue sonat et uidetur magis exigere locutio, ut non dicatur: operaretur paradisum, sed in paradiso.

Uerum tamen, ne forte sic dictum sit: ut operaretur paradisum, sicut superius dictum est: nec erat homo, qui operaretur terram — eadem quippe locutio est: operari terram, quae: operari paradisum — ambiguam sententiam ad [*]( 1 segnitiaip E umor E1PR 2 exitiabiles Et exsiciabilis R 5 «iustus abhorret (e ercu.) E iustas Sb aborret R arbor.e S a] a* (t ,eras.) E 7 uoluntate PRSlb 9 prudentibus (b 8. L m. 1) S 12 limitis (in mg at inimicus) b perturbator nullus. (sic distinct.) S adgressor nul. IUB S adgressor Ex aggressur Pl 14 scribtura EP 16 greco PRS 17 scribtum EP 20 interpraetatus ESR interpetratus P 22 ambiguae PlS 28 operetur E 26 ueruntamen S nec E )

Quodsi et illud intellegamus, ut paradisum operaretur et paradisum custodiret, operari quidem paradisum posset, sicut supra diximus, per agriculturam, custodire autem non aduersus inprobos aut inimicos, qui nulli erant, sed fortassis aduersus bestias. quomodo istuc? aut quare? numquid enim bestiae iam in hominem saeuiebant, quod nisi peccato non fieret? ipse quippe bestiis omnibus ad se adductis, sicut post commemoratur, nomina inposuit, ipse etiam sexta die lege uerbi dei cum omnibus communes cibos accepit. aut si erat iam, quod timeretur in bestiis, quonam pacto posset unus homo illum munire paradisum? neque enim exiguus locus erat, quem tantus fons inrigabat. custodire quippe ille deberet, si posset paradisum tali et tanta maceria communire, ut eo serpens non posset intrare; sed mirum, si, priusquam communiret, omnes serpentes inde posset excludere.

Proinde intellectum ante oculos cur praetermittimus? positus est quippe homo in paradiso, ut operaretur eundem paradisum, [*]( 10 Gen. 3, 18 ) [*]( 1 tractamus Pb tractemus (te 8. I. m. 2) R 3 custodira S 4 terram E 6 ei om. b optemperaret RS precipienti P domino suo precipienti S 10 inquid PR 12 quod (0 B. I. m. 1) R si a. I. m. 1 R 14 aduersum S 15 aduersum S 16 istud Rtbd 17 saeuiebat Pl fiere.t (n eras.) E 19 ipso PRS aexto PRSbd die 8 20 ciuos El cybos R aut] ut Ex 23 quippe] quidem .PB\'M 24 macheria E magis ui (in mg. at maceria) b conmunire 8 27 quur PR)

Est alius in his uerbis sensus, quem puto non inmerito praeponendum, ut ipsum hominem operaretur deus et custodiret. sicut enim operatur homo terram, non ut eam faciat esse terram, sed ut cultam atque fructuosam, sic deus hominem multo magis, quem ipse creauit, ut homo sit, eum ipse operatur, ut iustus sit, si homo ab illo per superbiam non abscedat; hoc est enim apostatare a deo, quod initium superbiae scriptura dicit. initium, inquit, superbiae hominis apostatare a deo. quia ergo deus est incommutabile bonum, homo autem et secundum animam et secundum corpus mutabilis res est, nisi ad incommutabile bonum, quod deus est, conuersus substiterit, formari, ut iustus beatusque sit, non potest. ac per hoc deus idem, qui creat hominem, ut homo sit, ipse operatur hominem atque custodit, ut etiam bonus beatusque sit. quapropter qua locutione dicitur homo operari terram, quae iam terra erat, ut ornata atque fecunda sit, ea locutione dicitur deus operari hominem, qui iam homo erat, ut pius sapiensque sit, eumque custodire, quod homo sua [*]( 17 Eccli. 10, 12 ) [*]( 3 ipse S sibi in ras. m 2 R .-ne (be eras.) R 4 ammitteret ER amitteret P accipit ER1 5 sibi 8. I. m. 1 R 6 quisquej quisquam b dicitur quisque S 7 custodire S 8 etiamsi] si (spat. init. lineae uacuo) S alteri (i add. m. 2) R salba P 10 immerito P 15 operaretur PRX 16 apostatare (pr. ta 8. I. m. 1) E 17 scribtura EP inquid P superbie S homini 8 himinis Rl 18 cap. VIII E 20 res est om. 8 est deus bd 21 substeterit R 23 ipsae S 24 loquutione P dicitur (ur s. I. m. 1) E 26 loquutione P. )

Proinde nullo modo uacare arbitror, sed nos aliquid et magnum aliquid admonere, quod ab ipso diuini libri huius exordio, ex quo ita coeptus est: in principio fecit deus caelum et terram usque ad hunc locum, nusquam positum est "dominus deus", sed tantum modo "deus". nunc uero. ubi ad id uentum est, ut hominem in paradiso constitueret eumque per praeceptum operaretur et custodiret, ita scriptura locuta est: et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum et custodire: non quod supra dictarum creaturarum dominus non esset deus; sed, quia hoc nec propter angelos nec propter alia, quae creata sunt, sed propter hominem scribebatur, ad eum admonendum, quantum ei expediat habere dominum deum, hoc est sub eius dominatione oboedienter uiuere quam licentiose abuti propria potestate, nusquam hoc prius ponere uoluit, nisi ubi peruentum est ad eum in paradiso conlocandum, operandum et custodiendum: ut non diceret sicut et cetera omnia superius: et sumsit deus hominem, quem fecit, sed diceret: et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum, ut iustus esset, et custodire, ut tutus esset, ipsa utique dominatione sua, quae non est illi, sed nobis utilis. ille quippe nostra seruitute non indiget, nos uero dominatione illius indigemus, ut operetur et custodiat nos. et ideo uerus solus est dominus. quia non illi ad suam, sed ad nostram utilitatem salutemque [*]( 5 Gen. 1, 1 10 Gen. 2, 15 ) [*]( 2 contempnens BS 4 ammonere EPB 5 exj in b ceptus 8 9 eumque (que s. I. m. 1) S eum quae R scribtura ElP 10 loquata P aumpsit EPPRSb deus dominus S 12 quo RS 14 sint S acribatur S 15 ammonendum EPR 16 obędienter S 18 paradisum b conlocandum E18 19 et fin. om. ES 20 sumpsit ElPRSb dominus deus b 21 sed-fecit add. in mg. m. 1 R om. b sumpsit E*PBSbd 28 custodiret (t fin. s. I.) R,B dominationg P 25 illius] ipsius 8 26 opeHretur BS dominus est S 27 illi] nulli (i 8. I. m. 1) B )

Neque enim tale aliquid est homo, ut factus deserente eo, qui fecit, possit aliquid agere bene tamquam ex se ipso: sed tota eius actio bona est ad eum conuerti. a quo factus est, et ab eo iustus, pius, sapiens beatusque semper fieri, non fieri et recedere, sicut a corporis medico sanari et abire, quia medicus corporis operarius fuit extrinsecus seruiens naturae intrinsecus operanti sub deo, qui operatur omnem salutem gemino illo opere prouidentiae, de quo supra locuti sumus. non ergo ita se debet homo ad deum conuertere, ut, cum ab eo factus fuerit iustus, abscedat, sed ita, ut ab illo semper fiat. eo quippe ipso, cum ab illo non discedit, eius sibi praesentia iustificatur et inluminatur et beatificatur operante et custodiente deo, dum oboedienti subiectoque dominatur.

Neque enim, ut dicebamus, sicut operatur homo terram. ut culta atque fecunda sit, qui, cum fuerit operatus abscedit, relinquens eam uel aratam uel satam uel rigatam uel si quid aliud, manente opere, quod factum est, cum operator abscesserit, ita deus operatur hominem iustum, id est iustificando [*]( 3 PB. 15, 2 9 Ps. 72, 28 17 cap. 9 ) [*]( 2 adiubaretur El 3 dixi] dii R inquid El 4 dpus] dfis E 5 eges] indiges 8 cap. VIIII E 9 adherere S 10 post tale uox erasa S factus ut b 11 eo om. EPR 12 conuerti ad eum bd 13 est om. b beatus que R 14 recidere P 16 opera.tur (n eras.) R 17 loquuti PR 18 ergo] enim S se] sccJ E deum] dominum PRbd 20 discedat El discedet S aibi] ipse bd presentia PRS 22 oboediente PR1 25 si quid] si quid ex sicut m. I R 26 operatur P abcesserit S )

Ille itaque operetur hominem bonum atque custodiat, qui incommutabiliter bonus est. semper ab illo fieri semperque perfici debemus inhaerentes ei et in ea conuersione, quae ad illum est, permanentes, de quo dicitur: mihi autem adhaerere deo bonum est, et cui dicitur: fortitudinem meam ad te custodiam. ipsius enim sumus figmentum creati, non tantum ad hoc, ut homines simus, sed ad hoc etiam, ut boni simus. nam et apostolus cum fidelibus ab inpietate conuersis gratiam, qua salui facti sumus, commendaret, gratia enim, inquit, salui facti estis per fidem; et hoc non ex uobis, sed dei donum est, non ex operibus, ne forte quis extollatur. ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparauit deus, ut in illis ambulemus. et alibi cum dixisset: cum timore et tremore uestram ipsorum salutem operamini, ne sibi putarent tribuendum, tamquam ipsi se facerent iustos et bonos, continuo subiecit: deus enim est, qui operatur in uobis. sumsit ergo dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum, hoc est "operari in eo" et "custodire eum." [*]( 11 Ps. 58, 10 12 Ephes. 2, 10 15 Ephes. 2, 8-10 21 Phil. 2, 12. 13 24 Gen. 2, 15 ) [*]( 1 abscedente] absente Eb facit S 2 presente R 8 quia (i B. I. m. 1) R quia si] quasi S autem om. b etiam] si etiam S sed etiam b 4 sic«» (ut er.) R praesente sibi S inluminator S lumi- natur PR 5 tenebatur P 6 a.uersione (d eras.) R 7 operaetur (ae ex a) S 8 incummutabiliter 221 9 inherentes EPR 10 adherere ER 11 et om. Ev 12 ad] at PaRI creati om. PRSbd 13 ad om. El simus om. Pl 19 preparauit R 21 uestrum E 23 fecerint S iustos (o ex u) P 24 uobis] nobis b sumpsit PR1J2b 25 eum a. I. m. 1 S 26 eum-operari om. b custodira S )

Et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno, quod est in paradiso, edes ad escam: de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de illo. qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. si aliquid mali esset lignum illud, unde prohibuit hominem deus, eius ipsius mali natura uenenatus uideretur ad mortem. quia uero ligna omnia in paradiso bona plantauerat, qui fecit omnia bona ualde, nec ulla ibi natura mali erat, quia nusquam est mali ulla natura — quod diligentius, si dominus uoluerit, disseremus, cum de illo serpente dicere coeperimus —, ab eo ligno, quod malum non erat, prohibitus est, ut ipsa per se praecepti conseruatio bonum illi esset et transgressio malum.

Nec potuit melius et diligentius demonstrari, quantum malum sit sola inoboedientia, cum ideo reus iniquitatis factus est homo, quia eam rem tetigit contra prohibitionem, quam si non prohibitus tetigisset, non utique peccasset. nam qui dicit uerbi gratia: .,noli tangere hanc herbam* — si forte uenenosa est mortemque praenuntiat, si tetigerit — sequetur quidem mors contemtorem praecepti; sed etiam, si nemo prohibuisset atque ille tetigisset, nihilominus utique moreretur. illa quippe res congrua saluti uitaeque eius non esset, siue inde uetaretur siue non uetaretur. item cum quisque prohibet eam rem tangi, quae non quidem tangenti, sed illi, qui prohibuit, obesset, uelut si quisquam in alienam pecuniam misisset manum prohibitus ab eo, cuius erat illa pecunia, ideo esset [*]( 1 Gen. 2, 16. 17 7 cf. Gen. 1, 12 ) [*]( 4 diae R ederetis PR 6 cap. X E. hinc excerpit Eugippius p. 197-202 ed. Knoll 6 nenenata EsEug. 9 quia (ia in ras.) R unusquam Pl 10 disserimus PRill ceperimus S 12 conueraatio 22 14 demonstrari] conmendari PRbd 17 prohibitua non tetigisset E 18 erbam ESl 19 praenuntiet E prenuntiat R sequitur PRSbd 20 quidem] quoque Eug. contemptorem RS2bd 21 nihilominus (n fin. 8. l. m. 1) R nihilhominus S utique om. Eug. moriretur S 22 congrua] contraria PRlbd non esset] eseet PRxbd 23 prohibet 221 26 pecunia illa bd )

Denique a peccante nihil aliud adpetitum est nisi non esse sub dominatione dei, quando illud admissum est, in quo, ne admitteretur, sola deberet iussio dominantis adtendi. quae si sola adtenderetur, quid aliud quam dei uoluntas adtenderetur? quid aliud quam dei uoluntas amaretur? quid aliud quam dei uoluntas humanae uoluntati praeponeretur ? dominus quidem cur iusserit, uiderit; faciendum est a seruiente quod iussit et tunc forte. uidendum est a promerente, cur iusserit. sed tamen, ut causam iussionis huius non diutius requiramus, si haec ipsa magna est utilitas homini, quod deo seruit, iubendo deus utile facit quidquid iubere uoluerit, de quo metuendum non est, ne iubere quod inutile est possit.

Nec fieri potest, ut uoluntas propria non grandi ruinae pondere super hominem cadat, si eam uoluntati superioris extollendo praeponat. hoc expertus est homo contemnens praeceptum dei et hoc experimento didicit, quid interesset inter bonum et malum, bonum scilicet oboedientiae. malum autem inoboedientiae, id est superbiae et contumaciae, peruersae imitationis dei et noxiae libertatis. hoc autem in quo ligno accidere potuit, ex ipsa re, ut iam supra dictum est, nomen accepit. malum enim nisi experimento non sentiremus, quia nullum esset, si non fecissemus. neque enim ulla natura [*]( 25 cap. 6 ) [*]( 6 adpetitum El 7 dei om. Eug. admissum E1 8 admitteretur E1 amitteretur PBl 11 uolumtati P preponeretur R 12 quur PB 18 quur PR 14 ut (m. 1 sup. in superser.) S 15 hec R hutilitas S 16 quidquid El 17 non 8. l. m. 1 R 19 ea Bl uoluntati (n 8. l. m. 1) B 21 hoc] ex hoc Eag. interest b 23 superuiae P et om. S Eug. contumatiae BS 24 imitationis (i fin. ex e m. 1) S 25 iam] & iam S 27 ulla (a ex e m. 1) R )

Cui autem sine mali experimento placet bonum, id est ut, antequam boni amissionem sentiat, eligat tenere, ne amittat, supra omnes homines praedicandus est. sed hoc nisi cuiusdam singularis laudis esset, non illi puero tribueretur, qui ex genere Israhel factus Emmanuhel nobiscum deus reconciliauit nos deo, hominum et dei homo mediator, uerbum apud deum, caro apud nos, uerbum caro inter deum et nos. de illo quippe propheta dicit: priusquam sciat puer bonum aut malum, contemnet malitiam, ut eligat bonum. quomodo quod [*]( 23 cf. Matth. 1, 23 24 cf. I Tim. 2, 5 cf. Ioh. 1, 1. 14 26 Es. 7, 16 ) [*]( 1 malum] mali PRSbd Eug hoc om. El accepit hw E 5 post m. 1 s. l. E 6 adheserit EBS 7 pro et om. El haec] hoc b 8 posset b 9 adherere ER pribat ElP 11 iniqum E 12 ammissi JB1 13 sentiatur P 18 pena S 19 cuiJ cum Eug. placeat b 20 amissione E elegat S eligat (i ex e m. 1) R 21 super PRbd homines omnes S 23 hemmannhel Eug e*manuhel R emmanuel bd 24 aput EXP 25 cap. XI E 26 prophaeta S 27 contemnet S1 elegat S )

Frustra autem nonnulli acute obtunsi sunt, cum requirunt, quomodo potuerit appellari lignum dinoscentiae boni et mali, antequam in eo transgressus esset homo praeceptum atque ipsa experientia dinosceret, quid interesset inter bonum, quod amisit, et malum, quod admisit. lignum enim tale nomen accepit, ut eo secundum prohibitionem non tacto caueretur, quod eo contra prohibitionem tacto sentiretur. neque enim quia inde contra praeceptum manducauerunt, ideo factum est illud lignum dinoscentiae boni et mali, sed utique, etiam si oboedientes essent et nihil inde contra praeceptum usurpassent, [*](11 cf. loh. 6, 38 13 cf. Rom. 5, 19 15 I Cor. 15, 22 ) [*]( 1 contemnet S eliget S 4 amissione RbdEug sentiat ur (m. 1 coni.) S experimentia P 6 boni S amissio (alt. i s. l. na. 1) R 7 experimentiam P 8 contempsit hbd 9 amittendo quid P 10 oboedientie P obentiae R 11 nolumtatem E eius uoluntatem bd 12 eligit P 14 ita et Eug: ita EPRSbd 15 oboedientiam (en s. l. m. 1) S constituuntur J-RSbdEug 18 acute S obtusi bd Eug 20 preceptum P 21 aperientia (sic) P 22 amisit P 23 non exp. m. 2 P caueretur (a corr. m. 2) R 24 eo (0 8. I.) S 2? inde om. b )

Et quomodo, inquiunt, intellegeret homo, quod ei dicebatur lignum dinoscentiae boni et mali, quando ipsum malum quid esset omnino nesciebat? hoc qui sapiunt parum adtendunt, quemadmodum a contrariis notis sic pleraque intellegantur ignota, ut etiam uerba rerum, quae non sunt, cum in loquendo interponuntur, nullus caliget auditor. hoc enim quod omnino non est nihil uocatur; et has duas syllabas nemo non intellegit, qui latine audit et loquitur. unde, nisi cum sensus intuetur id, quod est, et eius priuatione quid etiam non sit agnoscit? sic et inane cum dicitur, intuendo corporis plenitudinem priuatione eius tamquam contraria quid dicatur inane intellegimus. sicut audiendi sensu non solum de uocibus. uerum etiam de silentio iudicamus, sic ex uita, quae inerat homini, posset eius cauere contrarium, id est uitae priuationem, quae mors uocatur. et ipsam causam, qua perderet quod amabat, id est quodlibet factum suum, quo fieret, ut amitteret uitam, quibuslibet syllabis appellaretur — quemadmodum latine cum dicitur peccatum uel malum — tamquam signum eius intellegeret, quod mente discerneret. nos enim quomodo intellegimus, cum dicitur resurrectio, quam [*]( 1 post quod ibi eis eadem uocabula erasa R accederet J21 2 quemammodum E inde (de 8. I m 1) R possint S 4 acciderent PR1 5 hęc b rectae R 7 intellegere PRlb 10 quemammodum E 12 loquendum PR calica (sup. c m. 1 scr. g et adiecit 1 calcet) S ni. hil ost ex 13 sillabus PR sillabus S 14 intelleget S 15 est et eius] essa eius (corr. m. 1) S pribatione ElP 16 sic et] sicut Eug (Knöll 201, 16) intuendo] ut intuendo S 17 plenitudinê. (m eras. -- add. m. 2) R pribationetp El priuationS (s. I. m. 2) P,b priuatione* R contraria Pb 20 posset (t 8. I. m. 1) 8 22 quod—est om. P1 2S sillabis PRS quemammodum E 24 latine R 25 intellegere EIPR quod Rl )

Sic ergo illis primis hominibus iam uita erat dulcis, quam profecto amittere deuitabant, idque ipsum quibuscumque modis uel sonis significantem deum intellegere poterant. nec aliter eis posset persuaderi peccatum, nisi prius persuaderetur eos ex illo facto non esse morituros, id est illud, quod habebant et se habere gaudebant, non amissuros: unde suo loco loquendum est. aduertant itaque, si quos mouet, quomodo potuerint intellegere inexperta nominantem uel minantem deum, et uideant nos omnium inexpertorum nomina nonnisi ex contrariis. quae iam nouimus, si priuationum sunt, aut ex similibus, si specierum sunt, sine ullo aestu dubitationis agnoscere. nisi forte aliquem mouet, quemadmodum loqui potuerint uel loquentem intellegere, qui non didicerant uel crescendo inter loquentes uel aliquo magisterio; quasi magnum fuerit deo loqui eos docere, quos ita fecerat, ut hoc possent etiam ab hominibus discere, si essent a quibus. [*]( 2 et om. Eug pribationem E1 3 adpellamus 8 5 loquendo b 6 quemammodum E 7 inexperta Eug. 8 debitationem E1 9 quis] quis enim Eug. adherescere ERS 10 minitatus PRSbdEug. 11 huiusmodi PRbdEug 14 debitabant ElP 18 amniissuros R 19 potuerint (n s. I. m. 1) ES* potnerunt Eug. 20 intellegeregt (nt exp. m. 1) S et jR1 22 ante quae cap. XII E pribationum E1P cx om. S si 8. l. m. 1 S 23 aestu] extu El 24 quemammodum E 25 intellegere] intellere S 26 deo] de eo S )

Merito sane quaeritur, utrum hoc praeceptum uiro tantum dederit deus an etiam feminae. sed nondum narratum est, quemadmodum facta est femina. an forte iam erat facta, sed hoc quemadmodum gestum sit quod prius erat gestum postea recapitulando narratum est? uerba enim scripturae sic se habent: et praecepit dominus deus Adae dicens; non dixit "praecepit eis". deinde sequitur: ab omni ligno quod est in paradiso escae edes; non dixit "edetis". deinde adiungit: de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de illo. iam hic tamquam ad ambos pluraliter loquitur et pluraliter praeceptum terminat dicens: qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. an sciens, quod ei facturus erat mulierem, ita praecepit ordinatissime, ut per uirum praeceptum domini ad feminam perueniret? quam disciplinam in ecclesia seruat apostolus dicens: si quid autem discere uolunt, domi uiros suos interrogent.

Item quaeri potest, quomodo nunc deus locutus sit ad hominem, quem fecit, iam certe sensu ac mente praeditum, ut audire et intellegere loquentem ualeret. neque enim aliter praeceptum posset accipere, quo transgressor eius esset, nisi hoc acceptum intellegeret. quomodo ergo illi locutus est deus? utrum intus in mente secundum intellectum, id est ut sapienter intellegeret uoluntatem ac praeceptum dei sine ullis corporalibus sonis uel corporalium similitudinibus rerum? sed non sic existimo primo homini locutum deum. talia quippe [*](6 Gen. 2, 16. 17 16 I Cor. 14, 35 ) [*]( 1 queritur R 2 faeminae P sed-femina in mg. m. 1 add. R 3 quemammodum E est] sit PJRSbd faemina S 4 erat in ras. R 5 recapitulandum Rl 8 esca El aesce S; cf. 242,17 aedes S aedetis S 12 di.e P aederitis S ab] de S 13 ei (i in ras.) R mulierg (8 corr. m. 2) R ordinatisaim*e P ordinatissimae RS 15 aeclesia E ęcclesia S 19 certg S praedi*tum (c eras.) E 20 aliter (ter 8. I. m. 3) E 21 possit S transgressoreius E transgresso rens Pd transgressor rens (re in ras. m. 2) R transgressor eus 8 22 deus om. El 23 post intus ras. 5 litter. in P 26 primum hominem Rl ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III pars 1. ) [*]( 17 )

Locus itaque magnus neque praetereundus proponitur, ut intueamur, quantum possumus, quantum ipse adiuuare et donare dignatur, opus diuinae prouidentiae bipertitum, quod superius, cum de agricultura loqueremur, transitoria quadam occasione perstrinximus, ut inde iam inciperet legentis animus hoc adsuescere contueri, quod adiuuat plurimum, ne quid indignum de ipsa dei substantia sentiamus. dicimus itaque summum ipsum, uerum, unum ac solum deum, patrem et filium et spiritum sanctum, id est deum uerbumque eius et utriusque spiritum, trinitatem ipsam neque confusam neque separatam, deum, qui solus habet inmortalitatem et lucem habitat inaccessibilem, quem nemo hominum uidit nec uidere potest, nec locorum uel finito uel infinito spatio contineri nec temporum uel finito uel infinito uolumine uariari. neque enim est in eius substantia, qua deus est, quod breuius sit in parte quam in toto, sicut necesse est esse quae in locis sunt, aut fuit in eius substantia, quod iam non est, uel erit, quod nondum est, sicut in naturis, quae possunt temporis mutabilitatem pati.

Hic ergo incommutabili aeternitate uiuens creauit omnia simul, ex quibus currerent tempora et inplerentur loca [*](4 cf. Gen. 3, 8 16 I Tim. 6, 16 25 de sequent. cf. de ciuit. dei lib. XII 15 ) [*]( 1 scribtura EP locutum (JiTi (m. 1 exp.) B 2 est] fuit b S fcabrahae (h exp. m. 1) B specie S 4 uocem (em ex is m. 1) JB ambulantis PBSbd 7 adiubare El 10 pr§strinximus S 11 adiubat E\'iP 12 Hinc excerpit Eugipptus p. 204-209 ed. Knall 13 ipsum summum PSSbd uerum] ipsum uerum S 19 nec temporum s. l. m. 1 S 21 esse] esse de his b 22 post locis sequitur in ediUone Migniana: immoto cardine moueatur: sic tota palma ab articulo, qtUU uerba p. 260, 15, ubi eis locus est, in eadem editione desiderantur. 25 ergo] autem Eug. incommutabili* (a er.) E 26 implentur P1 )

Quocirca quisquis intellegere conatur, quemadmodum aeternus, uere aeternus et uere inmortalis atque [*](1 secala PS 2 alt. quedam P 3 ullns] quIIqs (n exp. tn. 1) P nullus (n 8. I. m. 1) S,RbdJEug 4 ipsę 8 ut om. S 5 cap. XIII E 6 corporali] temporali (tem in raa. m. 3) E quod] et b 7 possit S 8 loca Rbd 10 loca Bbd 11 ad] in Sbd ad in B ad tJJ (in exp. m. 2) P occidente S 14 at] ut S 16 praecedet S 17 praecedet S 18 mouetur S 19 ipsae S conditus] conditus (a in ras.) P conditor S 21 conditor] non conditus Eug. (Knoll 206, 6) 22 per locum b 26 quemammodum E 27 aeternus ante uere om. bd inmutabilis S ) [*]( 17* )

Adfecta quippe anima carnalium sensuum consuetudine etiam se ipsam cum corpore per locum moueri putat, dum id per locum mouet. quae si posset diligenter inspicere tamquam cardines membrorum corporis sui quemadmodum articulatim dispositi sint, a quibus initia motionum nitantur, inueniet ea, quae per spatia locorum mouentur, nisi ab eis, quae loco fixa sunt, non moueri. non enim mouetur solus digitus, nisi manus fixa sit, a cuius articulo, uelut inmoto cardine, moueatur. sic tota palma ab articulo cubiti, sic cubitus ab articulo humeri, humerus ab scapula cum mouetur stantibus utique cardinibus, quibus motio nitatur, it per loci spatium, quod mouetur; sic plantae in talo est articulus, quo stante moueatur; sic cruris in genu et totius pedis in coxa. et nullus membri motus omnino est, quem uoluntas mouet, nisi ab aliquo articuli cardine, quem nutus eiusdem uoluntatis primitus figit, ut ab eo, quod loci spatio non mouetur, agi ualeat, quod mouetur. denique nec in ambulando pes leuatur, nisi alius fixus totum corpus ferat, donec ille, qui motus est, a loco, unde fertur, ad locum, quo fertur, inmoto articulo sui cardinis innitatur. [*]( 1 per tempus nec per locum PRbd 2 adsequi posse S 8 quemammodum E 8 cap. XllII E 9 cum corpore se ipsam Eug. 10 possit dEug. 11 quemammodum E 12 sunt PRbd 13 spacia (pr. a sup. e m. 1 superacr.) 8 14 manus fixa sit] fixa sit palma b 16 inmoto] in motu S inmoto—articulo in ed. Migmana hic desiderari supra memoratum est. 16 umeri EPR 17 umerus EPR . cum mouetur] commouetur PR Eug. monetur b 18 it] id ERS1 19 plante RS moueatur] mouetur SEug moneantur P 20 nullius bd 21 aliquo] alico R articulari b 22 flga 81 24 leuatur (e sup. a m. 1 super- Bcr.) R 25 illae S 26 quod (d exp. m. 1) S )

Porro, si in corpore nullum membrum per locum uoluntas monet nisi ab eo membri articulo, quem non mouet, cum et illa pars corporis, quae mouetur, et illa, qua fixa fit, ut moueatur, corporeas habeant quantitates suas, quibus occupent spatia locorum suorum, quanto magis ipse animae nutus, cui membra deseruiunt, ut quod placuerit figatur, unde id, quod mouendum est, innitatur, cum anima non sit natura corporea nec locali spatio corpus inpleat, sicut aqua utrem sine spongiam, sed miris modis ipso incorporeo nutu commixta sit uiuificando corpori, quo et inperat corpori quadam intentione, non mole: quanto magis, inquam, nutus ipse uoluntatis eius non per locum mouetur, ut corpus per locum moueat, quando totum per partes mouet nec aliquas loco mouet nisi per illas, quas loco non mouet!

Quod si intellegere difficile est, utrumque credatur, et quod creatura spiritalis non per locum mota moueat corpus per locum et quod deus non per tempus motus moueat creaturam spiritalem per tempus. quodsi de anima quisque non uult hoc credere - quod quidem sine dubio non solum crederet, uerum etiam intellegeret, si eam posset, sicuti est, incorpoream cogitare. cui enim non facile occurrat, quod per locum non moueatur, quae per loci spatia non distenditur? quidquid autem per loci spatia distenditur corpus est; ac per hoc consequens est, ut anima per locum moueri non putetur, si corpus non esse credatur — sed, ut dicere coeperam, si de anima hoc quisque non uult credere, non nimis urguendus est; substantiam uero dei nisi credat nec per tempus nec per locum moueri, nondum perfecte incommutabilem credit. [*]( 2 monet B1 3 fine S 4 habent PRl 5 ipsae ERS 7 natura] natura sunt b 8 sfongeam E1 spungeam P spongeam Bl spungiam S 9 incorporeo] corporeo 8 conmixta S 10 quo] quod SB2 et] etiam P 12 ut] et S 15 intelligere P integere 8 20 possit S 22 quae] que P quod Rd 23 quicquid E*R £ P 25 cap. XV E ceperam 8 26 quiaque] quisquis E; cf. uers. 18 non uult quisque (hoc ordine) Flug nimis] minus S, in mg. b urguendus (u med. 8. I. m. 1) E,PBB 28 perfectae P )

Uerum quia omnino incommutabilis est illa natura trinitatis et ob hoc ita aeterna, ut ei aliquid coaeternum esse non possit, ipsa apud se ipsam et in se ipsa sine ullo tempore ac loco, mouet tamen per tempus et locum sibi subditam creaturam, naturas creans bonitate, uoluntates ordinans potestate, ut in naturis nulla sit, quae non ab illo sit, in uoluntatibus autem nulla bona sit, cui non prosit, nulla mala sit, qua bene uti non possit. sed quia non omnibus naturis dedit uoluntatis arbitrium, illae autem, quibus dedit, potentiores ac superiores sunt, illae naturae, quae non habent uoluntatem, subditae sint necesse est illis, quae habent, et hoc ordinatione creatoris, qui numquam ita punit uoluntatem malam, ut naturae perimat dignitatem. cum igitur omne corpus et omnis anima inrationalis non habeat uoluntatis arbitrium, subdita ista sunt eis naturis, quae praeditae sunt arbitrio uoluntatis, nec omnibus omnia, sed sicut distribuit iustitia creatoris. ergo dei prouidentia regens atque administrans uniuersam creaturam, et naturas et uoluntates, naturas, ut sint, uoluntates autem, ut nec infructuosae bonae nec inpunitae malae sint, subdit primitus omnia sibi, deinde creaturam corporalem creaturae spiritali, inrationalem rationali, terrestrem caelesti, femineam masculinae, minus ualentem ualentiori, indigentiorem copiosiori, in uoluntatibus autem bonas sibi, ceteras uero ipsis seruientibus sibi, ut hoc patiatur uoluntas mala, quod ex iussu dei fecerit bona, sine per se ipsam sine per malam, in rebus dumtaxat, quae naturaliter sunt etiam malis uoluntatibus subditae, id est in corporibus. nam in se ipsis malae uoluntates habent interiorem poenam suam eandem ipsam iniquitatem suam. [*]( i 2 coaetemum (co I. I. m. 1) R 8 apnt E1 ipsam PSl s.ne BI 7 praesit bd 8 qua] qua? (e m. 1 erp.) E 9 ille PR 11 ordinatio E 14 inrationaftlis (bi exp. m. 1) 8 19 inftnctuose 8 Eug bone 8 impunite Sb Eug male sb 20 sint om. P snbdidit 8 primitus (it a. I. m. 1) E 21 inrationabilem S 22 faemineam 8 mascnline 8 24 ipsas P 25 iusso S prius si..ue R 26 malum 8 naturalia P naturalit (t in ras.) R 27 snbdite S 28 male 8 penam S )

Ac per hoc sublimibus angelis deo subdite fruentibus et deo beate seruientibus subdita est omnis natura corporea, omnis inrationalis uita, omnis uoluntas uel infirma uel praua, ut hoc de subditis uel cum subditis agant, quod naturae ordo poscit in omnibus iubente illo, cui subiecta sunt omnia. proinde illi in illo ueritatem incommutabilem uident et secundum eam suas dirigunt uoluntates. fiunt ergo illi participes aeternitatis, ueritatis, . uoluntatis eius semper sine tempore et loco; mouentur autem eius imperio etiam temporaliter illo non temporaliter moto, nec ita, ut ab eius contemplatione resiliant aut defluant, sed simul et illum sine loco ac tempore contemplantur et eius in inferioribus iussa perficiunt, mouentes se per tempus, corpus autem per tempus et locum, quantum eorum congruit actioni. et ideo deus bipertito prouidentiae suae opere praeest uniuersae creaturae suae, naturis, ut fiant, uoluntatibus autem, ut sine suo iussu uel permissu nihil faciant.

Natura igitur uniuersitatis corporalis non adiuuatur extrinsecus corporaliter. neque enim est extra eam ullum corpus; alioquin non est uniuersitas. intrinsecus autem adiuuatur incorporaliter deo id agente, ut omnino natura sit, quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. partes uero eiusdem uniuersitatis et intrinsecus incorporaliter adiuuantur, uel potius fiunt, ut naturae sint, et extrinsecus corporaliter, quo se melius habeant, sicut alimentis, agricultura, medicina et quaecumque etiam ad ornatum fiunt, ut non solum saluae ac fecundiores, uerum etiam decentiores sint. [*]( 20 Rom. 11, 36 ) [*]( 1 cap. XVI E ac] hac R subdite] subditae E sabditis beatitudinS 8 2 beatae EPBS S praba E1 parua JR1 6 iuuente P 8 ueritatis s. I. m. 1 S uoluntate b semper] semper facientes b 9 inperio PS 10 moto El eius] eiis S 11 resiliant (in mg. a 8. 1 ut ttidetur add. est al dissiliant) P 14 uipertito E1 15 creatorae suae] creaturae PRSbd 16 uel a. I. m. 1 E 17 adiubatur E1 adiuuatur (n med. B. L m. 1) B 18 nequae S 19 est] esset b autem adinuatur om. b adiubatur El 22 adiubantur El 25 quecumque RS salue S 26 fecundiores (n s. I. m. 1) S )

Spiritalis autem creata natura si perfecta atque beata est, sicut angelorum sanctorum, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque sit, nonnisi intrinsecus incorporaliter adiuuatur. intus ei quippe loquitur deus miro et ineffabili modo neque per scripturam corporalibus instrumentis adfixam neque per uoces corporalibus auribus insonantes neque per corporum similitudines, quales in spiritu imaginaliter fiunt, sicut in somnis uel in aliquo excessu spiritus — quod graece dicitur Ixa-caoic et nos eo uerbo iam utimur pro latino - quia et hoc genus uisionum, quamuis interius fiat quam sunt ea, quae animo per sensus corporis nuntiantur, tamen, quia simile est eis, ita ut, cum fit, discerni ab eis aut omnino non possit aut certe uix et rarissime possit, et quia exterius est quam illud, quod in ipsa incommutabili ueritate mens rationalis et intellectualis intuetur eaque luce de his omnibus iudicat, inter illa, quae extrinsecus fiunt, arbitror esse deputandum. creatura ergo spiritalis et intellectualis perfecta et beata, qualis angelorum est, sicut dixi, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque ac beata sit, nonnisi intrinsecus adiuuatur aeternitate, ueritate, caritate creatoris; extrinsecus uero si adiuuari dicenda est, eo fortasse solo adiuuatur, quod inuicem uident et de sua societate gaudent in deo et quod perspectis etiam eis ipsis omnibus creaturis undique gratias agit laudatque creatorem. quod autem adtinet ad creaturae angelicae actionem, per quam uniuersarum rerum generibus maximeque humano prouidentia dei prospicitur, ipsa extrinsecus adiuuat [*]( 1 cap. XVII E si] se S 3 sapiensilquae R adiubatur El 5 scribturarum E1 Bcribturam P adftxa E1 adfixam (in mg. add. at tfiporalibus adfilam) P 6 corporaliter SR* 8 in ante aliquo otn. Pb grece PS grecg M 9 extasis EPBSb 14 incommutabile B1 15 eaquae 18 ipsam (a ex u m. 1) E 19 sapiens que (, add. m. 2) P adiubatur E1 20 karitate 8 21 adiubari El adiubatur E1 quod] quo E se inuicem b 22 perspectis (8. I. m. 2 at fec) E praespectis 8 28 eis] in eis PRSbd 24 incipiunt Excerpta Eugippii p. 210—212 ed. Knoll cap. XVIII E 25 maximeque humano] maximaeque humano generi (generi 8. I. m. 2) B maxime quia humana b 26 adiubat E1 )