De Genesi Ad Litteram

Et quomodo, inquiunt, intellegeret homo, quod ei dicebatur lignum dinoscentiae boni et mali, quando ipsum malum quid esset omnino nesciebat? hoc qui sapiunt parum adtendunt, quemadmodum a contrariis notis sic pleraque intellegantur ignota, ut etiam uerba rerum, quae non sunt, cum in loquendo interponuntur, nullus caliget auditor. hoc enim quod omnino non est nihil uocatur; et has duas syllabas nemo non intellegit, qui latine audit et loquitur. unde, nisi cum sensus intuetur id, quod est, et eius priuatione quid etiam non sit agnoscit? sic et inane cum dicitur, intuendo corporis plenitudinem priuatione eius tamquam contraria quid dicatur inane intellegimus. sicut audiendi sensu non solum de uocibus. uerum etiam de silentio iudicamus, sic ex uita, quae inerat homini, posset eius cauere contrarium, id est uitae priuationem, quae mors uocatur. et ipsam causam, qua perderet quod amabat, id est quodlibet factum suum, quo fieret, ut amitteret uitam, quibuslibet syllabis appellaretur — quemadmodum latine cum dicitur peccatum uel malum — tamquam signum eius intellegeret, quod mente discerneret. nos enim quomodo intellegimus, cum dicitur resurrectio, quam [*]( 1 post quod ibi eis eadem uocabula erasa R accederet J21 2 quemammodum E inde (de 8. I m 1) R possint S 4 acciderent PR1 5 hęc b rectae R 7 intellegere PRlb 10 quemammodum E 12 loquendum PR calica (sup. c m. 1 scr. g et adiecit 1 calcet) S ni. hil ost ex 13 sillabus PR sillabus S 14 intelleget S 15 est et eius] essa eius (corr. m. 1) S pribatione ElP 16 sic et] sicut Eug (Knöll 201, 16) intuendo] ut intuendo S 17 plenitudinê. (m eras. -- add. m. 2) R pribationetp El priuationS (s. I. m. 2) P,b priuatione* R contraria Pb 20 posset (t 8. I. m. 1) 8 22 quod—est om. P1 2S sillabis PRS quemammodum E 24 latine R 25 intellegere EIPR quod Rl )

Sic ergo illis primis hominibus iam uita erat dulcis, quam profecto amittere deuitabant, idque ipsum quibuscumque modis uel sonis significantem deum intellegere poterant. nec aliter eis posset persuaderi peccatum, nisi prius persuaderetur eos ex illo facto non esse morituros, id est illud, quod habebant et se habere gaudebant, non amissuros: unde suo loco loquendum est. aduertant itaque, si quos mouet, quomodo potuerint intellegere inexperta nominantem uel minantem deum, et uideant nos omnium inexpertorum nomina nonnisi ex contrariis. quae iam nouimus, si priuationum sunt, aut ex similibus, si specierum sunt, sine ullo aestu dubitationis agnoscere. nisi forte aliquem mouet, quemadmodum loqui potuerint uel loquentem intellegere, qui non didicerant uel crescendo inter loquentes uel aliquo magisterio; quasi magnum fuerit deo loqui eos docere, quos ita fecerat, ut hoc possent etiam ab hominibus discere, si essent a quibus. [*]( 2 et om. Eug pribationem E1 3 adpellamus 8 5 loquendo b 6 quemammodum E 7 inexperta Eug. 8 debitationem E1 9 quis] quis enim Eug. adherescere ERS 10 minitatus PRSbdEug. 11 huiusmodi PRbdEug 14 debitabant ElP 18 amniissuros R 19 potuerint (n s. I. m. 1) ES* potnerunt Eug. 20 intellegeregt (nt exp. m. 1) S et jR1 22 ante quae cap. XII E pribationum E1P cx om. S si 8. l. m. 1 S 23 aestu] extu El 24 quemammodum E 25 intellegere] intellere S 26 deo] de eo S )

Merito sane quaeritur, utrum hoc praeceptum uiro tantum dederit deus an etiam feminae. sed nondum narratum est, quemadmodum facta est femina. an forte iam erat facta, sed hoc quemadmodum gestum sit quod prius erat gestum postea recapitulando narratum est? uerba enim scripturae sic se habent: et praecepit dominus deus Adae dicens; non dixit "praecepit eis". deinde sequitur: ab omni ligno quod est in paradiso escae edes; non dixit "edetis". deinde adiungit: de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de illo. iam hic tamquam ad ambos pluraliter loquitur et pluraliter praeceptum terminat dicens: qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. an sciens, quod ei facturus erat mulierem, ita praecepit ordinatissime, ut per uirum praeceptum domini ad feminam perueniret? quam disciplinam in ecclesia seruat apostolus dicens: si quid autem discere uolunt, domi uiros suos interrogent.

Item quaeri potest, quomodo nunc deus locutus sit ad hominem, quem fecit, iam certe sensu ac mente praeditum, ut audire et intellegere loquentem ualeret. neque enim aliter praeceptum posset accipere, quo transgressor eius esset, nisi hoc acceptum intellegeret. quomodo ergo illi locutus est deus? utrum intus in mente secundum intellectum, id est ut sapienter intellegeret uoluntatem ac praeceptum dei sine ullis corporalibus sonis uel corporalium similitudinibus rerum? sed non sic existimo primo homini locutum deum. talia quippe [*](6 Gen. 2, 16. 17 16 I Cor. 14, 35 ) [*]( 1 queritur R 2 faeminae P sed-femina in mg. m. 1 add. R 3 quemammodum E est] sit PJRSbd faemina S 4 erat in ras. R 5 recapitulandum Rl 8 esca El aesce S; cf. 242,17 aedes S aedetis S 12 di.e P aederitis S ab] de S 13 ei (i in ras.) R mulierg (8 corr. m. 2) R ordinatisaim*e P ordinatissimae RS 15 aeclesia E ęcclesia S 19 certg S praedi*tum (c eras.) E 20 aliter (ter 8. I. m. 3) E 21 possit S transgressoreius E transgresso rens Pd transgressor rens (re in ras. m. 2) R transgressor eus 8 22 deus om. El 23 post intus ras. 5 litter. in P 26 primum hominem Rl ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III pars 1. ) [*]( 17 )

Locus itaque magnus neque praetereundus proponitur, ut intueamur, quantum possumus, quantum ipse adiuuare et donare dignatur, opus diuinae prouidentiae bipertitum, quod superius, cum de agricultura loqueremur, transitoria quadam occasione perstrinximus, ut inde iam inciperet legentis animus hoc adsuescere contueri, quod adiuuat plurimum, ne quid indignum de ipsa dei substantia sentiamus. dicimus itaque summum ipsum, uerum, unum ac solum deum, patrem et filium et spiritum sanctum, id est deum uerbumque eius et utriusque spiritum, trinitatem ipsam neque confusam neque separatam, deum, qui solus habet inmortalitatem et lucem habitat inaccessibilem, quem nemo hominum uidit nec uidere potest, nec locorum uel finito uel infinito spatio contineri nec temporum uel finito uel infinito uolumine uariari. neque enim est in eius substantia, qua deus est, quod breuius sit in parte quam in toto, sicut necesse est esse quae in locis sunt, aut fuit in eius substantia, quod iam non est, uel erit, quod nondum est, sicut in naturis, quae possunt temporis mutabilitatem pati.

Hic ergo incommutabili aeternitate uiuens creauit omnia simul, ex quibus currerent tempora et inplerentur loca [*](4 cf. Gen. 3, 8 16 I Tim. 6, 16 25 de sequent. cf. de ciuit. dei lib. XII 15 ) [*]( 1 scribtura EP locutum (JiTi (m. 1 exp.) B 2 est] fuit b S fcabrahae (h exp. m. 1) B specie S 4 uocem (em ex is m. 1) JB ambulantis PBSbd 7 adiubare El 10 pr§strinximus S 11 adiubat E\'iP 12 Hinc excerpit Eugipptus p. 204-209 ed. Knall 13 ipsum summum PSSbd uerum] ipsum uerum S 19 nec temporum s. l. m. 1 S 21 esse] esse de his b 22 post locis sequitur in ediUone Migniana: immoto cardine moueatur: sic tota palma ab articulo, qtUU uerba p. 260, 15, ubi eis locus est, in eadem editione desiderantur. 25 ergo] autem Eug. incommutabili* (a er.) E 26 implentur P1 )

Quocirca quisquis intellegere conatur, quemadmodum aeternus, uere aeternus et uere inmortalis atque [*](1 secala PS 2 alt. quedam P 3 ullns] quIIqs (n exp. tn. 1) P nullus (n 8. I. m. 1) S,RbdJEug 4 ipsę 8 ut om. S 5 cap. XIII E 6 corporali] temporali (tem in raa. m. 3) E quod] et b 7 possit S 8 loca Rbd 10 loca Bbd 11 ad] in Sbd ad in B ad tJJ (in exp. m. 2) P occidente S 14 at] ut S 16 praecedet S 17 praecedet S 18 mouetur S 19 ipsae S conditus] conditus (a in ras.) P conditor S 21 conditor] non conditus Eug. (Knoll 206, 6) 22 per locum b 26 quemammodum E 27 aeternus ante uere om. bd inmutabilis S ) [*]( 17* )

Adfecta quippe anima carnalium sensuum consuetudine etiam se ipsam cum corpore per locum moueri putat, dum id per locum mouet. quae si posset diligenter inspicere tamquam cardines membrorum corporis sui quemadmodum articulatim dispositi sint, a quibus initia motionum nitantur, inueniet ea, quae per spatia locorum mouentur, nisi ab eis, quae loco fixa sunt, non moueri. non enim mouetur solus digitus, nisi manus fixa sit, a cuius articulo, uelut inmoto cardine, moueatur. sic tota palma ab articulo cubiti, sic cubitus ab articulo humeri, humerus ab scapula cum mouetur stantibus utique cardinibus, quibus motio nitatur, it per loci spatium, quod mouetur; sic plantae in talo est articulus, quo stante moueatur; sic cruris in genu et totius pedis in coxa. et nullus membri motus omnino est, quem uoluntas mouet, nisi ab aliquo articuli cardine, quem nutus eiusdem uoluntatis primitus figit, ut ab eo, quod loci spatio non mouetur, agi ualeat, quod mouetur. denique nec in ambulando pes leuatur, nisi alius fixus totum corpus ferat, donec ille, qui motus est, a loco, unde fertur, ad locum, quo fertur, inmoto articulo sui cardinis innitatur. [*]( 1 per tempus nec per locum PRbd 2 adsequi posse S 8 quemammodum E 8 cap. XllII E 9 cum corpore se ipsam Eug. 10 possit dEug. 11 quemammodum E 12 sunt PRbd 13 spacia (pr. a sup. e m. 1 superacr.) 8 14 manus fixa sit] fixa sit palma b 16 inmoto] in motu S inmoto—articulo in ed. Migmana hic desiderari supra memoratum est. 16 umeri EPR 17 umerus EPR . cum mouetur] commouetur PR Eug. monetur b 18 it] id ERS1 19 plante RS moueatur] mouetur SEug moneantur P 20 nullius bd 21 aliquo] alico R articulari b 22 flga 81 24 leuatur (e sup. a m. 1 super- Bcr.) R 25 illae S 26 quod (d exp. m. 1) S )

Porro, si in corpore nullum membrum per locum uoluntas monet nisi ab eo membri articulo, quem non mouet, cum et illa pars corporis, quae mouetur, et illa, qua fixa fit, ut moueatur, corporeas habeant quantitates suas, quibus occupent spatia locorum suorum, quanto magis ipse animae nutus, cui membra deseruiunt, ut quod placuerit figatur, unde id, quod mouendum est, innitatur, cum anima non sit natura corporea nec locali spatio corpus inpleat, sicut aqua utrem sine spongiam, sed miris modis ipso incorporeo nutu commixta sit uiuificando corpori, quo et inperat corpori quadam intentione, non mole: quanto magis, inquam, nutus ipse uoluntatis eius non per locum mouetur, ut corpus per locum moueat, quando totum per partes mouet nec aliquas loco mouet nisi per illas, quas loco non mouet!

Quod si intellegere difficile est, utrumque credatur, et quod creatura spiritalis non per locum mota moueat corpus per locum et quod deus non per tempus motus moueat creaturam spiritalem per tempus. quodsi de anima quisque non uult hoc credere - quod quidem sine dubio non solum crederet, uerum etiam intellegeret, si eam posset, sicuti est, incorpoream cogitare. cui enim non facile occurrat, quod per locum non moueatur, quae per loci spatia non distenditur? quidquid autem per loci spatia distenditur corpus est; ac per hoc consequens est, ut anima per locum moueri non putetur, si corpus non esse credatur — sed, ut dicere coeperam, si de anima hoc quisque non uult credere, non nimis urguendus est; substantiam uero dei nisi credat nec per tempus nec per locum moueri, nondum perfecte incommutabilem credit. [*]( 2 monet B1 3 fine S 4 habent PRl 5 ipsae ERS 7 natura] natura sunt b 8 sfongeam E1 spungeam P spongeam Bl spungiam S 9 incorporeo] corporeo 8 conmixta S 10 quo] quod SB2 et] etiam P 12 ut] et S 15 intelligere P integere 8 20 possit S 22 quae] que P quod Rd 23 quicquid E*R £ P 25 cap. XV E ceperam 8 26 quiaque] quisquis E; cf. uers. 18 non uult quisque (hoc ordine) Flug nimis] minus S, in mg. b urguendus (u med. 8. I. m. 1) E,PBB 28 perfectae P )

Uerum quia omnino incommutabilis est illa natura trinitatis et ob hoc ita aeterna, ut ei aliquid coaeternum esse non possit, ipsa apud se ipsam et in se ipsa sine ullo tempore ac loco, mouet tamen per tempus et locum sibi subditam creaturam, naturas creans bonitate, uoluntates ordinans potestate, ut in naturis nulla sit, quae non ab illo sit, in uoluntatibus autem nulla bona sit, cui non prosit, nulla mala sit, qua bene uti non possit. sed quia non omnibus naturis dedit uoluntatis arbitrium, illae autem, quibus dedit, potentiores ac superiores sunt, illae naturae, quae non habent uoluntatem, subditae sint necesse est illis, quae habent, et hoc ordinatione creatoris, qui numquam ita punit uoluntatem malam, ut naturae perimat dignitatem. cum igitur omne corpus et omnis anima inrationalis non habeat uoluntatis arbitrium, subdita ista sunt eis naturis, quae praeditae sunt arbitrio uoluntatis, nec omnibus omnia, sed sicut distribuit iustitia creatoris. ergo dei prouidentia regens atque administrans uniuersam creaturam, et naturas et uoluntates, naturas, ut sint, uoluntates autem, ut nec infructuosae bonae nec inpunitae malae sint, subdit primitus omnia sibi, deinde creaturam corporalem creaturae spiritali, inrationalem rationali, terrestrem caelesti, femineam masculinae, minus ualentem ualentiori, indigentiorem copiosiori, in uoluntatibus autem bonas sibi, ceteras uero ipsis seruientibus sibi, ut hoc patiatur uoluntas mala, quod ex iussu dei fecerit bona, sine per se ipsam sine per malam, in rebus dumtaxat, quae naturaliter sunt etiam malis uoluntatibus subditae, id est in corporibus. nam in se ipsis malae uoluntates habent interiorem poenam suam eandem ipsam iniquitatem suam. [*]( i 2 coaetemum (co I. I. m. 1) R 8 apnt E1 ipsam PSl s.ne BI 7 praesit bd 8 qua] qua? (e m. 1 erp.) E 9 ille PR 11 ordinatio E 14 inrationaftlis (bi exp. m. 1) 8 19 inftnctuose 8 Eug bone 8 impunite Sb Eug male sb 20 sint om. P snbdidit 8 primitus (it a. I. m. 1) E 21 inrationabilem S 22 faemineam 8 mascnline 8 24 ipsas P 25 iusso S prius si..ue R 26 malum 8 naturalia P naturalit (t in ras.) R 27 snbdite S 28 male 8 penam S )

Ac per hoc sublimibus angelis deo subdite fruentibus et deo beate seruientibus subdita est omnis natura corporea, omnis inrationalis uita, omnis uoluntas uel infirma uel praua, ut hoc de subditis uel cum subditis agant, quod naturae ordo poscit in omnibus iubente illo, cui subiecta sunt omnia. proinde illi in illo ueritatem incommutabilem uident et secundum eam suas dirigunt uoluntates. fiunt ergo illi participes aeternitatis, ueritatis, . uoluntatis eius semper sine tempore et loco; mouentur autem eius imperio etiam temporaliter illo non temporaliter moto, nec ita, ut ab eius contemplatione resiliant aut defluant, sed simul et illum sine loco ac tempore contemplantur et eius in inferioribus iussa perficiunt, mouentes se per tempus, corpus autem per tempus et locum, quantum eorum congruit actioni. et ideo deus bipertito prouidentiae suae opere praeest uniuersae creaturae suae, naturis, ut fiant, uoluntatibus autem, ut sine suo iussu uel permissu nihil faciant.

Natura igitur uniuersitatis corporalis non adiuuatur extrinsecus corporaliter. neque enim est extra eam ullum corpus; alioquin non est uniuersitas. intrinsecus autem adiuuatur incorporaliter deo id agente, ut omnino natura sit, quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. partes uero eiusdem uniuersitatis et intrinsecus incorporaliter adiuuantur, uel potius fiunt, ut naturae sint, et extrinsecus corporaliter, quo se melius habeant, sicut alimentis, agricultura, medicina et quaecumque etiam ad ornatum fiunt, ut non solum saluae ac fecundiores, uerum etiam decentiores sint. [*]( 20 Rom. 11, 36 ) [*]( 1 cap. XVI E ac] hac R subdite] subditae E sabditis beatitudinS 8 2 beatae EPBS S praba E1 parua JR1 6 iuuente P 8 ueritatis s. I. m. 1 S uoluntate b semper] semper facientes b 9 inperio PS 10 moto El eius] eiis S 11 resiliant (in mg. a 8. 1 ut ttidetur add. est al dissiliant) P 14 uipertito E1 15 creatorae suae] creaturae PRSbd 16 uel a. I. m. 1 E 17 adiubatur E1 adiuuatur (n med. B. L m. 1) B 18 nequae S 19 est] esset b autem adinuatur om. b adiubatur El 22 adiubantur El 25 quecumque RS salue S 26 fecundiores (n s. I. m. 1) S )

Spiritalis autem creata natura si perfecta atque beata est, sicut angelorum sanctorum, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque sit, nonnisi intrinsecus incorporaliter adiuuatur. intus ei quippe loquitur deus miro et ineffabili modo neque per scripturam corporalibus instrumentis adfixam neque per uoces corporalibus auribus insonantes neque per corporum similitudines, quales in spiritu imaginaliter fiunt, sicut in somnis uel in aliquo excessu spiritus — quod graece dicitur Ixa-caoic et nos eo uerbo iam utimur pro latino - quia et hoc genus uisionum, quamuis interius fiat quam sunt ea, quae animo per sensus corporis nuntiantur, tamen, quia simile est eis, ita ut, cum fit, discerni ab eis aut omnino non possit aut certe uix et rarissime possit, et quia exterius est quam illud, quod in ipsa incommutabili ueritate mens rationalis et intellectualis intuetur eaque luce de his omnibus iudicat, inter illa, quae extrinsecus fiunt, arbitror esse deputandum. creatura ergo spiritalis et intellectualis perfecta et beata, qualis angelorum est, sicut dixi, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque ac beata sit, nonnisi intrinsecus adiuuatur aeternitate, ueritate, caritate creatoris; extrinsecus uero si adiuuari dicenda est, eo fortasse solo adiuuatur, quod inuicem uident et de sua societate gaudent in deo et quod perspectis etiam eis ipsis omnibus creaturis undique gratias agit laudatque creatorem. quod autem adtinet ad creaturae angelicae actionem, per quam uniuersarum rerum generibus maximeque humano prouidentia dei prospicitur, ipsa extrinsecus adiuuat [*]( 1 cap. XVII E si] se S 3 sapiensilquae R adiubatur El 5 scribturarum E1 Bcribturam P adftxa E1 adfixam (in mg. add. at tfiporalibus adfilam) P 6 corporaliter SR* 8 in ante aliquo otn. Pb grece PS grecg M 9 extasis EPBSb 14 incommutabile B1 15 eaquae 18 ipsam (a ex u m. 1) E 19 sapiens que (, add. m. 2) P adiubatur E1 20 karitate 8 21 adiubari El adiubatur E1 quod] quo E se inuicem b 22 perspectis (8. I. m. 2 at fec) E praespectis 8 28 eis] in eis PRSbd 24 incipiunt Excerpta Eugippii p. 210—212 ed. Knoll cap. XVIII E 25 maximeque humano] maximaeque humano generi (generi 8. I. m. 2) B maxime quia humana b 26 adiubat E1 )

Quae cum ita sint, cum deus omnipotens et omnitenens, incommutabili aeternitate, ueritate, uoluntate semper idem, non per tempus nec per locum motus mouet per tempus creaturam spiritalem, mouet etiam per tempus et locum creaturam corporalem, ut eo motu naturas, quas intrinsecus substituit, etiam extrinsecus administret et per uoluntates sibi subditas, quas per tempus et per corpora sibi atque illis uoluntatibus subdita, quae per tempus et locum mouet, eo tempore ac loco, cuius ratio in ipso deo uita est sine tempore ac loco: cum ergo tale aliquid deus agit, non debemus opinari eius substantiam, qua deus est, temporibus locisque mutabilem aut per tempora et loca mobilem, sed in opere diuinae prouidentiae ista cognoscere non in illo opere, quo naturas creat, sed in illo, quo intrinsecus creatas etiam extrinsecus administrat, cum sit ipse nullo locorum uel interuallo uel spatio incommutabili excellentique potentia et interior omni re, quia in ipso sunt omnia, et exterior omni re, quia ipse est super omnia. item nullo temporum uel interuallo uel spatio incommutabili aeternitate et antiquior est omnibus, quia ipse est ante omnia, et nouior omnibus, quia idem ipse post omnia.

Quapropter, cum audimus dicentem scripturam: et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno, quod est in paradiso, escae edes; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de [*](28 Gen. 2, 16. 17 ) [*](8 et om. S omnitenens om. S 7 intrinsecus (al ex in mg.) P 8 extrinsecus] intrinsecus (in mg. ai ex) P intrinsecus R amministret EJPR sibi om. P1 9 per ante corpora om. b 11 cuius] cui b 12 eius opinari Eug. 14 mobilem (in mg. al mutabilem) P 15 in s l. m. 1 R 16 quo] qui S intrinsecus (in mg. ax ex) P creatas (in mg. al ereaturas) P amministrat &PR 18 incommutabili (bi 8. I. m. 1) S incommutabile ęternitate excellentique b 19 et om. E1 23 scripturam dicentem bd scribturam EP 26 escae] esca EbdEug aesca PRS esci E2; cf. 242,17 aedes S 26 cognoscendi (alt. n 8. I.) R )

Si ergo Adam talis erat, ut posset capere illam locutionem dei, quam mentibus angelicis per suam praebet substantiam, non dubitandum est, quod eius mentem per tempus mouerit miro et ineffabili modo, non motus ipse per tempus, eique utile ac salubre praeceptum ueritatis inpresserit et quae transgressori poena deberetur ea ipsa ineffabili ueritate monstrauerit, sicut audiuntur uel uidentur omnia bona praecepta in ipsa incommutabili sapientia, quae in animas sanctas se transfert ex aliquo tempore, cum ipsius nullus sit motus in tempore. si autem ad eum modum Adam iustus erat, ut ei adhuc opus esset alterius creaturae sanctioris et sapientioris auctoritas, per quam cognosceret dei uoluntatem atque [*]( 9 cf. Ioh. 1, 1. 3 28 cf. Sapu 7, 27 ) [*]( 1 aederitis 8 ab] de S 2 loquatus P 3 propriae PS conpraehendi EPRS 8 loquutionem P 9 aput EP deum] eum Eug 11 earn] eum S 13 ertasin R ecstasi d in om. EtBb 14 aliqua (qu 8. I. m. 1) B 16 cap. XVEIII E possit S loquutionem P22 19 ineffabili (i fin. ex e m. 1) jB ei quae S 20 utile ac] utique hoc Eug. salubrQ S inpraesserit BS et quae] quęque b que R 21 transgresston (i eras.) R debetur E1 ipse S ineffabiliter PMSEug, (8. I. m. 2) Ebd 22 omnia] ea omnia b 24 transferet S )

Et dixit dominus deus: non bonum est esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum [*]( 5 cf. Gen. 3, 8 9 Ariani 12 I Tim. 6, 16 20 Gcn. 2, 18-24 1 prophftae S ipsis El quur PR 2 ambigimns PBlbd hninsnaodi Sbd ei R1 3 do Rl illut P 4 scribtum EP peccasset b 6 creaturam ei Eug. 7 sapit] capit Eug (Knõll 212,18) hoc] hnc R2 8 hac] ac P1 uolnit P 9 heretici ER substantia El fili E1 assumto PR adsumpto Sbd 12 sol.o R 14 serui (ui s. l. m. 1) E suam om. El impietas E 16 repellanda (a pr. ex e . m. 1) R 18 consequenti sperandum (n ante d e. I.) E,SR2 consequentis parandum P consequentibus parandum R\'bd Expl lib octabus incipiunt capitula libri noni fol. 188 E Explicuit liber \'VIII\' (litt. tiltnuse. color.) fol. 210b P Explicit liber octauus (litt. mai.) Incipit liber nonus fol. 160b R Expl liber VIII (lilt. mai.) pag. 225* S 19 Explicuerunt capitula inC liber nonus fol. 134 E Incipit liber nonus (litt. ",i"wc. rubr.) fol. 2118 P Incipit lib VIIII (litt. mai. rvbr.) pag. 225b S 20 hominem esse solum bd )

Si quem autem mouet, quia non dixit: finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et de aquis omnia uolatilia caeli, sed tamquam utraque genera de terra finxerit, et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli, uideat duobus modis esse intellegendum: aut tacuisse nunc, unde finxerit uolatilia caeli, quia et tacitum posset occurrere, ut non de terra utrumque accipiatur deum finxisse, sed tantummodo bestias agri, ut uolatilia caeli etiam tacente scriptura intellegamus unde finxerit, uelut qui sciamus in prima causalium rationum conditione ex aquis ea esse producta; aut terram uniuersaliter sic appellatam simul cum aquis, quemadmodum appellata est in illo psalmo, ubi caelestium laudibus terminatis ad terram facta est conuersio sermonis et dictum: laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi et cetera, nec postea dictum est "laudate dominum de aquis". ubi enim sunt omnes abyssi, quae tamen de terra laudant dominum? ubi etiam reptilia et uolatilia pennata, quae nihilominus de terra laudant dominum? secundum istam uniuersalem appellationem terrae, secundum quam etiam de toto mundo dicitur: deus, qui fecit caelum et terram, siue de terra siue de aquis quaecumque creata sunt, de terra creata ueraciter intelleguntur.

Nunc iam uideamus, quomodo accipiendum sit, quod dixit deus: non est bonum esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum ipsum, utrum temporaliter uocibus ac syllabis editis hoc dixerit deus, an ipsa ratio commemorata est, quae in uerbo dei principaliter erat, [*]( 14 Ps. 148, 7 24 Gen. 2, 18 ) [*]( 1 cap. I E qu..em (id eras.) R adhuc in mg. sttppl. P 2 aqua br 4 inquit deus bd inquid El contra uocem agri in mg. praebetur:- hic minus abet P 6 fixerit P 7 utraque P 9 scribtura EP firerit P 10 inprimis P in prima. (m eras.) R 12 quemammodum E 14 drachonea E 16 ubi] ibi PRSbd omnes in mg. add. m. 2 P 17 dominum] deum ES ubi] ibi PRbd pinnataEIP 18 nihilhominus S dominum] deum ES 20 de terra] de arida. P de arida SSbd 28 cap. II E 26 sillabis PRS editus Rl )

Nam uisus est deus etiam postea sanctis uiris alias capite albo sicut lana, alias inferiore parte corporis sicut aurichalcum, alias aliter atque aliter; non tamen illas uisiones hominibus per substantiam, qua ipse est, sed per sibi subdita, quae creauit, eum praebuisse et per similitudines formarum uocumque [*]( 6 Ps. 84, 9 11 Zach. 2, 8 13 Matth. 8, 17 19 lib. VIII 27 20 cf. Apoc. 1, 14. 15 ) [*]( 1 femina S suscipiebat]. snspiciebat E 2 s;leribtura P et om. S 6 loquatur EPPEbd 9 uocum] locorum S 10 cum voce an incipit cap. III E alio aliquo S 11 prophetia S 18 sonauerit S sicut om. E1 14 his] eis E ad om. E1 15 conpraehendere EIP ualemus PRSbd cum uocabulo uerum tamen incipit cap. IIII E 16 et pr. om. b 17 expraessa P substantiam suam PRSbd 18 inperio S 19 precedente libro S 20 etiam om. P 21 inferiori S parte a. l. m. 1 R aerocalcum EP aericalcum R auricalcum S 23 qua] quam S quae bd per om. b subdita sibi b subditã (... add. tn. 2) E quae] qua S )

Si autem quaeritur, ad quam rem fieri oportuit hoc adiutorium, nihil aliud probabiliter occurrit quam propter filios procreandos, sicut adiutorium semini terra est, ut uirgultum ex utroque nascatur; hoc enim et in prima rerum conditione dictum erat: masculum et feminam fecit eos et benedixit eos deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius. quae ratio conditionis et coniunctionis masculi et feminae atque benedictio nec post peccatum hominis poenamque defecit. ipsa enim est, secundum quam nunc terra hominibus plena est dominantibus eius.

Quamquam enim iam emissi de paradiso conuenisse et genuisse commemorantur, tamen non uideo, quid prohibere potuerit, ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et torus inmaculatus hoc deo praestante fideliter iusteque uiuentibus eique oboedienter sancteque seruientibus, ut sine [*]( 14 Gen. 1, 27. 28 23 cf. Hebr. 13, 4 ) [*]( 8 moueri] moueri nam creaturam S et (prius) — mouere in mg. suppl. P; 8. l. suparscr. R 5 intellegunt JRl istut P dixit b 6 deus om. Bbd cap. \'V\' E 7 homini? E hominis S 8 in s. I. E 10 oportuerit PBbd 11 probabiliter (bi s. l. m. 1) S qua Et propter] pter P 12 seminis S terra] in terra (in 8. l. exp. m. 2) E in terra S 14 femina P faeminam S 15 deus om. E; cool. etiam 84, 25 multiplicabimini (ni 8. l. m. 1 ut uiàetwr) S 17 faeminae S 19 quam] que P1 21 cap. VI- E missi PB 22 commemorantur El: commemorentur PBSbd 23 nubtiae El 24 thorus Eb prestante E iuatg fideliterque S 25 oboedienterl oboedientibus Pb sanct.eque (a eras.) E scaeque PS )

Qui enim hoc fieri potuisse non credunt, nihil aliud quam consuetudinem naturae iam post peccatum poenamque humanam sic currentis adtendunt; non autem in eorum genere nos esse debemus, qui non credunt, nisi quod uidere consuerunt. quis enim dubitet homini oboedienter et pie uiuenti praestari potuisse, quod diximus, qui non dubitat uestibus Israhelitarum inpertitum esse quendam in suo genere statum, ut per annos quadraginta nulla uetustatis detrimenta paterentur?

Cur ergo non coierunt, nisi cum exissent de paradiso? cito responderi potest: quia mox creata muliere, prius quam coirent, facta est illa transgressio, cuius merito in mortem destinati etiam de loco illius felicitatis exierunt. non enim scriptura tempus expressit, quantum interfuerit inter eos [*]( 20 cf. Dent. 29, 5 ) [*]( 1 dolore ac labore S 2 foetus ES foetos Bl gignerentur PBbd 8 succederent (de B. l. m. 1) S succiderent in mg. PzRI 4 et 8. l. m. 1 E 5 erat] est b 7 impleto E inpletoa PS si om. S oboedientesque S 8 mortę S 9 nutum (nu in mg.) P 10 regentis PB se om. PBlb 11 corporalium d 12 precepti S 15 paenamque P 16 currentes PR 17 consueuerunt PBbd cap. \'VII. E 18 enim 090 (non del. m. 1) S piae S prestari E pręstare b 19 potuisset E 22 quur B cohierunt P coierunt (i sup. eras. g pos.) B exiissent bd 24 eoięrent B cohirent S 26 scribtura EP expraessit P )

Aut si ad hoc adiutorium gignendi filios non est facta mulier uiro, ad quod ergo adiutorium facta est? si, quae simul operaretur terram, nondum erat labor, ut adiumento indigeret, et, si opus esset. melius adiutorium masculus fieret . hoc et de solacio dici potest, si solitudinis fortasse taedebat. quanto enim congruentius ad conuiuendum et conloquendum duo amici pariter quam uir et mulier habitarent? quodsi oportebat alium iubendo, alium obsequendo pariter uiuere, ne contrariae uoluntates pacem cohabitantium perturbarent, nec ad hoc retinendum ordo defuisset, quo prior unus, alter posterior, maxime si posterior ex priore crearetur, sicut femina creata est. an aliquis dixerit de costa hominis deum feminam tantum, non etiam masculum, si hoc uellet, facere potuisse? quapropter non inuenio, ad quod adiutorium facta sit mulier uiro, si pariendi causa subtrahitur.