De Genesi Ad Litteram

Hic est liber creaturae caeli et terae, (?) cum factus est dies, (?) fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est. non enim pluerat deus super terram et homo non erat, qui operaretur terram. fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae. nunc certe firmior fit illa sententia, qua intellegitur unum diem fecisse deum, unde iam illi sex uel septem dies unius huius repetitione numerari potuerint, quandoquidem apertius sancta scriptura iam dicit, concludens quodammodo cuncta, quae ab initio usque ad hunc locum dixerat, atque infert: hic est liber creaturae uel facturae caeli et terrae, cum factus est dies. neque enim quisque dicturus est caelum et terram hic ita commemorata, sicut dictum erat, antequam conditus insinuaretur dies, in principio fecit deus caelum et terram. illud enim si eo modo intellegitur, ut aliquid deus fecerit sine die, priusquam faceret diem, qua ratione id possit accipi suo loco dixi, quod dicendum putaui, nulli intercludens melius intellegendi licentiam. nunc autem, hic est, inquit, liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, satis, ut opinor, ostendens non hic se ita commemorasse caelum et terram, sicut in principio, antequam fieret dies, cum tenebrae essent super abyssum, sed quomodo factum est caelum et terra, cum factus est dies, id est iam formatis atque distinctis partibus et generibus [*]( 2 Gen. 2, 4-6 16 Gen. 1, 1 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. inč liber quintus fol. 68 E Incipit liber V. genesis (litt. maio rubr.) I ad litt. aureli aug (litt. min. rubr.) fol. 102p P fol. 97b R 2 Hic-creaturae litt. maio color. P 4 foenum Sd faenum P 5 super terram deus PRbd 6 fin. terra El 7 inrigabat El 8 cap. I E certe R sentia El 9 sex in ras. S 10 potuerunt b 13 hi.c (n er.) 2J est 8. I. m. 1 E 14 quisquam Rd 16 principio (ci s. I. m. 1) P 21 cap. II E 25 terram E )

Illud hic ergo caelum commemoratum est, quod cum creasset deus firmamentum uocauit, cum omnibus, quae in illo sunt, et ea terra, quae cum abysso imum obtinebat locum, cum omnibus, quae in ea sunt. sequitur enim et adiungit: fecit deus caelum et terram, ut caeli et terrae nomine et praemisso, antequam factum diem commemoraret, et repetito, cum commemorasset, non sinat suspicari ita se nunc caelum et terram nominasse, sicut in principio, antequam esset creatus dies. sic enim uerba contexuit: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram, ut, si quisquam uelit sic intellegere, quod superius positum est: liber creaturae caeli et terrae, quemadmodum dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, priusquam conderet diem, quia prius et hic commemorata sunt caelum et terra et postea factus est dies, corrigatur consequentibus uerbis, quia et post commemoratum factum diem rursus caeli et terrae nomen adiunctum est.

Quamquam et hoc, quod positum est "cum" et sic adiunctum, factus est dies, cuiuis contentioso extorqueat alium intellectum esse non posse. si enim ita esset interpositum, ut diceretur: hic est liber creaturae caeli et terrae. factus est dies, fecit deus caelum et terram, quisquam forte arbitraretur librum creaturae caeli et terrae sic appellatum, quomodo appellatum est: in principio fecit deus caelum et terram ante [*]( 1 quibus (i 8. I. m. 1) R creata El 2 redit E1 redderet (alt. re 8. I. m. 1) S uocatur mundus S 3 hinc S 5 ea terrii. b obtinebat Ev obtinet E7PSSbd 8 et ante praemisso om. Sb praemissio E repetittO (i er.) R repetit b 14 creaturae creturae (exp. m. 1) S 15 quemammodum EPR 17 terram E 18 est om. PBbd subsequentibus PRbd 21 inter est et cum 8. I. m. 1 add. dies S et om. E sic] sit b sic 8 (g add. wi. 2) E 22 dies om. S cuiuis (i fin. 8. I. m. 1) R extorqueat (e a. I. m. 1) R esse intellectum Sbd 25 arbitretur ElSl 27 fecit deus ont. PRd terra d )

Cum autem nomine caeli et terrae usitato more scripturarum nunc uniuersam creaturam uoluerit accipi, quaeri potest cur addiderit: et omne uiride agri. quod mihi uidetur ideo posuisse, ut significantius intimaret, quem diem commendauerit, quod ait: cum factus est dies. cito enim quisquam putaret hunc diem lucis corporeae commendatum, quo circumeunte nobis uicissitudo diurni nocturnique temporis exhibetur. sed cum creaturarum conditarum ordinem recolimus et inuenimus omne uiride agri tertio die creatum, antequam sol fieret. qui quarto die factus est, cuius praesentia dies iste cotidianus usitatusque peragitur, quando audimus: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, [*](1 diest-dies (diest exp. m. 1) S 2 sicut ibi] sicubi S inde (de \'8. I. m. 2) E 4 quemammodum EPRl 6 est] set El conexa sunt sit (sit 8. I. m. 1) S connectas Rbd 8 4iest dies 81 item] idem E1 itidem b 14 liquidius (i fin. s. I. m. 1) S limpidius b 18 accepi P 19 quur R 20 significatius ElP 21 est] esset E cap. III E quisqaam enim E 22 putaret (t fin. s. I. m. 1) S lucis (u ex o) P quod PR circueunte E 23 exibetur R 26 dies] est dies cuius S cottidianus ES 27 audigimus E )

Illud etiam non ab re fuerit intueri, quod, cum posset dicere: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum fecit deus caelum et terram, ut in caelo et terra intellegeremus quidquid in eis est, sicut loqui diuina scriptura consueuit, ut nomine caeli et terrae saepissime, interdum addito et maris, uniuersam insinuet creaturam, aliquando adiungens et dicens: et quae sunt in eis, ut, quidquid horum diceret, ibi intellegeremus et diem, siue quem primitus condidit, siue istum, quem praesentia solis facit: non ita dixit, sed interposuit diem dicens: cum factus est dies. nec ita locutus est, ut diceret: hic est liber creaturae diei et caeli et terrae, tamquam hoc ordine, quo facta narrantur, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies et caelum et terra, cum fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum fecit deus diem et caelum et terram et omne uiride agri, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae. fecit deus diem et caelum et terram et omne uiride agri — hos enim magis locutionis modos loquendi consuetudo poscebat -: sed ait: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, tamquam illud insinuans, cum factus est dies, tunc fecisse deum caelum et terram et omne uiride agri. [*]( 11 cf. Ps. 145, 6 23 Gen. 2, 4. 5 ) [*]( 1 ammonemur PR in om. RSbd 2 sotietate SR 3 hipc (n exp. m. 1) S 4 inuestigare b, (in add. m. 1) R 5 possit S 7 in terra Sb quidquid ElRl 8 consuebit El 9 celi S sepisaime SR additum Pl maris (a ex 0 m. 1) R 10 creatura El 11 quae] ea quae S quicquid EPRtS 12 primus (s. I. m. 2 add. al primitus) E 13 fecit Pd (e ex a m. 1) R 14 loquutus PR 16 narrantur ista. Xec sqq. b 17 terra) terram E cum—terram om. ES 19 caeli et terrae om. b cum om. S 20 nec ita-agri om. PRSbd 22 loquutionis PR modus S modo Px )

Porro autem superior narratio factum diem primitus indicat eumque unum diem deputat; post quem secundum adnumerat, quo factum est firmamentum, et tertium, quo species terrae marisque digestae sunt et lignum atque herbam terra produxit. an forte hoc illud est, quod in libro superiore moliebamur ostendere deum simul fecisse omnia, quandoquidem narrationis illa contextio, cum sex dierum ordine creata cuncta et consummata memorasset, nunc ad unum diem omnia rediguntur nomine caeli et terrae adiuncto etiam fruticum genere? nimirum propter quod supra dixi, ut. si fortassis ex hac nostra consuetudine intellegeretur dies, corrigeretur lector, cum recoleret uiride agri ante istum solarem diem deum dixisse, ut terra produceret. ita iam non ex alio sanctae scripturae libro profertur testimonium, quod omnia simul deus creauerit, sed uicina testificatio paginae consequentis ex hac re nos admonet dicens: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, ut istum diem et septies intellegas repetitum, ut fierent septem dies et, cum audis tunc facta omnia, cum factus est dies, illam senariam uel septenariam repetitionem sine interuallis morarum spatiorumque temporalium factam, si possis, adprehendas, si autem nondum possis, haec relinquas conspicienda ualentibus, tu autem cum scriptura non deserente infirmitatem tuam et materno incessu tecum tardius ambulante proficias, quae sic loquitur, ut altitudine superbos inrideat, profunditate adtentos terreat, ueritate magnos pascat, affabilitate paruulos nutriat. [*]( 14 cf. Eccli. 18, 1 ) [*]( 2 post secundum add. m. 2 s. I. diem E 3 factum (m ex s m. 1) E 5 cap. lIII E 6 simul deum PRSbd 7 contexio El cuncta creata Sb 8 nunc autem b 10 dixit E diximus b 13 dixisse (pr. s m. 1 s. d.) R iam] etiam P -iam (& er.) R scripturae sanctae PHbd 15 pagine S ex] et ex b 16 ammonet PR 17 ut] Et b istum] ipsum S 18 et om. b septiens P1 repetum 81 21 adpraehendas ESR . autem ont. d 22 nondum] non PSlRlb ualentibus (a ex e m. 1) E cap. V E 23 cum om. S 24 materno* E 25 inrideat E1 adtentoa .EiSi.R 26 cum uoce ueritate inc. cap. VI E magnos (m s. I. m. 1) R affabilitate» (m er.) E )

Quid sibi ergo uult etiam quod sequitur? nam ita sermo contexitur: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est. quid est hoc? nonne quaerendum est, ubi ea fecerit, antequam essent super terram et antequam exorta sunt? quis enim non procliuius crederet tunc ea deum fecisse, cum exorta sunt, non antequam exorta sunt, nisi admoneretur hoc diuino eloquio ista deum ante fecisse, quam exorerentur, ut, si ubi facta sint inuenire non possit, credat tamen ante facta quam exorta quisquis huic scripturae pie credit; inpie quippe non credit.

Quid ergo dicemus? an, quod nonnulli putauerunt, in ipso uerbo dei facta omnia. antequam exorerentur in terra? sed, si . hoc modo facta sunt, non cum factus est dies, sed antequam fieret dies, facta sunt; aperte autem scriptura dicit: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum, antequam exoreretur. si ergo cum factus est dies, non utique antequam fieret dies, ac per hoc non in uerbo, quod patri coaeternum est, antequam dies, antequam omnino aliquid fieret, sed cum factus est dies. nam illa, quae in uerbo dei ante omnem creaturam sunt, non utique facta sunt; haec autem facta sunt, cum factus est dies, sicut scripturae uerba declarant, sed tamen antequam essent super terram et antequam exorerentur: quod de uiridibus et feno agri dictum est. [*]( 1 Quod El uult ergo SR1 itaj ista P ita (ta in rcu.) R 3 omneiii uiridern E omnia uiridia S essegt E essent PRS 4 foenum S faenum P 5 hoc] ergo b querendum R fecit b 6 essent (n s. l. m. 1) E non om. b 7 fecesse 81 8 nontequam E1 ammoneretur EPR hoc om. b 9 fecisse antequam bd eiorerentur (n 8. I. tn. 1) E exorirentur SRtbd 10 possipt E 13 dicimus S 14 exorerentur (e meel. ex i) E exorirentur SR2bd 18 esseijt E 19 foenum S faenum PR exoriretur SR2bd cum om. S 20 ac] hac R 24 autem] cum S 25 esset b et om. PRbd 26 exorirentur SRsbd foeno S faeno PR )

Ubi ergo? an in ipsa terra causaliter et rationabiliter, sicut in seminibus iam sunt omnia, antequam euoluant quodammodo atque explicent incrementa et species suas per numeros temporum? sed ista semina, quae uidemus, iam super terram sunt, iam exorta sunt. an non erant super terram, sed infra terram, et ideo, antequam exorta sunt, facta sunt, quia tunc exorta sunt, cum semina germinarunt et accessu incrementorum in auras eruperunt, quod per moras temporum nunc fieri uidemus suo cuique generi distributas? num ergo semina tunc facta sunt, cum factus est dies, et in ipsis erat omne uiride agri et omne fenum nondum ea specie, qua sunt super terram iam exorta, sed ea ui, qua sunt in rationibus seminum? semina ergo primum terra produxit? sed non ita scriptura loquebatur, cum diceret: et produxit terra herbam pabuli, uel herbam feni, seminans semen secundam genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen suum in\' se secundum genus super terram. his enim uerbis magis adparet semina esse orta ex herbis et lignis, non autem illa ex seminibus, sed ex terra, praesertim quia et ipsa uerba dei sic se habent. non enim ait: germinent semina in terra herbam feni et lignum fructuosum, sed ait: germinet terra herbam feni seminans semen, ut semen ex herba, non herbam insinuaret ex semine. et sic est factum. et produxit terra, id est: prius sic est factum in cognitione illius diei, et produxit terra. iam, ut hoc fieret etiam in ipsa creatura, quae condita est. [*]( 14 Gen. 1, 12 22 Gen. 1, 11. 12 ) [*]( 1 in s. I. tn. 1 ER rationaliter Rbd 2 euolbant Et euolent b 5 erat E 7 germinarent Sfflb accessuiii E 8 eruipperunt E erumpunt 8 9 sui El tunc om S 10 dies s. 1. m. 1 R 11 foenum S faenum P speciae R 12 ui] in b quae S 13 scribtura E 14 produxi El terrft S erbam S pauuli El 15 faeni PRS seminantem bd 17 se ę.1iQ secundum (alio exp. m. 1) P 18 cum uoce his inc. cap. VII E 19 exorta b erbis S illa om. El 21 foeni S faeni PR 22 haerbam R foeniSfaeniPR 23 seminantem bd herba (hs.l.m. 1)5\' )

Quomodo ergo, antequam essent super terram et antequam exorerentur? quasi eis aliud fuerit fieri cum caelo et terra, quando factus est dies ille inusitatus atque incognitus nobis, quem primum deus fecit, aliud autem exoriri iam super terram, quod non fit nisi per hos dies, quos circuitus solis facit per temporum moras suo cuique generi adcommodatas? quod si ita est diesque ille societas atque unitas supercaelestium angelorum atque uirtutum est, procul dubio longe aliter nota est angelis creatura dei, aliter nobis; excepto, quod eam in uerbo dei nouerunt, per quod facta sunt omnia, etiam in se ipsa dico longe aliter eis notam esse quam nobis: illis enim primordialiter, ut ita dicam. uel originaliter, sicut eam deus primitus condidit et post eam conditionem a suis operibus requieuit non condendo aliquid amplius, nobis autem secundum rerum antea conditarum administrationem iam per ordines temporum, secundum quam deus iam illis rebus senaria perfectione consummatis usque modo operatur.

Causaliter ergo tunc dictum est produxisse terram herbam et lignum, id est producendi accepisse uirtutem. in ea quippe iam tamquam in radicibus, ut ita dixerim, temporum facta erant, quae per tempora futura erant; nam utique postea plantauit deus paradisum iuxta orientem et eiecit ibi de terra omne lignum speciosum ad aspectum et bonum ad escam.. nec tamen dicendum est eum tunc aliquid addidisse creaturae, quod ante non fecerat, quod uelut illi perfectioni, qua omnia bona [*]( 21 cf. Gen. 2, 8. 9 ) [*]( 1 esset PRb 2 exorirentur EPWSbd aliud eis PRSbd fieri in ras. R om. S 4 iam om. PRbd 6 commodatas El accumodatas P 7 cum uoce quod inc. cap. VIII E illa b ille (sup. e add. m. 1 ius) R 11 eis nota S notam eis PRbd 12 enim] enim inras. B etiam Pb 14 contendo b 15 antea om. PRb conditarum om. P1 amministrationem PR 17 senaria!!! perfectionem E per senariam perfectionem lJbd senaria. perfectione. R admodo E 18 terra E1 erbam S 22 deus om. ln paradysum E; semper uocali y scriptum, quod hic adnotauisse satis habebo 24 aliquid tunc Sd 25 uelud 81 perfectioni (i fm. ex e m. 1) R )

Factae itaque creaturae motibus coeperunt currere tempora: unde ante creaturam frustra tempora requiruntur, quasi possint inueniri ante tempora tempora. motus enim si nullus esset uel spiritalis uel corporalis creaturae, quo per praesens praeteritis futura succederent, nullum esset tempus omnino. moueri autem creatura non utique posset, si non esset. potius ergo tempus a creatura quam creatura coepit a tempore, utrumque autem ex deo; ex ipso enim et per ipsum et in ipso sunt omnia. nec sic accipiatur quod dictum est: tempus a creatura coepit, quasi tempus creatura non sit, cum sit creaturae motus ex alio in aliud consequentibus rebus secundum ordinationem administrantis dei cuncta quae creauit. quapropter cum primam conditionem creaturarum cogitamus, a quibus operibus suis deus in die septimo requieuit, nec illos dies sicut istos solares nec ipsam operationem ita cogitare debemus, quemadmodum nunc aliquid deus operatur in tempore, sed [*](12 cf. De ciuitate dei lib. XI 6 19 cf. Rora. 11, 36 4 amministransque PR per om. S 7 alius] alter b etiam alius E 8 iis d 10 non om. b 12 facta. R creatura. R 18 cum unde inc. cap. X E requiruntur-tempora om. 81 14 pr. tempora s. I. m. 1 B alt. tempora in ras. P 16 esset (t 8. I. m. 1) P 18 quam] non S 20 a a. I. m. 1 S 23 administrantis-quapropter in mg. m. 1 suppl. S amministrantis PR cum uoce quapropter inc. cap. XI E 24 creaturam PSb 26 quemammodum EP 27 quemammodum P ) [*]( XXVIII. Adf. sect. III para 1. ) [*]( 10 )

Non itaque temporali, sed causali ordine prius facta est informis formabilisque materies, et spiritalis et corporalis, de qua fieret, quod faciendum esset, cum et ipsa, priusquam instituta est, non fuisset; nec instituta est nisi ab illo utique summo deo et uero, ex quo sunt omnia. quae siue caeli et terrae nomine significata sit, quae in principio fecit deus ante unum illum diem, quem condidit, propterea iam sic appellata, quia inde facta sunt caelum et terra, siue nomine terrae inuisibilis et inconpositae atque abyssi tenebrosae, iam in primo libro tractatum est.

In his uero, quae iam ex informitate formata sunt euidentiusque appellantur creata uel facta uel condita, primum factus est dies; oportebat enim, ut primatum creaturae obtineret illa natura, quae creaturam per creatorem, non creatorem per creaturam posset agnoscere. secundo firmamentum, unde corporeus incipit mundus. tertio species maris et terrae, atque in terra potentialiter, ut ita dicam, natura herbarum atque lignorum. sic enim terra ad dei uerbum ea produxit, antequam exorta essent, accipiens omnes numeros eorum, quos per tempora exereret secundum suum genus. deinde, posteaquam haec uelut habitatio rerum condita est, quarto die luminaria et sidera creata sunt, ut prius pars mundi superior rebus, quae intra mundum mouentur, uisibilibus ordinaretur. quinto aquarum natura, quia caelo aerique coniungitur, produxit ad dei uerbum indigenas suos, omnia [*]( 1 inquiperent E1 quemammodum EP 3 connexione bd 10 quae om. d 11 sit] est b 13 terraqi E 14 iani] ut iam JRbd 16 euidentius qo*e (a er.) R 18 enim] ei b 19 optineret ES 20 possit S 21 inquipit E1 tercio R 22 naturft S 23 erbarum S 25 exereret] exserereret (re exp. m. 1) P exsereret Bd exerceret b 26 uelud 81 2U ordinareturj ornaretur E28, (in mg.) b qui, a caelo R ■ )

Hunc omnem ordinem creaturae ordinatae dies ille cognouit; et per hanc cognitionem sexies quodammodo praesentatus tamquam sex dies exhibuit, cum sit unus dies ea, quae facta sunt, in creatore primitus et in ipsis consequenter agnoscens nec in ipsis remanens, sed eorum etiam posteriorem cognitionem ad dei referens dilectionem, uesperam et mane et meridiem in omnibus praebuit, non per moras temporum, sed propter ordinem conditorum. postremo quietis sui creatoris, quia in se requiescit ab omnibus operibus suis. notitiam repraesentans, in qua non habet uesperam, benedici et sanctificari ob hoc meruit. unde ipsum septenarium numerum sancto spiritui quodammodo dedicatum commendat scriptura et nouit ecclesia.

Hic est ergo liber creaturae caeli et terrae, quia in principio fecit deus caelum et terram secundum materiae quandam, ut ita dicam, formabilitatem, quae consequenter uerbo eius formanda fuerat, praecedens formationem suam non tempore, sed origine. nam utique cum formaretur, primum factus est dies; cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exoreretur, sicut tractauimus uel si quid liquidius et congruentius uideri et dici potuit aut potuerit.

Quod autem sequitur: non enim pluerat deus super [*]( 17 cf. Es. 11, 2 sq. 28 Gen. 2, 5 ) [*]( tili 1 natilia P1 nata#»»«a R 2 per] şt}.p (su exp. m. 1) S exserentur P exercerentnr b exsererentur SRd , sexto die S 7 sexiens P 8 exibuit RS1 10 cognitionem posteriorem PRbd 13 quieti ElPS quies (s in ras.) R conditoris S quia] quae S qua PRbd 16 scptarium Pl spQ RI 17 aeclesiaJB1 ecclesiaiJ 23 cum - dies om. Et \'24esse?jtJy 25 foenum Sd faenum PR exoriretur R2Sbd tractabimus PRl 26 uideri ex uiride R 28 cap. XII E. ) [*]( 10* )

An ob hoc utrumque positum est, et quia nondum pluerat super terram et quia nondum erat homo, qui operaretur terram? ubi enim opera humana non est, per pluuiam ista nascuntur. sunt autem quaedam, quae etiam per pluuiam non nascuntur, nisi opera humana accedat. ideo nunc utrumque adiutorium necessarium est, ut cuncta nascantur; tunc autem utrumque defuit. ideo fecit haec deus potentia uerbi sui sine [*]( 3 foenum Sd faenum PB 5 faenum PB fecisset] fecisset deus b 9 omnibus ex hominibus P post suis add. quae fecit b 11 faenum PB 13 faenum PE 15 ipsQcJ (corr. m. 1) S foenum Sd faenum PR 17 fecit deus PSbd operaretur S 19 erbaruin 81 ullo opere b nascantur Rd 23 terram] in terra S a ista (fl s. 1. m. 1) S 24 sunt -nascuntur om. S autero] etiam PRbd quedam R etiam om. PJRbd 25 humana opera PRSbd acceda»t (n er.) R utrumque nunc S 26 iutorium S cuncta (alt. c s. I. m. 1) R nascantur (an ex en) S 27 deus haec bd )

Quid est ergo, quod adiungit: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae? ille quippe fons tanta largitate manans sicut Nilus Aegypto posset uniuersae terrae esse pro pluuia. quid itaque pro magno conmendatum est, antequam plueret, fecisse deum illa gignentia, cum tantum posset adiuuare pluuia, quantum fons inrigans terram? uerum et si aliquid minus, minora illa fortasse, non tamen nulla nascerentur. an hinc etiam more suo scriptura tamquam infirmis infirmiter loquitur et tamen innuit aliquid, quod intellegat qui ualuerit? nimirum enim sicut isto die paulo superius commemorato significauit unum diem factum a deo et tunc deum fecisse caelum et terram, cum factus est dies, ut, quomodo possemus, cogitaremus simul omnia deum fecisse, quamuis superior sex dierum enumeratio uelut temporum interualla ostendisse uideretur, ita, cum dixisset cum caelo et terra deum fecisse omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est, addidit: nondum enim pluerat deus super terram, nec erat homo, qui operaretur terram, tamquam diceret: non ea sic fecit deus, quemadmodum facit nunc talia, cum pluit et cum operantur homines. haec enim iam per moras [*](2 I Cor. 3, 7, 5 Gen. 2, 6. ) [*]( 1 et s. l. m. 1 R om. Pbd 3 est] sit PRSbd 6 inrigabat El 7 manans] manus S man:ns 221 egypto S 8 pluia R 9 gignentia (alt. g s. I. m. 1) E 10 tantum] quantum bd possit S adiubare El quantum] tantum bd 11 minor El non (n fin. 8. I. m. 1) R 12 nascentur E 16 deum (s. I. m. 2 at demum) E 17 quomodo (mo 8. I. m. 1) S 18 deum 8. I. m. 1 S 19 post interualla semier. sunt haec uerba: uis superior sex dierum R 21 foenum Sd faenum PR 22 enl 8. I. m. 1 R deus pluerat S 24 quemammodum EPR talia] alia ElS cum ex com S 25 cum haec inc. cap. XIII E )

Quod ergo sequitur: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae, hinc iam, quantum arbitror, intimatur, quae fiant secundum interualla temporum ex illa prima conditione creaturarum, ubi facta sunt omnia simul. et recte ab eo coepit elemento, ex quo cuncta genera nascuntur uel animalium uel herbarum atque lignorum, ut agant temporales numeros suos naturis propriis distributos. omnia quippe primordia seminum, siue unde omnis caro siue unde omnia frutecta gignuntur, umida sunt et ex umore concrescunt. insunt autem illis efficacissimi numeri trahentes secum sequaces potentias ex illis perfectis operibus dei, a quibus in die septimo requieuit.

Uerum tamen quis iste sit fons ad inrigandam faciem terrae omnis idoneus, merito quaeritur. si enim fuit et obstrusus est uel siccatus, causa quaerenda est. nunc enim uidemus nullum esse fontem, quo inrigetur omnis facies terrae. fortassis ergo peccatum hominum hanc etiam poenam conmeruit, ut tanta illius fontis repressa largitas facillimam terris auferret fecunditatem, ut incolentium augeretur labor. posset hoc, quamuis nulla id scriptura narrauerit, adfirmare humana suspicio, nisi illud occurreret, quod peccatum hominum, cui poena laboris inposita est, post paradisi delicias extitit; paradisus autem habebat praegrandem fontem suum, de quo post diligentius suo loco loquendum est, ex cuius uno capite [*]( 3 Gen. 2, 6 ) [*]( 1 fecit] fecit deus 8 3 ergo] autem bd 4 inrigabat El 6 prima illaM 7 rectae B cnepit S 8 atque] uel S 11 fructecta ER fruteta b umida ElPB: umore ElPMl 12 illi S in illis b 13 potentius P illis ex his m. 1 E cum a inc. cap. XlIII E 16 merito (to 8. I. m. 1) E obtrusus P 17 siccagtus E nunc (c sup. er. m superscr. m. 1) R 18 inrigetur El 19 conmeruit ElPB 22 id om. S humana suspicio om. 81 24 post s. I. m. 1 S exstitit bd 25 habebat (bat s. I. m. 1) S (b fin. s. I. m. 1) R suum ex suam m. 1 E 26 loco (co in ras.) R )

An primo deum uoluisse credendum est uno fonte maximo inrigare omnem terram, ut ea, quae in illa principaliter condiderat. accepto humoris adiutorio iam etiam per temporalia spatia gignerentur pro suorum generum diuersitate etiam diuersis numeris dierum, et postea plantato paradiso repressisse illum fontem multisque fontibus, sicut eam nunc uidemus, inpleuisse terram, de paradisi autem uno fonte quattuor ingentia flumina diuisisse, ut et terra cetera creaturarum suarum plena generibus congruos numeros suorum temporum agentibus fontes etiam suos haberet ac fluuios et paradisus loco electiore plantatus quattuor illa flumina ex capite sui fontis emitteret? aut ex ipso uno fonte paradisi multo largius exundante prius totam rigasse terram atque ad parienda per temporum numeros genera, quae in ea sine interuallis temporum creauerat, fecundasse ac postea repressisse in eo loco aquarum eruptionem uastissimam, ut de diuersis per omnem terram capitibus fluminum ac fontium iam manarent, ac deinde in regione illius fontis non iam uniuersam terram rigantis, sed memorabiles quattuor solos illos fluuios [*]( 1 manere P1 2 fons iste PRbd ille supra iste scr. m. 1 S 6 et omnem S 7 saciabat R 9 inrigare El rigare S ea] illa PRbd in om. S illa] ea PRbd om. S post principaliter add. in eo S 11 spacia R 12 post dierum add. gignerentar b 13 repraessisse R fontibus] aliis fontibus b eam] ea El iam bd 14 uno om. P, s. I. m. 1 B 16 generibus plena S 17 fontes (s sup. er. m a. m. 1) R 18 electiore] eletiori (a m. 1 add.) S 19 fontes E1 aut in ras. R 20 rigasset E irrigasse bd adque E1S1 21 pariendaqi E parianda P tempora 8 23 eo om. El 24 iam s. l. m. 1 S 25 in regionej irrigatione b 26 solos illos quattuor PRSbd emittentes ES )

Quia enim non omnia scripta sunt, quemadmodum post illam primam rerum conditionem tempora cucurrerint seque secutae sint administrationes creaturarum, quae primitus factae sextoque die illo consummatae sunt, sed quantum satis iudicauit spiritus, qui inerat scribenti ea, quae non solum ad factarum rerum notitiam, sed etiam ad futurarum praefigurationem ualerent, nescientes coniectamus. quid fieri potuerit, quod ille non nesciens praetermisit, tantum id conantes pro modulo nostro, quantum adiuuamur,\' efficere, ne aliqua absurditas uel repugnantia putetur esse in scripturis sanctis, quae opinionem lectoris offendat et, dum existimat fieri non potuisse, quae facta esse scriptura conmemorat, uel resiliat a fide uel non accedat ad fidem.

Proinde cum de isto fonte quaerimus, quomodo id, quod dictum est: ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae, non inpossibile uideatur, si ea, quae diximus, inpossibilia cuiquam uidentur, quaerat ipse aliud, quo tamen uerax ista scriptura monstretur, quae procul dubio uerax est, etiamsi non monstretur. nam si argumentari uoluerit, quo eam falsam esse conuincat, aut ipse nulla uera de creaturarum conditione atque administratione dicturus est aut, si uera dixerit, istam non intellegendo falsam putabit; uelut si contendat ideo non potuisse uno quantolibet fonte omnem [*](1 paradysum S collocaret PRSbd 3 cap. XV E quia enim (8. 1. m. 2 aJ hic enI quia) E quemammodum EPR 4 cucurrerent S seque] sed quae El 5 secuta ES sequuta PR administrationis E18 amministrationis PR que R factae] factaeet E factaest P 6 illo die Rbd 7 inera.t R 9 coniectatam PR 11 adiubamur E1 ne (e 8. I. ni. 1) R 14 commemorat PRSbd 16 querimus SR quomodo om. b 17 inrigabat El 18 uidetur. Si autem ea sqq. (sic) b 19 uideantur PRSd quae§rat 81 ipse S 20 ucrax El scribtura E 21 cap. XVI E nam R1 22 quod P quo. (d er.) R nulla om. 81 23 amministratione PR 24 ueram E putauit EPR1 )

Cui respondetur, quia hoc uicibus temporum posset, sicut certo tempore per plana Aegypti Nilus restagnat et alio tempore ad ripas suas redit. aut si iste nescio cuius ignotae ac longinquae partis mundi aquis et pruinis hiemalibus anniuersaria creditur incrementa conligere, quid de oceani alternis aestibus, quid de quibusdam litoribus, quae late nudantur fluctibus uicissimque operiuntur, dici potest? ut omittam, quod de quorundam fontium mira uicissitudine perhibetur, certo annorum interuallo sic eos inundare, ut totam illam regionem rigent, cui alio tempore ex altis puteis ad potandum sufficientem praebent aquam. cur sit ergo incredibile, si ex uno abyssi capite alterna inundatione fluente atque refluente tunc uniuersa terra rigata est? quodsi ipsius abyssi magnitudinem ea parte excepta, quod mare dicitur et euidenti amplitudine atque amaris fluctibus terras ambit, in ea sola parte, quam reconditis sinibus terra continet, unde se omnes fontes amnesque diuersis tractibus uenisque distribuunt et suis quique locis erumpunt, fontem uoluit scriptura appellare, non fontes, propter naturae unitatem eumque per innumerabiles uias antrorum atque rimarum ascendentem de terra et ubique dispertitis quasi crinibus inrigantem omnem faciem terrae [*](1 irrigari bd irrigabat bd 2 autem om. P, a. I. m. 1 R 3 saginae (i mut. m. 1 in e) R dilubii El 4 sic om. 81 7 iste S ignote E1 8 ac (c add. s. I. m. 2) S longique El lonquae 81 partes S anniuersalia E 9 conligere El oceanis S 10 que R latae S 11 ommittam R 13 inundareJ inuadere P inundare ex inuadere R 14 cui] qui b post tempore add. uix bd ex om. P1 15 prehent S cur]cui P1 ergo sit PRbd 16 fluent P fluente (e fin. 8. I. m. 1) R refluent P 17 cum uoce quod inc. cap. XVII E 18 enidentiam plenitudine PRl 19 atque amaris] aqug maris b 21 amnesque] omnes aquę b tractatibus S1 22 quigque Rl scribtura E appellare scriptura PRSbd 25 faciem] superficiem b )

Quapropter de istius fontis magnitudine uel multitudine, qui siue unam habuit alicunde eruptionem siue propter aliquam in terrae occultis sinibus unitatem, unde omnes aquae super terram scatent omnium fontium magnorum atque paruorum. unus fons dictus est, per omnes dispertitiones suas ascendens de terra et inrigans omnem faciem terrae, siue etiam, quod est credibilius, quia non ait: unus fons ascendebat de terra. sed ait: fons autem. ascendebat de terra, pro numero plurali posuit singularem, ut. sic intellegamus fontes multos per uniuersam terram loca uel regiones proprias inrigantes, sicut dicitur miles et multi intelleguntur, sicut dicta est lucusta et rana in plagis, quibus Aegyptii percussi sunt, cum esset innumerabilis lucustarum numerus et ranarum: iam non diutius laboremus.

Sed illud etiam atque etiam consideremus, utrum possit nobis per omnia constare sententia, qua dicebamus aliter operatum deum omnes creaturas prima conditione, a quibus [*]( 17 Gen. 2, 6 21 cf. Ps. 104, 34. ) [*]( 1 stagnis (s fin. add. s. I. m. 1) R 2 riborum El 4 contecioso R 5 omnes P omnis (i ex e tn. J j R quemammodum EP 6 facie E1 continuatum P 7 maculatum P maculatim (i ex u) R 8 etsi] utsi E a . plena S pl.na R quo bd 10 uel multitudine 8. I. m. 1 R 11 habuerit b aliunde b alicunde (c B. I. m. 1) R aliqua. (m er.) R 12 unitate. (m er.) R 13 scagtent E scaturirent b 15 inrigans El 16 de terra om. PB\'d 20 dicta (s. I. m. 2 add. ai fl) E 21 lucusta EaPR1 locusta E3R2Sbd egyptii S 22 locustarum EtRaSbd 24 posset S 25 sentia El quaqi Ex )

Cum ergo aliter se habeant omnium creaturarum rationes incommutabiles in uerbo dei. aliter eius illa opera, [*]( 15 Gen. 2, 4. 5 21 Gen. 2, 6 ) [*]( 1 istam bd earum Sbd aministrationem P amministrationem R administrationem bd 4 cum quibus inc. cap. XVIII E 5 hestate S 6 pullulare (prim. 1 8. I. m. 1) S uirescere om. b 7 metis RI curribus El et concipi (et 8. 1. m. 1) E 10 suo tali S 11 accedit El 12 que B 13 quaedam El scripturaqi (m exp. m. 1) PS 14 Ie. (d er.) B caepit S 18 foenum 81 faenum PRS1 19 exoriretur Sbd 20 et homo non erat] nec erat homo PRSbd qui (i 8. I. m. 1) B 21 contextio (in mg. al cõnexio) b caepit S 22 hac (h 8. I. m. 1) B 23 que B 25 cap. XVIIII E 26 illa eius PRSbd )

De primis ergo illis diuinis incommutabilibus aeternisque rationibus, quoniam ipsa dei sapientia, per quam facta sunt omnia, priusquam fierent, ea nouerat, sicut scriptura - testatur: in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum. hoc erat in principio apud deum. omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, quis ergo tam sit demens, ut dicat non ea deum fecisse, quae nouerat? porro si nouerat. ubi nisi apud se ipsum, apud quem uerbum erat, per quod facta sunt omnia? nam si extra se ipsum ea nouerat, quis eum docuerat? quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia.

Quamquam et ea, quae sequuntur in euangelio, satis adserant istam sententiam; adiungit enim euangelista et dicit: quod factum est, in illo uita est, et uita erat lux hominum, quia scilicet rationales mentes, in quo genere homo factus est ad imaginem dei, non habent ueram lucem suam nisi [*]( 12 Ioh. 1, 1-3 19 Rom. 11, 34-,-36 24 Ioh. 1, 3. 4 ) [*]( 1 que R 2 pcsui (sui wi. 2 s. I.) E 4 consuetudine S nostris s. I. m. 1 R, om. Pd 5 cognitionis b 7 magis] maius SR 8 capatitatis R post adiutus add. internis aeternisque rationibus bd 10 quem R 11 sicut] sic PRd om. S 13 (et 14) aput EP 17 aput (bis) El P se om. PRbd 19 nouit Ex 20 eius om. E ant om. EPRS 23 sequntur E secantur S adserant E1 24 sentiam El )

Non ergo ita pronuntiari oportet: quod factum est in illo, uita est, ut subdistinguamus: quod factum est in illo, et deinde inferamus: uita est. quid enim non in illo factum est, cum commemoratis multis etiam terrenis creaturis dicatur in psalmo: omnia in sapientia fecisti, dicat et apostolus: quoniam in ipso condita sunt omnia in caelo et in terra. uisibilia et inuisibilia. consequens ergo erit, si ita distinxerimus, ut et ipsa terra et quaecumque in ea sunt uita sint. quae cum absurde dicantur omnia uiuere, quanto absurdius, ut etiam uita sint? praesertim quia distinguit, de quali uita loquatur, cum addit: et uita erat lux hominum. sic ergo distinguendum est, ut, cum dixerimus: quod factum est, deinde inferamus: in illo uita est, non in se scilicet, hoc est in sua natura, qua factum est, ut conditio creaturaque sit, sed in illo uita est, quia omnia, quae per ipsum facta sunt, nouerat, antequam fierent, ac per hoc in illo erant non sicut creatura, quam fecit, sed sicut uita et lux hominum. quod est ipsa sapientia et ipsum uerbum unigenitus filius dei. eo modo ergo in illo uita est, quod factum est, quomodo dictum est: sicut habet pater uitam in semet ipso, sic dedit filio habere uitam in semet ipso.

Nec praetermittendum est, quod emendatiores codices habent: quod factum est, in illo uita erat, ut sic [*](7 Ps. 103, 24 8 Col. 1, 16 22 loh. 5, 26 ) [*]( 2 potuerunt E errore ft er.) EP 3 cap. XX E 5 fin. in om. PRSld 6 etiam multis b terrenis om. b 8 sunt condita S 9 uisabilia P 10 distinxeritmus (t exp. m. 1) R quaecumque El quecamque R 11 sint] sit EtPRS 12 etiam] omnia S praesertim (er ex en m. 1) E distinguet S 13 addidit S et om. ES 14 si Et 17 creaturaqu.e (a er.) E creatura quae R 18 quae 8. I. m. 1 B fierent (n 8. I. m. 1) P 19 in illo erant om. Pbd 20 etl est S in ipsa S sapiencia B 21 dei filius PRSbd 22 quomodo dictum est om. P1 26 ut —uita erat in mg. add. m. 1 B om. P )

Sed etiam si hoc legamus et intellegamus: quod factum est, in illo uita est, manet ista sententia, ut id, quod per ipsum factum est, uita esse in illo intellegatur, in qua uita uidit omnia, quando fecit et, sicut uidit, ita fecit, non praeter se ipsum uidens, sed in se ipso ita enumerauit omnia, quae fecit. nec alia uisio ipsius et patris, sed una, sicut una substantia. nam et in libro Iob ita ipsa sapientia, per quam facta sunt omnia, praedicatur: sapientia uero, inquit, unde inuenta est? uel quis sit locus scientiae? ignorat mortalis uiam eius nec inuenietur in hominibus. et paulo post: audiuimus, inquit, eius gloriam. dominus commendauit uiam eius et ipse nouit locum eius. ipse enim omne, quod est sub caelo, perspicit et nouit quae sunt in terra omnia quae fecit: uentorum libramenta aquae mensuras quando fecit, sicut uidit, enumerauit. his atque huiusmodi testimoniis probatur, quod haec omnia, priusquam fierent, erant in notitia facientis, et utique ibi meliora, ubi ueriora, ubi aeterna et incommutabilia. quamquam sufficere debeat, ut quisque nouerit, uel inconcusse [*]( 1 Ioh. 1, 1. 4 16 lob. 28, 12. 13. 22-25 ) [*]( 2 aput ElP 3 eriigo (a exp. m. 1) H 4 peccora S 5 participatione? fs exp. m. 1) E sapienciae R 7 superios (pe 8. I. m. 1) S 8 quidquam Sbd 12 fin. uidit] uidit ea b 13 se om. S in om. S 11 patris (t s. l. m. 1) E 15 sapiencia R 16 uero ont. S. 17 inquid EXR quis] quid E 19 inquid El 21 perspicit scripsi: perficit E1 perfecit WPBSbd 22 omniaque S 23 aquae] adque El atque PlRb 26 ibi om. S 27 sufdceri El inconcusseH* B )

Quamuis ergo illa aeterna incommutabilisque natura, quod deus est, habens in se, ut sit, sicut Moysi dictum est: ego sum qui sum, longe scilicet aliter, quam sunt ista, quae facta sunt, quoniam illud uere ac primitus est, quod eodem modo semper est nec solum non commutatur, sed commutari omnino non potest, nihil horum, quae fecit, existens et omnia primitus habens, sicut ipse est — neque enim ea faceret, nisi ea nosset, antequam faceret, nec nosset, nisi uideret, nec uideret, nisi haberet, nec haberet ea, quae nondum facta erant, nisi quemadmodum est ipse non factus —: quamuis, inquam, illa substantia ineffabilis sit nec dici utcumque homini per hominem possit nisi usurpatis quibusdam locorum ac temporum uerbis, cum sit ante omnia tempora et ante omnes locos, tamen propinquior nobis est. qui fecit, quam multa, quae facta sunt. in illo enim uiuimus et mouemur et sumus; istorum autem pleraque remota sunt a mente nostra propter dissimilitudinem sui generis, quoniam corporalia sunt, nec idonea est ipsa mens nostra, in ipsis rationibus, quibus facta sunt, ea uidere apud deum, ut per hoc sciamus, quot et quanta qualiaque sint, etiamsi non ea uideamus per corporis sensus. remota quippe sunt a sensibus corporis nostri, quoniam longe sunt uel interpositis [*]( 9 Exod. 3, 14 21 Act. 17. 28 ) [*](1 fecerat b 2 excordem m. 1 tx exortem H 3 porro (pr. o 8 l. mtp. eras. liit. m. 1) R 4 sempiternae E sempiterna PR 8 est om S 12 non 8. l. m. 1 S que R 16 quemammodum PR ipse om. S1 23 similitudinem E 24 id#onea (e er.) R 25 aput ElP 26 hoc s. I. m. 1 S quot (t ex d m. 1) E qualiaquae E 27 ante a add. et E2PRSd )

Iam nunc consideremus ea, quae fecit deus omnia simul, a quibus in sexto die consummatis requieuit in septimo, postea\' consideraturi opera eius, in quibus usque nunc operatur. ipse enim ante saecula; a saeculo autem ea dicimus, ex quo coepit saeculum, sicut ipsum mundum, in saeculo autem, sicut ea, quae nascuntur in mundo. cum ergo scriptura dixisset: omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, paulo post ait: in hoc mundo erat, et mundus per eum factus est. de hoc opere dei alio loco scriptum est: qui fecisti mundum de materia informi. hic mundus plerumque caeli et terrae nomine nuncupatur, sicut iam commemorauimus, quem scriptura dicit deum fecisse, cum factus est dies . de quibus uerbis iam, quantum uisum est, disputauimus, quemadmodum congruat conditioni mundi huius, et quod sex diebus consummatus est cum omnibus, quae in eo sunt, et quod tunc factus est, cum factus est dies, ut et illud congruat, quod creauit omnia simul [*](6 Sap. 13,9 17 Ioh. 1,8 1SIoh. 1,10 20 Sap. 11,18 27Eccli.ls,l ) [*](1 oppositis EESbd tactuque Sd 3 inconparabilig E incorporali S prestantins ES 5 conpraehendere EPR rectae H 6 inquisitiores E 7 possint S 8 non] nato El 11 cap. XXI E 12 die sexto bd 14 autem] enim S 15 caepit S 16 eaque B 18 nihil E1 hoc om. b 19 eum] ipsum PRSbd 21 nuncupaptur (n exp. m. 1) S 22 quem] quae PRSbd scribta El dicit] commemorauit (com in ras. memorauit add. m. 2 8. I.) R 24 quemammodum P conditione E1 mundi a l. m. 1 S 25 consummatum E1 cum omnibus om. E1 26 factum S est om. PRbd cum factus est om. E* )

Huius uniuersae dei creaturae multa non nouimus, siue quae in caelis sunt altius, quam ut noster sensus ea possit adtingere, siue quae in regionibus terrarum fortassis inhabitabilibus siue quae deorsum latent uel in profundo abyssi uel in occultis sinibus terrae. haec igitur antequam fierent, utique non erant. quomodo ergo deo nota erant, quae non erant? et rursus quomodo ea faceret, quae sibi nota non erant? non enim quidquam fecit ignorans. nota ergo fecit, non facta cognouit. proinde, antequam fierent, et erant et non erant: erant in dei scientia, non erant in sua natura. ac per hoc factus est dies ille, cui utroque modo innotescerent, et in deo et in se ipsis, illa uelut matutina siue diurna cognitione, hac uero uelut uespertina. ipsi autem deo non audeo dicere alio modo innotuisse, cum ea fecisset, quam illo. quo ea nouerat ut faceret, apud quem non est commutatio nec momenti obumbratio.

Non sane propter inferiorum scientiam nuntiis indiget, quasi per eos fiat scientior; sed illo simplici ac mirabili modo nouit omnia stabiliter atque incommutabiliter. habet autem nuntios propter nos et propter ipsos, quia illo modo deo parere et adsistere. ut eum de inferioribus consulant eiusque supernis praeceptis et iussis obtemperent, bonum est eis in ordine propriae naturae atque substantiae. nuntii autem graece. angeli dicuntur: quo nomine generali uniuersa illa superna ciuitas nuncupatur, quem primum diem conditum existimamus. [*]( 15 lac. 1, 17 ) [*]( 1 cap. XXII E 2 altius J r altius S 3 posset S terraę*rum . (e exp. m. \'2) P sunt fortassis b 5 occultis (pr. c 8. I. m. 1) R 6 pr. erat El 8 quiquam E1 quicquam R 10 scientiam E 12 uelud 81 13 haec E 14 audeo (u 8. I. m. 1) R 15 norat PS nonrat R aput PR 17 nunciis R 18 ac] & s. I. m. 1 S 19 omnia** (in er.) E stabiter P 20 ipsos] illos S quia.. (iu uid er.) R 21 adsistere ElS eiusque praeceptis supernis (haec omnia in ras. m. 2) E 23 proprie ElS latine grecae. (latine 8. I. m. 2 add. uid.) R 24 angeli EPRSb Y.TIi),l)t d adicuntur d ) [*](XXVIII, Aug. lec\'. III para 1. ) [*]( 11 )

Nam nec illud eos latuit mysterium regni caelorum. quod oportuno tempore reuelatum est pro salute nostra, quo ex hac peregrinatione liberati eorum coetui coniungamur. neque enim hoc ignorarent, quandoquidem ipsum semen, quod oportuno tempore aduenit, per ipsos dispositum est in manu mediatoris, id est in eius potestate, qui dominus eorum est, et in forma dei et in forma serui. dicit item apostolus: mihi minimo omnium sanctorum data est gratia haec in gentibus adnuntiare inuestigabiles diuitias Christi et inluminare, quae sit dispositio sacramenti. quod fuit absconditum a saeculis in deo, qui uniuersa creauit. ut innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei secundum propositum saeculorum quam fecit in Christo Iesu domino nostro. sic ergo fuit hoc absconditum a saeculis in deo, ut tamen innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei, quia ibi primitus ecclesia, quo post resurrectionem et ista ecclesia congreganda est, ut simus aequales angelis dei. illis ergo a saeculis innotuit, quia omnis creatura non ante saecula, sed a saeculis. ab ipsa enim exorta sunt saecula et [*]( 5 cf. Gal. 3, 19; cf. Retract. II 24. 2 in quinto libro et ubicumque in eis libris posui de semine, cui rcpromissum est, quod dispositum sit per angelos in manu mediatoris. non sic habet apostolus, sicut ueriores codices post inspexi, maxime graecos; de lege enim dictum est, quod tamquam de semine dictum multi latini codices habent per interpretantis errorem. 7 Ephes. 3, 8-11 19 cf. Matth. 22, 30 ) [*]( 2 opportuno bd reuelatum (re 8. I. m. 1) E quod PRSd 3 cap. XXIII E enim om. b 4 semen (in mg. m. 2 at sacraifita) E opportuno Pbd 5 ipsost P 7 item S1 mihi enim b 8 annuntiare in gentibus Pbd 10 dispositio] dispositio dispensatio PR (sed in JK dispensatio m. 1 del.), dispositio et dispensatio b dispensatio d 12 principatibus b 13 aeclesiam E ecclasiam R multiformis (m fin. ex t m. 1) E sapientiae EPRSb 14 quem El 15 sic (c s. l. m. 1) R absconsum S 16 innotesceret (n init. ex g m. 1) E 17 aeclesiam E sapientiae EPRSb 18 ibi om. b aeclesia E quodP1 19 cum uoce ut inc. cap. XXIIII E 20 omnes JR1 21 ex-orta (t er.) E )

Quod non autem in deo tantum innotescit angelis. quod absconditum est, uerum etiam hic eis adparet, cum efficitur atque propalatur, idem apostolus ita testis est: et sine dubio, inquit, magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, iustificatum est in spiritu, adparuit angelis, praedicatum est in gentibus. creditum est in mundo, adsumtum est in gloria. et. nisi fallor, mirum est, si non omnia, quae dicitur deus tamquam ad praesens tempus cognoscere, ideo dicitur, quia cognosci facit, siue ab angelis siue ab hominibus. modus quippe iste locutionis, cum per efficientem id quod efficitur significatur. creber est in scripturis sanctis, maxime cum de deo aliquid dicitur, quod ei ad proprietatem locutionis non conuenire praesidens mentibus nostris ipsa ueritas clamat.

Iam nunc ergo discernamus opera dei. quae usque nunc operatur, ab illis operibus, a quibus in die septimo requieuit. sunt enim, qui arbitrentur tamtummodo mundum ipsum factum a deo, cetera iam fieri ab ipso mundo, sicut ille ordinauit et iussit, deum autem ipsum nihil operari. contra quos profertur illa sententia domini: pater meus usque modo operatur. et ne quisquam putaret apud se illum aliquid operari, non in hoc mundo, pater in me manens, [*]( 2 cf. Hebr. 1, 2 3 Prou. 8, 23 4 Ps. 103. 24 8 I Tim. 3. 16 25 Ioh. 5, 17 27 Iob. 5, 20. 21 ) [*]( 1 ante saecul. add. m. 2 omnium E 4 in fin. s. I. m. 1 P 6 autem non PRSbd ignotescit El innotescet S 7 hinc Sb 9 inquid El sacramentum] mysterium S 12 adsumptum El 14 presens S 15 angelis (an 8. I. m. 1) P 16 loquutionis P 18 loquutionis P 19 presidens S ueritas ex uarietas m. 1 E 22 arbitrantur b ipsum om. S 24 nihil] łąţę111 nihil (autem exp. m. 11 S 26 modo1 nunc EaPBSbd aput E1P ) [*]( 11* )

Sed plane, si aliquam creaturam sic eum nunc instituere putauerimus, ut genus eius primae illi suae conditioni non inseruerit, aperte contradicimus dicenti scripturae, quod consummauerit omnia opera sua in die sexto. secundum illa enim genera rerum, quae primo condidit, noua eum multa facere, quae tunc non fecit, manifestum est. nouum autem genus instituere credi recte non potest, quoniam tunc omnia consummauit. mouet itaque occulta potentia uniuersam creaturam suam eoque motu illa uersata, dum angeli iussa perficiunt, dum circumeunt sidera, dum alternant uenti, dum abyssus aquarum lapsibus et diuersis etiam per aerem conglobationibus agitatur, dum uireta pullulant suaque semina euoluunt, dum animalia gignuntur uarioque adpetitu proprias uitas agunt, dum iniqui iustos exercere permittuntur, explicat [*]( 4 I Cor. 15, 36-38 15 cf. Gen. 2, 2 ) [*]( 3 solum] sunt E 4 terraena E 5 nisi prius b 6 init. quod] cum S quid b 7 trittici E caeterorum R 8 dat illi Sbd quomodo uoluerit om. S 9 seminum om. S 10 possimus P 12 intercidant (i alt. ex e m. 1) SR intereant b 13 plane (e ex ae) S nunc om. S 15 contradicimus (dicimus s. l. m. 2) E dicenti (i fin. ex e) S scriptura. S 17 primum PRbd 22 circumeunt (e s. I. m. 1) E circa eunt PR 23 labsibus El 24 uirecta (c ex s m. 1) E,PR uirentia S pullant El sua sentinaque b 25 adpetitu El )