De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

Et dixit deus: educant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia super terram secundum firmamentum caeli. et factum est sic. et fecit deus cetos magnos et omne animal reptilium, quae eduxerunt [*](19 Gen. 1, 20—23. ) [*]( 1 quilibet (q in ras. m. 2) R 2 doemoniorum S 8 inretiant El 4 cap. XIill E 5 quosdam rectores S 8 permixcione R pręsencia R om. b post licet add. in praesenti bd facile non possit conprehendi b . conpraehendi ER 11 regulas] litteras b certam P 12 pie PRS 13 de re] debere El taemere P 17 iam om. El Explicit liber secundus. Incipiunt capitula libri tertii fol. 30 E Explicit liber secun jdus do gratias sfiper (litt. maio color) fol. 39b P Explicit liber secundus. Incipit liber tertius (litt. mai.) pag. 50b S fol. 63b R fol. 16 C 18 Explicuerunt capitula. Incipit liber tertius fol. 31 E Incipit liber tertius (litt. maio rubr.) fol. 40* P 20 secundum] secundum (pr. u sup. e m. 1) P et secundum b 21 coetos ERl coetus PlSR2 22 quae (e 8. I. m. 1) E )

dum genus eorum. et omne uolatile pennatum secundum genus. et uidit deus, quia bona sunt. et benedixit ea deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete aquas in mari, et uolatilia multiplicentur superterram. et facta est uespera, et factum est mane dies quintus. nunc in inferiore parte mundi ea, quae spiritu uitae mouentur, fiunt, et primum aquarum, quod aeris qualitati proximum elementum est, quia huic caelo, in quo sunt luminaria, ita uicinus est aer, ut et ipse caeli nomen acceperit; sed nescio, utrum etiam firmamentum possit uocari. dicuntur autem caeli pluraliter in una eademque re, quae dicitur unum caelum. nam cum in hoc libro singulari numero dicatur caelum, quod diuidit inter aquas; quae supra, et eas, quae infra sunt, in illo tamen psalmo, et aquae, inquit, quae super caelos sunt, laudent nomen domini. et caelos caelorum si bene intellegimus sidereos aeriorum, tamquam superiores inferiorum, et hos in eodem psalmo accipimus, ubi dictum est: laudate eum, caeli oaelorum, satis adparet hunc aerem non solum caelum, sed etiam caelos dici, sicut dicuntur et terrae, nec aliud significatur quam illa quae singulariter terra dicitur, quando dicimus orbem terrarum et orbem terrae.

Hos etiam aerios caelos quondam perisse diluuio in quadam earum, quae canonicae appellantur, epistula legimus. neque enim umida illa natura, quae ita concreuerat, ut cubitis quindecim altissimorum montium transcenderet uertices, potuit [*]( 14 Ps. 143, 4. 5 17 Ps. 148, 4 22 cf. II Petro 3, 6 25 cf. Gen. 7, 20; cf. De ciuit. dei lib. XX 18 ) [*]( 1 pinnatuin ElPl 2 genus suum b 3 deus om. R inpletej implete EPR replete Sbd 4 in marij maris ERa 6 eaq; R 7 et flunt b qualitate R 9 nomen caeli S nomine Et 10 uocaui Sl cap. I E 13 easj easdem b easq; R 14 inquid P caelos (s 8. I. m. 1) R 15 intellegamus PR intelligamus b 16 sidereos El syderios E28 aereorum b 18 post hunc lit. 3 litt. P ae.rem P 20 aliut R dicitur terra S 22 cap. II E aereos Pb periisse bd diUuuio E 23 appellantur (n in ras. m. 2) R epistula* (e er; ex u m. 2 fec. o) E 24 humida Ebd 25 potui E1 )

ad sidera peruenire. sed quia huius aeris umidioris, in quo aues uolant, uel tota uel prope tota spatia conpleuerat, perisse, qui fuerant, caelos in illa epistula scribitur. quod nescio quemadmodum possit intellegi nisi in aquarum naturam pinguioris huius aeris qualitate conuersa; alioquin non perierunt tunc isti caeli, sed sublimius erecti sunt, cum locum eorum aqua occuparet. itaque facilius eos secundum illius epistulae auctoritatem perisse credimus et alios, sicut ibi scribitur, repositos extentis uidelicet exhalationibus, quam sic erectos, ut eis superioris caeli natura loco suo cederet.

Oportebat itaque, ut in creandis habitatoribus inferioris huius mundi partis, quae saepe terrae nomine tota commemoratur, prius producerentur ex aquis animalia, postea uero de terra, quod ita sit aeri aqua similis, ut eius exhalationibus pinguescere probetur, ut et spiritum procellae faciat, id est uentum et nubila contrahat, et possit uolatus auium sustinere. quapropter etiamsi uerum dixit quidam saecularium poetarum: nubes excedit Olympus, et: pacem magna tenent, quia perhibetur in Olympi uertice aer esse tam tenuis, ut neque nebulis obumbretur nec turbetur uento nec sustentare alites possit nec ipsos, qui forte ascenderint homines, crassioris [*]( 7 cf. II Petro 3, 5-7 18 Lucani Pharsalia 2, 271. 273 19 cf. Aug. De ciuit. dei XV 17 ) [*]( 1 quia* (m er; i s. I. m. 1) P humidioris ESbd 2 uolant El uolitant EaPBSbd compleuerat Ebd periisse bd 3 illa] ipsa C 4 quemammodum EPR 5 pinguioris (i med. 8. I. m. 1) E non] nonp (o (in. exp. m. 1) E 7 occupauerat d epistulae E\' 8 periisse bd credimus periisse b 9 extentis] extenuatis R2bd exalationibus ElPRSC erectos (a er.) P ei PRC 10 superioribus b caderet S succederet b 11 oportet b 12 partis (i ex c) E, (i sup. e m. 1) S sepe SB terra PBl conmemoratur P 14 aeri (i sup. e m. 1) P exalationibus EIP exal*ationibus (t er.) R 15 et s. I. m. 1 R procellae (a 8. I. m. 1) P 16 abiuni P 18 nubis Weber Luc. Phars. excedet S magna cod. Luc. in ed. Weber: mag- nain EPBSCb suiuma d tenet PBlC 19 perbibeatur S1 prohibetur Bl tinuis P1 20 nebulis] nubibus PBlCbd nec] neque (bis) bd alites (s in ras. m. 2) R 21 neque bd ascenderent PR crassiores S )

aurae spiritu alere, sicut in isto aere consuerunt, tamen et ipse aer est, unde aquis uicina qualitate diffunditur, et propterea ipse quoque in humidam naturam conuersus diluuii tempore creditur. neque enim arbitrandum est aliquid de spatiis siderei caeli usurpasse, cum omnes etiam altissimos montes aqua transcenderat.

Quamquam de conuersione elementorum etiam inter ipsos, qui haec otiosa cura subtilissime perscrutati sunt, non parua quaestio est. alii enim dicunt omnia in omnia posse mutari atque conuerti; alii uero esse aliquid omnino proprium singulis perhibent elementis, quod in alterius elementi qualitatem nullo modo uertatur. unde suo loco fortasse, si dominus uoluerit, diligentius disputabimus; nunc autem, quod ad praesentem sermonem adtinet, haec commemoranda existimaui, ut intellegamus seruatum esse ordinem rerum, quo prius oportuit aquarum animalia quam terrarum creata narrare.

Et nullo modo arbitrandum est praetermissum esse in hac scriptura ullum mundi huius elementum, cum quattuor notissimis eum constare persuasum sit, quia uidetur hic caelum et aqua et terra commemorari, de aere autem taceri. consuetudo quippe nostrarum scripturarum est aut caeli et terrae nomine mundum appellare aut interdum addere et mare. aer itaque uel ad caelum pertinere intellegitur, si qua sunt in eius superioribus partibus tranquillissima et pacatissima spatia, uel ad terram propter hunc turbulentum et caliginosum locum, [*]( 1 consueuerunt bd et tamen Plb 3 umidam PR dillubii (b in u mut.) E dilui 221 .4 aliquid] aliud b 5 siderei (ei in ras. m. 2) E sideriil?1 7 cap. III E 8 hic b odiosa E1 cura] curiositate SC subtilissime El praescrutati PRSC 11 elimentis PRl 12 fortasse (fortassis bd) suo loco PRbd 18 disputauimas (m. 2 u med. in b mut. et s. I. add. ax declarabimus) E,8 ad (d s. I. m. 1) R 14 hic b commemoranda. (m er.) P 16 quo] quod El 16 post terrarum add. . natura P, quae uox er. est in R narrare (narrari d) creata PRCbd 17 Et nullo] nec ullo PRSbd 19 costare El 20 aquam et terram PIllb commemorare b tacere PRlb 21 nostrarum (no s. I. m. 1) E aut] aut vt (ut exp. m. 1) S et] aut b 22 addere (re s. I. m. 1) P 24 et pacatissima om. Pl 25 turbolentum S ) [*]( XXVIII. Ang. sect. III pars 1. ) [*]( 5 )

qui humida exhalatione pinguescit, quamuis et ipse saepius caeli nomine nuncupetur. ac per hoc non scriptum est: producant aquae reptilia animarum uiuarum, et producat aer uolatilia uolantia super terram, sed utrumque hoc animantium genus ex aquis productum esse narratur. quidquid ergo aquarum siue labiliter undosum et fluidum est siue uaporaliter tenuatum atque suspensum, ut illud reptilibus animarum uiuarum, hoc uolatilibus adpareat distributum, utrumque tamen humidae naturae deputetur.

Ideoque sunt etiam, qui subtilissima consideratione quinque istos manifestissimos corporis sensus secundum quattuor usitata elementa ita distinguant, ut oculos ad ignem. aures ad aerem dicant pertinere. olfaciendi autem gustandique sensum naturae humidae adtribuunt: et olfactum quidem istis exhalationibus humidis, quibus crassatur hoc spatium, in quo aues uolitant, gustatum uero istis fluxibilibus et corpulentis humoribus. nam quaecumque in ore sapiunt, ipsius oris humori commiscentur, ut sapiant, etiamsi arida cum acciperentur fuisse uideantur. ignis tamen omnia penetrat, ut motum in eis faciat. nam et humor priuatione caloris congelascit et, cum possint feruescere elementa cetera, ignis frigescere non potest; facilius quippe extinguitur, ut ignis non sit, quam frigidus manet aut fit alicuius frigidi contactu tepidior. tactus autem, qui est quintus in sensibus, terreno [*]( 1 exalatione ElPBSC sepius S 2 nuncupetur] appelletur C est] esse in ras. m. 2 R 4 sed et E 5 quicquid EiSR 6 fluuidum PRSC uaporabiliter C 9 umidae S deputatur PRSCbd 10 cap. IIII E qui. (b er.) R subtilissima E1, (s init. s. I. m. 1) R 12 ut] et E 13 olęfaciendi E, (post 1 er. e) PR 14 naturae sensum E umidae S ol#factum R quidam R1 15 exalationibus ElRS 16 gusturn E2R2C7.1 corpolentis S 17 umoribus S *oris (h er.) S 18 umori S sapiunt P 19 cap. V E 20 uraor S pribatione El 21 cetera leg. ante feruescere in S feruescere] frigescere b cetera elementa PRbd ignis frigescere] ignescere Pl 22 frigescere in ras. m. 2 R 28 frigidus] frigus E1 manet EIPi: maneat E*P2RSbd fit] sit Rbd fiat SC 24 terraeno E )

elemento magis congruit; proinde per totum corpus animantis, quod maxime ex terra est, quaeque tacta sentiuntur. dicunt etiam nec uideri sine igne posse aliquid nec tangi sine terra, ac per hoc elementa omnia in omnibus inesse, sed unumquodque eorum ex eo, quod amplius habet, accepisse uocabulum; ideo autem caloris priuatione, cum corpus nimie frigescit, obtundi sensum, quia motus pigrescit, qui ex calore inest corpori, dum ignis aerem et aer humida et humor terrena quaeque adficit, subtilioribus scilicet crassiora penetrantibus.

Quanto autem quidque subtilius est in natura corporali, tanto est uicinius naturae spiritali quamuis longe distante genere, quandoquidem illud corpus est, illud non est.

Ac per hoc, quoniam sentire non est corporis, sed animae per corpus, licet acute disseratur secundum diuersitatem corporeorum elementorum sensus esse corporis distributos, anima tamen, cui sentiendi uis inest, cum corporea non sit, per subtilius corpus agitat uigorem sentiendi. inchoat itaque motum in omnibus sensibus a subtilitate ignis, sed non in omnibus ad idem peruenit. in uisu enim peruenit represso calore usque ad eius lucem, in auditu usque ad liquidiorem aerem calore ignis penetrat; in olfactu autem transit aerem purum et peruenit ad humidam exhalationem: unde crassior haec aura subsistit. in gustatu et hanc transit et peruenit usque ad humorem corpulentiorem: quo etiam penetrato atque [*]( 2 tacta] acta El post dicunt add. m. 2 in ras. enl E 4 aelementa P unumquodque (d 8. I. m. 1) E 6 pribatione E1 priuatione. (m er.) P nimi.e (a er.) EP nimię S 7 obtundi El 8 ignis (gn m. 2 in ras.) E umida E1 9 ten-ena (a er.) E subtilioribus El scilicet & crassiora 81 11 quique E1 subtilius El 12 est om. S 13 illut Jm. Pl 14 cap. VI E ac] ad Ex 15 diseratur ElR corpor*eorum (a er.) PR 18 subtilius Ex sentiendi id est per ignem S inchoat. Itaque S 19 motu S subtilitate Ex 20 repraesso R 22 calorem (m exp. m. 1) P calore. (m er.) S calore (a ex o m. 1) R olfacto PRl 23 ad] usque ad b umidam Ex exalationem ElSR ezaUatioiiem (t er.) P 24 gustum E2 gnstu Cb et hanc] autem b 25 umorem El corpolentiorcm S penetrato (o in ras. m. 2) E ) [*]( 5* )

traiecto, cum ad terrenam grauitatem peruenit, tangendi ulti-. mum sensum agit.

Non igitur ignorabat naturas elementorum eorumque ordinem, qui cum uisibilium, quae intra mundum in elementis natura mouentur, conditionem introduceret prius caelestia luminaria, deinde aquarum animantia. terrarum autem postrema narrauit, non quod aerem praetermiserit, sed quod purissimi et quietissimi aeris, ubi uolare aues non posse dicuntur, si qua sunt spatia caelo superiori coniunguntur et caeli nuncupatione in scripturis ad superiorem mundi partem pertinere intelleguntur, ut terrae nomine uniuersaliter hoc totum significetur, ex quo incipit deorsum uersus: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis et omnes abyssi, donec perueniatur ad aridam, quae proprio nomine terra dicitur. aer itaque superior ille, siue quod ad caelestem mundi pertinet partem, siue quod nullum habet uisibilem habitatorem. de qualibus nunc sermo narrantis est, neque praetermissus est caelo nominato neque adnumeratus in creandis animalibus; iste uero inferior, qui excipit exhalationes humidas. maris ac terrae et ad sustinendas aues quodammodo crassatur, nonnisi ex aquis accipit animalia. quod enim eius humidum est, hoc portat alitum corpora, quae ita nituntur pennis uolantes, quemadmodum pisces quibusdam suis alis natantes.

Proinde scienter tamquam spiritus dei, qui scribenti aderat, ex aquis dicit producta uolatilia. quarum natura bipertitum locum sortita est: inferiorem scilicet in unda labili, [*](12 Pe. 148. 8. 9 ) [*](3 Non igitur om. El 6 postremo C 9 spacia R 11 ut] et (8. l. M 2 at ut) E 12 inquipit El 13 glaties SR 15 ille superior PRSbd 16 post quod duo uocab. er. R 18 caelo] de cglo b annumeratus g b 19 excepit E exalationes E*SR 21 accepit E1 22 alitam Pl pinnis JF*JP 23 quemammodum PlRS 26 quarum] aquarum (a init. s. l. m. 1) P tquaram (a eras.) R aquarum enim b aquarum qug C quorum d; cf. de Qenesi eontra Matt. cap. 15 et de Genui ad litteram Ubri imperfecti cap. 14 bipartitum bd 26 inferiori El fobili E labili (la in ras.) R labi S )

superiorem uero in aura flabili, illum deputatum natantibus, istum uolantibus. sicut huic elemento congruos duos etiam sensus animalibus datos uidemus: olfactum explorandis uaporibus, gustatum explorandis liquoribus. quod enim et tactu aquas uentosque sentimus, hoc est, quod terrae solidum omnibus admiscetur elementis; sed in his crassioribus sentitur amplius, ita ut etiam tangendo contrectari ualeant. ideoque et ista in duabus maximis mundi partibus generali terrae nomine conplectuntur, sicut ille psalmus ostendit, omnia superiora ab illo principio enumerans: laudate dominum de caelis. omniaque inferiora ab alio principio: laudate dominum de terra: ubi et spiritus tempestatis nominantur et omnes abyssi et ignis iste, qui urit tangentem, quia de terrenis et humidis motibus ita existit, ut subinde uertatur in aliud elementum. et quamuis naturae suae sursum nitendo indicet adpetitum, in caelestem tamen superiorem tranquillitatem non possit euadere, quia multo aere superatus et in eum conuersus extinguitur . ac per hoc in ista rerum parte corruptibiliore atque pigriore turbulentis motibus agitatur ad temperandum eius rigorem et ad usus terroresque mortalium.

Quia ergo etiam tactu, qui ad terram proprie pertinet, sentiri possunt et fluctus undarum et flatus aurarum, [*]( 10 Ps. 148, 1 11 Ps. 148, 7 ) [*]( 1 in om. Pl, 8. I. m. 1 R flauili ElPl 2 cap. VII E hoc b aelemento P 3 olfactam P1 olfactum (c 8. I. m. 1) R explorandis (s 8. I. m. 1) P 4 gustum EsCb et er. E1, in ros. m. 2 R tactu] ad tactum Pb tactu. (m er.) R 5 cum voce hoc tnc. cap. VIII E solida Blb 6 in omnibus b ammixcetur R ammizetur P1 aelementis P 7 etiam] iam R contractari PRl 8 et ista om. El maximis] maxime Pbd maxime R generali El generaIi*.* (ter er.) S generaliter PRbd post generali add. cęIi et b 11 omniaquae EPR 12 et omnes abyssi nominantur PRSbd 13 cum et inc. cap. VHII E de] om. El 14 motibus] humoribus b uerta.tur P 15 alium E aelementum P 16 adpetitum E1 17 possit] potest d superatus (8 fin. ex r) R 19 pigriore] pinguiore SC turbolentis S 21 tactum E 22 fluctus (us in raa. m. 2) R flatus (us in ras, m. 2) R )

propterea ipsa quoque aquatilium animalium corpora et terrenis uescuntur et, maxime aues, in terra etiam requiescunt fetusque propagant; pars enim humoris, quae uaporaliter exhalatur, etiam super terras extenditur. ideoque, cum dixisset scriptura: educant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia, inquit, super terras, addidit sane dicens: secundum firmamentum caeli, in quo potest aliquanto manifestius adparere illud, quod ante uidebatur obscurum. non enim ait ; in firmamento caeli, sicut de luminaribus, sed, uolatilia, inquit, super terras secundum firmamentum caeli. id est iuxta firmamentum caeli, quia uidelicet hoc caliginosum et humidum spatium, in quo aues uolant, illi spatio contiguum est ubi uolare non possunt, quod iam merito tranquillitatis et quietis pertinet ad firmamentum caeli. in caelo ergo uolant aues, sed in isto, quod ille psalmus etiam terrae nomine includit: propter quod caelum uocantur multis locis uolatilia caeli, non tamen in firmamento, sed secundum firmamentum.

Nonnulli putant propter sensus tarditatem non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum appellata. sed si propterea sic appellarentur, daretur auibus nomen animae uiuae. cum uero et ipsa uolatilia dicta sunt. sicut illa reptilia, ut subaudiatur animarum uiuarum, fatendum est, ut arbitror. ita dictum, ac si diceretur: quae sunt in animabus uiuis reptilia uel uolatilia, sicut dici posset: ignobilia hominum, ut intellegeremus, quicumque sunt in hominibus ignobiles. [*](5 Gen. 1, 20 ) [*](1 corpora (a ex e) P terraenis El 2 etiam requiescunt] et in mare (mari C) quiescunt se setusque El foetusque 8 fgtus quoque b 3 propagans El qui b exalatur ElSB 4 terram 8 6 terram bd 7 aliquando E manifestus Bx 8 antea E*PRSbd 9 luminibus S uolantia PSCd uolancia B 10 terram bd 12 uolitant SB2 contignum] congruum E1 14 caeli om. b 15 in om. ES includet S 16 uocatur E1 nocantur (c ex 1) P 17 in firmamentu B 18 nonnulli? E 20 auibus daretur PBSbd 21 sint C 23 in a. I. m. 1 E animalibus S uinis om. S 24 possit S 25 ignobilibus E1 )

quamquam enim sint et animalia terrestria, quae repunt super terram, tamen ex multo maiore numero pedibus mouentur, et tam pauca fortasse in terris repunt, quam pauca in aquis \'gradiuntur.

Nonnulli autem putauerunt propterea non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum pisces esse appellatos, quod eis memoria nulla sit nec aliqua uita uelut rationi uicinior; sed fallit eos experientia minor. nam quidam scripserunt, quae animaduertere potuerunt in uiuariis piscium, multa miranda. sed etiamsi forte falsa scripserunt, memoriam tamen pisces habere certissimum est. quod ipse sum expertus, et experiantur, qui possunt et uolunt. nam fons quidam magnus Bullensium regionum fere plenus est piscium. solent autem homines desuper intuentes eis aliquid iacere, quod sibi uel praeripiant confluentes uel inter se diripiant concertantes. quo pastu adsuefacti deambulantibus super oram fontis hominibus ipsi quoque cum eis gregatim natando eunt et redeunt, expectantes, unde aliquid iactent, quorum praesentiam sentiunt. non itaque frustra mihi uidetur aquarum animalia sic appellata reptilia, quemadmodum aues uolatilia; nam si uel nulla memoria uel sensus tardior animae uiuae nomen repulisset a piscibus, uolatilibus certe adhiberetur, quorum uita in oculis nostris est et memor et garrula et in nidis construendis educandisque fetibus sollertissima.

Nec ignoro ita quosdam philosophos sua cuiusque [*]( 1 et om. E1 reppunt R 2 maiori C 3 tam.- (en er.) R 5 cap. X E nonnulli (i 8. I. m. 1) R 7 necl uel b aliquam uitam Et rationi (ni 8. l. m. 1) E 8 fallet S experiencia R scribserunt E 9 enimaduertere El 10 forte post scripserunt legitur in b memoria E 13 uullensium E bul-ensium R regiorum P2Rd piscium om. Pl 15 praeeripiant S 16 adsuefacti S assuefacti in ras. m. 2 R adsueti Pd *oram (h er.) E 17 congregatim PRSbd 18 unde] ut inde b quo (in ftne uers.) R 20 quemammodum EPR et aues b si uel E1 21 reppulisset SC 22 uolatilibus (li s. I.) E adhiberetur El 23 et memor et garrula] memoratu garrula b memor et] memorat R1 24 foetibus ES faetibus PRC sollertissimam P 25 cap. XI E ita] ista b quosdam (uo in ras. m. 2) R )

elementi distribuisse animalia, ut terrena esse dicerent non tantum. quae in terra repunt atque gradiuntur, sed aues etiam, quod et ipsae in terra requiescant uolando fatigatae,. aeria uero animalia daemones esse, caelestia deos: quorum quidem nos partim luminaria, partim angelos dicimus. idem tamen aquis pisces et sui generis beluas adtribuunt, ut nullum elementum suis animalibus uacet: quasi uero sub aquis terra non sit, aut probare possint pisces non in ea requiescere ac reparare natandi uires sicut uolandi aues, etsi forte rarius pisces id faciunt, quod ad gestanda corpora sit unda quam aura ualidior, ita ut terrena quoque animalia natantia ferat, siue usu docta, ut homines, siue natura, ut quadrupedia uel serpentes. aut si propterea non putant, quia non insunt piscibus pedes, [nec uituli Marini] nec phocae aquarum sunt nec colubri cocleaeque terrarum; nam et illae pedes habent et haec genera sine ullis pedibus, non dico, requiescunt in terra, sed ab ea uix aut numquam recedunt. dracones autem sine pedibus et in speluncis requiescere et in aerem sustolli perhibentur: qui quamquam non facile noti sint, litterae tamen non tantum nostrae, sed etiam gentilium nequaquam de istorum animantium genere tacuerunt.

Quapropter, etsi daemones aeria sunt animalia, quoniam corporum aeriorum natura uigent, et propterea morte non dissoluuntur, quia praeualet in eis elementum, quod ad faciendum est quam ad patiendum aptius, duobus subterpositis. [*](1 cf. Apulei de deo Socratis cap. 8 edit. Goldbacher p. 12 22 cf. De ciuit. dei lib. VIII15 ) [*]( 3 ipse SC 4 aerea PCb demones S deos] dS S 5 iidem PSbd 6 et] ex E neluaa EtP attribuunt (prim. t s. I. m. 1) E 7 aelementum PB 8 ea] terra b 10 ad a. I. m. 2 S 12 sine alt. (8. 2. m. 2 at seu) E seu R 13 insunt] sunt El pedes piacibua bd 14 uituli marini nec om. PRSCbd foce E focae PJRSC 15 colobri S cocleae quae R cochleaeque bd terram S habet S 16 ullis in ras. m. 2 E 17 eed] sed et E numquam (quam 8. I.) E drachones E1 dracones (con in ras.) R 18 aere PR 19 quamquam] quam S 22 demones SR aerea PRIOb 23 aereorum b 24 aelementum PR 25 est om. hi post patiendum add. est bd )

aqua scilicet et terra, uno autem superposito, id est igne sidereo — distribuuntur enim elementa ad patiendum duo: humor et humus, ad faciendum autem alia duo: aer et ignis —: si ergo haec ita sunt, non inpedit ista distinctio nostram scripturam, quae non ex aere, sed ex aquis producta indicat uolatilia, quia subtilioris quidem et in auras exhalati atque distenti, sed tamen humoris locus uolatilibus datus est. aer autem a confinio luminosi caeli usque ad aquarum fluuida et nuda terrarum peruenit. non tamen totum spatium eius exhalationes humidae infuscant, sed usque ad eum finem, unde incipit iam terra nominari secundum illum psalmum, ubi dicitur: laudate dominum de terra. superior uero pars aeris propter puram tranquillitatem caelo, cui conlimitatur, communi pace coniungitur et eius uocabulo connuncupatur. in qua fortassis parte si fuerunt ante transgressionem suam transgressores angeli cum principe suo, nunc diabolo, tunc archangelo — nam nonnulli nostri non eos putant caelestes uel supercaelestes angelos fuisse —, non mirum, si post peccatum in istam sunt detrusi caliginem, ubi tamen et aer sit et humore tenui contexatur, qui commotus uentos et uehementius concitatus etiam ignes ac tonitrua et contractus nubila et conspissatus pluuiam et congelantibus nubilis niuem et turbulentius congelantibus densioribus nubilis grandinem et distentus serenum facit occultis imperiis et opere dei a summis ad infima uniuersa, quae creauit, administrantis. unde [*]( . 12 Ps. 148, 7. ) [*]( 1 aqua§ E 2 sidereo El aelementa P 8 umor EP humos P1 autem om. b 4 haec ergo PRSC istam S distinctio om. S 6 Bubtilioris El exalati E1 RS0 7 umoris P 8 fluida bd 9 exalationes »8 exalationis PRl 10 umidae PR 11 inquipit E1 iam] etiam PRbd 12 post terra add. dracones SC 13 collimitatur Ebd conliminatur 81 14 coniungitur (alt. n a. l. m. 1) E eiua om. Pl eius suo E1 uocauulo El nuncupatur PRSbd 15 in.qua (i er.) E 16 diabulo PRS 19 istam] hanc b 20 umore PR cum motus S uentus S uentia RlC 21 ac (in ras. m. 2) R et PRlbd 22 pluuia El 23 tarbolentius S congelantis Pl 25 amministrantis PRC )

in illo psalmo, cum commemorata essent: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis, ne talia sine diuina prouidentia fieri mouerique putarentur, continuo subiecit: quae faciunt uerbum eius.

Si autem transgressores illi, antequam transgrederentur, caelestia corpora gerebant, neque hoc mirum est, si conuersa sunt ex poena in aeriam qualitatem, ut iam possint ab igne, id est ab elemento naturae superioris aliquid pati; nec aeris saltem spatia superiora atque puriora, sed ista caliginosa tenere permissa sunt, qui eis pro suo genere quidam quasi carcer est usque ad tempus iudicii. et si quid de his transgressoribus angelis diligentius requirendum est, alius erit adcommodatior scripturae locus. proinde nunc quod satis est: si haec spatia turbida et procellosa propter aeris naturam usque ad undas terrasque porrectam possunt aeria corpora sustinere, possunt et auium, quae productae sunt ex aquis, propter aquarum tenues halitus: qui scilicet eidem aeri iuxta undas et terras circumfuso atque ob hoc infimae et terrenae parti deputato uaporaliter inseruntur et auras intexunt, quae nocturnis rigoribus adgrauatae sereno etiam rore destillant, si autem uehementius frigus est, etiam gelu candidius inalbescunt.

Et dixit deus: educat terra animam uiuam secundum genus: quadrupedia et reptilia et bestias terrae secundum genus et pecora secundum genus. et factum est sic. et fecit deus bestias terrae [*](1 Pe. 148, 8 23 Gen. 1, 24. 25 e ) [*]( 1 in] et in b 2 glaties SR prouidentia diuina b 6 ge»«rabant (ne er.) E 7 poena (e 8. I. m. 1) E aeream b 9 saltim SC spacia R atque puriora add. in mg. inf. m. 1; ra in ras. m. 2 R 10 permissa (a in ras. m. 2) R permissi Pbd il transgresstonbus (i er.) E 13 adcommodatior E1 quod nunc PRd quod om. E1 16 porrecta b 16 producta PRSbd 17 tenis J21 alitUS EI PRSG eiusdem S 18 infime S infirmae PRl et] ac PRSbd 20 aggrauate b distillant E2RSbd 21 inaluescunt Et 26 et factum — 75,2 genus om. b )

secundum genus et pecora secundum genus et omnia reptilia terrae secundum genus. et uidit deus, quia bona sunt. iam nunc consequens erat, ut alteram partem, quae proprie terra dicitur, infimi huius loci. quem totum cum omnibus abyssis et nebuloso aere uniuersaliter uocabulo terrae alibi scriptura conplectitur, ornaret animalibus suis. et manifesta quidem sunt animalium genera, quae in uerbo dei terra produxit. sed quia saepe nomine pecorum uel nomine bestiarum animalia omnia rationis expertia solent intellegi, merito quaeritur, quas nunc proprie bestias et quae pecora dicat. et repentia quidem siue reptilia terrena non est dubitandum quod omnes serpentes intellegi uoluit, quamquam et bestiae dici possint; pecorum autem nomen non usitate serpentibus conuenit. rursum leonibus et pardis et tigridibus et lupis et uulpibus, canibus etiam et simiis atque id genus ceteris usitate conuenit uocabulum bestiarum. pecorum autem nomen his animalibus adcommodatius aptari solet, quae sunt in usu hominum, siue adiuuandis laboribus, ut boues et equi et si qua talia, siue ad lanicium uel ad uescendum, ut oues et sues.

Quid ergo sunt quadrupedia? quamquam enim haec omnia praeter quaedam serpentia quattuor pedibus gradiantur, nisi tamen hoc nomine proprie quaedam uellet intellegi, non utique hic etiam quadrupedia nominaret, quamuis de his in repetitione tacuerit. an cerui et damae et onagri et apri — quia neque illis bestiis, ubi leones sunt, coniungi possunt; similes [*](1 et pecora—genus in mg. m. 1 R omnia reptiliaj aolatilia PR 4 quem 8 propria S propria PR terra; (e er.) P 5 abyssis (j m. 1 ex i) E uocauulo E1 6 conplectitur El 8 sepe SRC 10 queritur R propri.e PS propriae R post quae add. 8. I. m. 1 ID nunc R,EJ2 pecjpecora 15 dicat et repentia (sic) b 11 repti»*a (corr. m. 1) R repta S 12 repentes Rb 13 possunt S usitatae E\'iPl 14 rursum ex saraum m. 1 E tigribus EJ28 16 usitat.e E 17 adcommodatius ElSl usum (m exp. m. 1) P 18 adiubandis El 19 lanitium EPSC lanicium R lanificium bd; cf. Rdnsch Itala p. 31 21 preter S 22 proprio nomine b propriae PlRS 24 damulae E2 dammuli PR dammulae C damme S damule bd )

enim sunt illis pecoribus neque tamen sub cura humana sunt — proprie quadrupedia nuncupata sunt, quasi reliqua essent haec animalia, quibus ista appellatio generalis quidem cum multis propter numerum pedum, sed tamen speciali significatione tribueretur? an, quia ter dixit: secundum genus, tria quaedam genera nos inuitat adtendere? primo secundum genus quadrupedia et reptilia: ubi arbitror significatum, quae quadrupedia dixerit, scilicet quae in genere sunt reptilium, sicut sunt lacerti, steliones et si quid huiusmodi est. ideoque in repetitione quadrupedum nomen non iterauit, quia reptilium uocabulo fortasse conplexus est: unde ibi non simpliciter ait: reptilia, sed addidit: omnia reptilia terrae; ideo terrae, quia sunt et aquarum, et ideo omnia, ut illic intellegantur, quae quattuor etiam pedibus nituntur, quae superius quadrupedum nomine significata proprie sunt. bestias autem, de quibus item ait: secundum genus, quidquid ore aut etiam unguibus saeuit exceptis serpentibus. pecora uero, de quibus tertio ait: secundum genus, quae neutra ui lacerant, sed aut de cornibus aut ne hoc quidem. praedixi enim et quadrupedum nomen quam late pateat ipso pedum numero facile agnosci et nomine pecorum uel bestiarum omne inrationale animal aliquando conprehendi. sed etiam ferarum uocabulum solet in latina lingua tantumdem ualere; non ideo tamen neglegenda fuit consideratio, quomodo possint haec nomina, quae non frustra in hoc scripturarum loco posita sunt, etiam speciali distinctione discerni, quod in usu loquendi cotidiano facile animaduerti potest.

Non frustra etiam lectorem mouet, utrumne passim et [*]( 1 humana cura bd 2 propriae PIRSt 3 quidem] 8 quidg b 4 speciali (i tn. 1 sup. e) P 6 adtendere ElS 9 stiliones Pfi stelliones bd 11 uocabulum b 12 addit PBbd 15 proprie (propriae R propri»e PS) significata PRSbd 16 quicquid E28 17 ungibus P seuit SC 19 lacerat E1 de om. PRSbd 20 quadruped*um (i er.) E ipsa E1 21 nomen S omnem P 22 conpraehendi ElPR 23 uocauulum El 26 nomina] omnia C hoc] hoc libro S 26 speciali] spiritali b loquendi om. 81 27 cottidiano El 28 cap. XII E )

quasi fortuito an aliqua ratione dicatur: secundum genus, tamquam fuerint et antea, cum primo creata narrentur. an genus eorum in superioribus rationibus intellegendum est, utique spiritalibus, secundum quas creantur inferius? sed si ita esset, hoc de luce, hoc de caelo, hoc de aquis et terris, hoc de caeli luminaribus diceretur. quid enim eorum est, cuius non aeterna et incommutabilis ratio in ipsa dei sapientia uigeat, quae adtingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter? incipit autem hoc dici de herbis et lignis usque ad haec terrena animantia. nam et in eis, quae ex aquis creata sunt, quamuis in prima commemoratione dictum non sit, in illa tamen iteratione dictum est: et fecit deus cetos magnos et omnem animam animalium reptilium, quae eduxerunt aquae secundum genus eorum, et omne uolatile pennatum secundum genus.

An quia haec ita exorta sunt, ut ex eis alia nascerentur et originis formam successione seruarent, ideo dicuntur secundum genus propter propagationem prolis, qua permansura creabantur? sed cur de lignis et herbis non solum dicitur: secundum genus, uerum etiam secundum similitudinem, cum et animalia siue aquarum siue terrarum secundum similitudinem suam generent? an, quia genus sequitur similitudo, noluit eam ubique repetere ? nam et semen non ubique repetiuit, cum tam herbis et lignis insit quam animalibus etsi non omnibus. obseruatum est enim quaedam ita nasci ex aquis uel terra, ut sexus eis nullus sit, et ideo semen eorum [*]( 8 cf. Sap. 8, 1 12 Gen. 1, 21 ) [*]( 1 fortuitu E*RlSCb 2 prima b narrarentur PRC 4 infernus P 5 esset] est (in ras. m. 2) R 7 aeterna] est aeterna El sapiencia R 8 attingit E 9 suabiter P inquipit Ex de lignis C 10 terraena E1 12 coetos ER caetos 80 coetus P1 14 aqaae (e sup. exp. m add. tll. 1) P 14 eorum] suum S 15 pinnatum ElPRl 16 alie S 18 genus suum SC propter om. S 19 creabantur (corr. tll. 1 ex credebantur) P creabantur (pr. a 8. I. m. 1) R herbis et lignis bd erbis S 23 noluit b ubique (b ex t) E repetibit P 24 insint P insit (t in ras. m. 2) R quam] quae E1 25 quedam R )

non sit in eis, sed in elementis, ex quibus oriuntur. hoc est ergo secundum genus, ubi et seminum uis et similitudo intellegitur succedentium decedentibus, quia nihil eorum ita creatum est, ut semel existeret, uel permansurum uel nullo succedente decessurum.

Cur ergo et de homine non ita dictum est: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram secundum genus, cum et hominis propago manifesta sit? an quia non ita deus fecerat hominem, ut moreretur, si praeceptum seruare uoluisset, et ideo non erat necessarius decessori successor? sed post peccatum conparatus est pecoribus insensatis et similis factus est eis, ut iam filii saeculi huius generent et generentur, quo , possit mortalium genus seruata successione subsistere. quid sibi ergo uult post hominem factum illa benedictio: crescite et multiplicamini et inplete terram, quod utique generando fieri posset? an nihil hinc temere dicendum, donec ad eum scripturae locum perueniamus, ubi diligentius ista requirenda atque tractanda sunt? potest enim nunc fortasse sufficere propterea de homine non dictum esse: secundum genus, quia unus fiebat, de quo etiam femina facta est. non enim multa genera hominum, sicut herbarum, lignorum, piscium, uolatilium, serpentium, pecorum, bestiarum, ut sic dictum accipiamus: secundum genus, ac si diceretur generatim, ut inter se similia atque ad unam originem seminis pertinentia distinguerentur a ceteris.

Item quaeritur, quid tantum aquarum animalia de creatore meruerint, ut sola benedicerentur sicut homines. nam et ipsa benedixit deus dicens: crescite et multiplicamini [*]( 11 cf. Ps. 48, 13 14 Gen. 1, 22 ) [*]( 3 succedentium de succedentibus b decedentibus (de sup. exp. suc m. 1) P 4 semelj seih eorum C post uel fin. lit. 2 litt. R 9 seruare Rl 10 decessore Pb decessori (i ex e m. 1) B post] propter 8 11 pecoribus] iuflitis C 13 possint E1 14 uult ergo Sb 15 ge««nerando P 16 fieri posset generando PRbd an] ad JE1 28 accipiamus (a alt. s. I. m. 1) R si] sic E 26 cap. XIII E queritur R 27 meruerunt S )

et inplete aquas maris, et uolatilia multiplicentur super terram. an in uno genere creaturae dicendum fuit, ut in ceteris consequenter intellegeretur, quae generationibus crescunt? prius ergo diceretur in eo, quod primum tale creatum est, in herba scilicet atque ligno. an forte quae nullum haberent propagandae prolis adfectum ac sine ullo sensu generarent indigna iudicauit illis benedictionis uerbis: crescite et multiplicamini, ubi autem talis inesset adfectus, ibi primum hoc dixit, ut in terrenis animalibus etiam non dictum intellegeretur ? necessarium autem fuit hoc in homine repetere, ne quisquam diceret in officio gignendi filios ullum esse peccatum, sicut est in libidine siue fornicandi sine ipso coniugio inmoderatius abutendi.

Nonnulla etiam de quibusdam minutissimis animalibus quaestio est, utrum in primis rerum conditionibus creata sint, an ex consequentibus rerum mortalium corruptionibus. nam pleraque eorum aut de uiuorum corporum uitiis, uel purgamentis uel exhalationibus aut cadauerum tabe gignuntur, quaedam etiam de corruptione lignorum et herbarum, quaedam de corruptionibus fructuum: quorum omnium non possumus recte dicere deum non esse creatorem. inest enim omnibus quoddam naturae sui generis decus, ita ut in his maior sit admiratio bene considerantis et laus uberior omnipotentis artificis, qui omnia in sapientia fecit, quae a fine usque ad finem pertendens et suauiter cuncta disponens nec ea ipsa rerum nouissima, quae pro sui generis ordine dissoluuntur, et quarum dissolutionem ex poena nostrae mortalitatis horremus, relinquit informia, sed creat minima corpore, acuta [*]( 24 cf. Ps. 108, 24 2o cf. Sap. 8, 1 ) [*]( 2 in om. Ex creaturae (creature P) genere PRSbd 6 propagande B 7 generaret E1 illis 81 11 gignandi P 12 libide E1 14 cap. XIIII E quibusdam om. b 15 est om. S conditionibus] conpactionibus S 18 exalationibus ElPMSC 20 fructum E1 21 dicere om. 81 22 ita] sic Sbd ita (in ras. m. 2) R 23 ammiratio EJPBO considera»tis (n er.) R 24 artificis om. P1 quae j qui PRb 25 suabiter P 27 quorum b dissolutione El 28 informia (i fin. 8. 1. m. 1) J2 )

sensu animantia, ut maiore adtentione stupeamus agilitatem muscae uolantis quam magnitudinem iumenti gradientis ampliusque miremur opera formicularum quam onera camelorum.

Sed utrum, ut dixi, in primis rerum conditionibus, quae isto sex dierum ordine creata narrantur, haec quoque minima instituta credamus, an postea consequentibus corruptibilium corporum solutionibus, hoc quaeritur. et potest quidem dici ea minutissima, quae ex aquis uel terris oriuntur, tunc creata: in quibus etiam illa non absurde intelleguntur, quae nascuntur ex his, quae terra germinante orta sunt, et quia praecesserant conditionem non solum animalium, sed etiam luminarium, et quia terrae continuantur per radicum conexionem, unde illo die, quo adparuit arida, exorta sunt, ut potius ad subplementum habitationis quam ad numerum habitatorum pertinere intellegerentur. cetera uero, quae de animalium gignuntur corporibus, et maxime mortuorum, absurdissimum est dicere tunc creata, cum animalia ipsa creata sunt: nisi quia inerat iam omnibus animatis corporibus uis quaedam naturalis et quasi praeseminata et quodammodo liciata primordia futurorum animalium, quae de corruptionibus talium corporum pro suo quaeque genere ac differentiis erant exortura per administrationem ineffabilem omnia mouente incommutabiliter creatore.

De generibus quoque animalium uenenosis et perniciosis quaeri solet, utrum post peccatum hominis ad uindictam creata sint, an potius, ut iam creata essent innoxia, nonnisi [*]( 1 maiori B2C adtentione El 4 in primis ut dixi PBSbd condicionibus S 5 isto sex] istos ex Sisto ex C creatae PSCd 7 potest (tes in ras. m. 2) B 8 q\\l\' ea E ex] uel ex PCb -.ex B 10 iis d praecesserat El 11 conditione Et 12 conexione El 13 snplementum EiP 15 intellegerentur (m. 2 s. I. ai gantur) E intellegantur d 16 maximae B 18 iam (m. 2 s. I. ax etia) E om. S omnibus] in omnibus Sb uis] suis S naturalia S et om. B, sed lit. 2 lite. 19 pseminata materia b liciata (ex licebat m. 1) B liciat P; cf. De ciuit. dei XXII 14 aprimordia P 21 amministrationem PBStO 22 incommutabili PBSbd creator*e (a er.) S 23 cap. XV E benenosis Et 24 ntrum] quomodo b uindicta El 25 sint (i ex n) P ut] cum PRSbd )

postea peccatoribus nocere coeperunt. neque hoc mirum est, quandoquidem etiam temporibus huius uitae laboriosae atque aerumnosae, cum sit nemo ita iustus, ut perfectum se audeat dicere fideliter adtestante apostolo et dicente: non quia iam acceperim aut iam perfectus sim, cumque adhuc exercendae atque in infirmitate perficiendae uirtuti necessariae sint temtationes et molestiae corporales eodem rursus apostolo manifestante, qui ait, in magnitudine reuelationum ne extolleretur, datum sibi esse stimulum carnis, angelum satanae, ut eum colaphizaret, rogatumque a se dominum tertio, ut discederet ab eo, respondisse sibi: sufficit tibi gratia mea; nam uirtus in infirmitate perficitur, tamen et sanctus Danihel inter leones saluus atque intrepidus uixit, qui non utique deo mentiens in oratione non tantum peccata populi sui, sed etiam sua fatetur, et in ipsius apostoli manu mortifera uipera inhaesit nec laesit. potuerunt ergo ista etiam creata nihil nocere, si causa non extitisset uel terrendorum puniendorumque uitiorum uel probandae perficiendaeque uirtutis, quia et exempla sunt demonstranda patientiae ad profectum ceterorum, et ipse sibi homo in temtationibus certius innotescit, et iuste salus illa perpetua, quae turpiter amissa est per uoluntatem, fortiter recipitur per dolorem.

Dicet aliquis: cur ergo inuicem bestiae nocent, quibus nec peccata ulla sunt, ut uindicta ista dicatur, nec ullam recipiunt tali exercitatione uirtutem? ideo nimirum, quia [*]( 4 Phil. 8, 12 8 cf. H Cor. 12, 7. 8 11 II Cor. 12, 9 13 cf. Dan. 6, 22 14 cf. Dan. 9, 4-19 16 cf. Act 28, 3. 5 ) [*]( 1 coeperint Rd 3 erumnose ESC sit ita nemo PRC ita sit nemo bd 4 adtestante El 5 iam] etiam PRbd 6 in om. P, a. I. m. 1 S uirtutis b 7 temptationes EMSbd corporalis P 8 manifestat E1 10 colafizaret ElS c.olafizaret (h er.) P 11 eo] illo b 13 Daniel bd x X 14 deo mentiens in oratione S 15 sui om. S fateretur PBlCb 16 inhesit PR adhęsit b lesit SRC 18 puniendorum quae R perficiendae (om. que) S 19 profectum (pro ex per m. 1) P 20 cercius R 21 instę 81 22 uoluptatem .E2R2à recipitur Pl 28 cap. XVI E dicit S quur S 24 ullam] ullum Rl ) [*]( XXVIII. Aag. ceet. ni pars 1. ) [*](6 )

scilicet aliae cibi sunt aliarum. nec recte possumus dicere: non essent aliae, quibus aliae uescerentur. habent enim omnia, quamdiu sunt, mensuras, numeros. ordines suos: quae cuncta merito considerata laudantur nec sine occulta pro suo genere moderatione pulchritudinis temporalis etiam ex alio in aliud transeundo mutantur. quod si stultos latet, sublucet pro- proficientibus clarumque perfectis est. et certe omnibus talibus inferioris creaturae motibus praebentur homini salubres admonitiones, ut uideat, quantum sibi satagendum sit pro salute spiritali et sempiterna, qua omnibus inrationalibus animantibus antecellit, cum illa uideat a maximis elephantis usque ad minimos uermiculos pro salute corporali et temporali. quam pro sui generis inferiore ordinatione sortita sunt, siue resistendo sine cauendo agere quidquid ualent: quod non adparet, nisi cum quaedam refectionem corporis sui ex aliorum corporibus quaerunt, alia se uel repugnandi uiribus uel fugae praesidio uel latebrarum munimine tuentur. nam et ipse corporis dolor in quolibet animante magna et mirabilis animae uis est, quae illam conpagem ineffabili permixtione uitaliter continet et in quandam sui moduli redigit unitatem, cum eam non indifferenter, sed, ut ita dicam, indignanter patitur corrumpi atque dissolui.

Illud etiam fortasse aliquem moueat, si animalia noxia uiuos homines aut poenaliter laedunt aut salubriter exercent aut utiliter probant aut ignoranter docent, cur in escas suas dilacerant etiam corpora hominum mortuorum. quasi uero [*]( 1 ciui E\'1 aliarumj alia sunt S rectę R 3 quandiu P numerus P et ordines b 4 nec] ne b 6 etsi EPPRSbd 7 clarum b 8 prebentur S ammonitiones EPPC ammonitionis 2?1 9 uideapt (n e.rp. m. 1) E 10 inrationabilibus EP 11 elefantis El 13 sint S 14 quicquid EzS apparet E1 apparegt 81 16 pr. ut (J s. l. m. 2) E fuge SR 17 tuejrentur PR tueyentur (re exp. m. 1) S tueantur b 18 animamte E1 19 conpagem El conpag*em P compagem bd 20 quundam (n a. I. m. 1) PS modoli R1 indeferenter R1 21 patiatur b 22 disolui R 28 cap. XVII E 24 laedant E1 ledunt SC exercunt ElP exerce*nt (u er.) R )

quidquam intersit ad nostram utilitatem, ista caro iam exanimis in naturae profunda secreta per quos transitus eat, unde mirabili omnipotentia creatoris reformanda rursus eruatur. quamquam et hinc fiat quaedam prudentibus admonitio, ut se ita commendent fideli creatori omnia, maxima et minima, occulto nutu administranti, cui nostri etiam capilli numerati sunt, ne propter inanes curas exanimatorum corporum suorum ulla genera mortium perhorrescant, sed piae fortitudinis neruos ad omnia praeparare non dubitent.

Talis etiam quaestio de spinis et tribulis solet oboriri et de quibusdam lignis infructuosis, uel cur uel quando creata sint, cum deus dixerit: producat terra herbam pabuli seminantem semen et lignum fructiferum faciens fructum. sed qui ita mouentur, non intellegunt saltem de usitatis formulis humani iuris, quemadmodum appelletur ususfructus.. utilitas enim quaedam fruentium in fructus nomine consideratur. quantae autem sint utilitates, siue manifestae siue occultae, omnium, quae terra gignens radicitus alit, et ipsi quaedam intueantur et ab expertis cetera inquirant.

Et de spinis quidem ac tribulis absolutior potest esse responsio, quia post peccatum dictum est homini de terra: spinas et tribulos pariet tibi. nec tamen facile dicendum est tunc coepisse ista oriri ex terra. fortassis enim quoniam in ipsis quoque generibus seminum multae reperiuntur [*]( 6 cf. Luc. 12, 7 12 Gen. 1, 11 22 Gen. 3, 18 ) [*]( 1 quicquam EapRSO 2 e.at (r er.) R 3 mirabilis R rursum S eruatur] seruatur ESCb «eruatur (s er.) R 4 ammonitio ESPBO 5 maxima (a (in. ex e m. 1) P 6 etiam nostri S post capilli add. vi. 2 8. I. capitis E 8 mortuum SRX perorrescant El pi.e (a er.) P 10 cap. XVIIIE Tales P tribolis E1 aboriri P obo.riri (o init. tn. 2 in ras.) R 11 quur S creata sunt S 12 erbam S post herbam sequitur uirentem in SC pauuli El 13 faciens fructum otn. E1 14 saltim P2SRO 15 quemammodum PR appellaretur P appell*»etur R usitatius fructus C 17 quant.fD (JB m. 2 in ras.) P utilitatis PR .18 occulte S alet S1 20 tribolis E1 absoluta b 22 tribolos E1 dicendum (end sup. exp. t m. 1) R 23 forsis P1 24 seminum om. Ex repperiuntur PSR2C ) [*](6* )

utilitates, poterant habere locum suum sine ulla poena hominis. sed ut in agris, in quibus iam poenaliter laborabat, etiam ista nascerentur, hoc ad cumulum poenae ualere credi potest, cum possent alibi nasci uel ad auium pecorumque pastus uel ad ipsorum hominum aliquos usus. quamquam et ille sensus non abhorret ab his uerbis, quo ita intellegitur dictum: spinas et tribulos pariet tibi, ut haec etiam antea terra pariens non tamen homini pareret ad laborem, sed cuiusque modi animalibus conuenientem cibum — sunt enim, quae his generibus, et mollioribus et aridioribus, commode suauiterque uescantur — tunc autem coeperit ista homini parere ad aerumnosum negotium, cum post peccatum coepit in terra laborare, non quod aliis locis haec antea nascerentur et postea in agris, quos homo ad capiendas fruges coleret, sed et prius et postea in isdem locis, prius tamen non homini, post autem homini, ut hoc significetur, quod additum est: tibi, quia non est dictum: spinas et tribulos pariet, sed: pariet tibi, id est, ut tibi iam ista nasci incipiant ad laborem, quae ad pastum tantummodo aliis animalibus antea nascebantur.

Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et dominetur piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum: . masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et principamini piscium maris [*]( 20 Gen. 1, 26-81 ) [*]( 1 poterat Et 3 nasceretur b hoc (0 m. 1 sup. eras. ae) R pone S 4 possint S 6 aborret ER aborreret 8 7 tribolos E1 8 cuiuacemodi PRSbd 9 ciuum Et cybum R 10 suabiterque P 11 coeperit E1 12 «erumnosum R 18 postea] post PRSbd 14 ca- piendos S fruges] fructus S 15 hisdem ESR eisdem bd postea (tea 8. I. m. 1) R 16 tibi] ibi E tibi (t 8. I. m. 1) S 17 tribolos E 18 inquipiant E1 19 alius P1 28 reptilium Rl repentium om. P1 25 deus om. E 26 replete S 27 principiamini (i meel. exp. m. 1) E )

et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et dixit deus: ecce dedi uobis omne pabulum seminale seminans semen, quod est super omnem terram, et omne lignum, quod habet in se fructum seminis ■ seminalis — uobis erit ad escam et omnibus bestiis terrae et omnibus uolatilibus caeli et omni reptili repenti super terram, quodhabetin se spiritum uitae - et omne pabulum uiride in escam. et factum est sic. et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde. et facta est uespera, et factum est mane dies sextus. etiam atque etiam de natura hominis post erit uberior considerandi et diligentius disserendi locus. nunc tamen, ut opera sex dierum nostra inquisitio pertractatioque concludat, hoc primum breuiter dicimus non indifferenter accipiendum, quod in aliis operibus dicitur: dixit deus: fiat, hic autem: dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, ad insinuandam scilicet, ut ita dicam, pluralitatem personarum propter patrem et filium et spiritum sanctum. quam tamen deitatis unitatem intellegendam statim admonet dicens: et fecit deus hominem ad imaginem dei, non quasi pater ad imaginem filii aut filius ad imaginem patris — alioquin non uere dictum est: ad imaginem nostram, si ad patris solius aut ad filii solius imaginem factus est homo — sed ita dictum: fecit deus ad imaginem dei, tamquam diceretur: fecit deus ad imaginem suam. cum autem nunc dicitur: ad imaginem dei, cum superius dictum sit: ad imaginem nostram, significatur, quod non id agat illa pluralitas personarum, ut plures deos uel dicamus [*]( 1 pecorom-omnium om. S 2 reptilium om. C 8 omnem Ets II \'/ pauulum El semxnaleni Ex 4 terram omnem E 5 seminis om. S 7 omne Et 9 omnem El pauulum E1 uiridem E1 10 ecce] li u («• t- **• 2 add. ecce et erant exp.) E ualde bonaE llpr.factumtfjB 12 post erit] poterit S 14 inquisicio R 18 insinuandum B 21 ammonet PJRSC 24 ad alt. om. Pbd fili El 25 post dictum add. est d )

uel credamus uel intellegamus, sed patrem et filium et spiritum sanctum — propter quam trinitatem dictum est: ad imaginem nostram — unum deum accipiamus, propter quod dictum est: ad imaginem dei.

Hic etiam illud non est praetereundum, quia, cum dixisset: ad imaginem nostram, statim subiunxit: et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et ceterorum animalium rationis expertium, ut uidelicet intellegamus in eo factum hominem ad imaginem dei, in quo inrationalibus animantibus antecellit. id autem est ipsa ratio uel mens uel intellegentia uel si quo alio uocabulo commodius appellatur. unde et apostolus dicit: renouamini in spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui renouatur in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit eum, satis ostendens, ubi sit homo creatus ad imaginem dei, quia non corporis liniamentis, sed forma quadam intellegibili mentis inluminatae.

Ac per hoc, sicut in illa prima luce, si eo nomine recte intellegitur facta lux intellectualis particeps aeternae atque incommutabilis sapientiae dei, non dictum est: et sic est factum, ut deinde repeteretur: et fecit deus, quia, sicut iam, quantum potuimus, disseruimus, non fiebat cognitio aliqua uerbi dei in prima creatura, ut post eam cognitionem inferius crearetur, quod in eo uerbo creabatur, sed ipsa primo creabatur lux, in qua fieret cognitio uerbi dei, per quod creabatur, atque ipsa cognitio illi esset ab informitate sua conuerti ad formantem deum et creari atque formari, postea uero in ceteris creaturis dicitur: et sic est factum, ubi significatur [*]( 12 Ephes. 4, 23. 24 13 Col. 3, 10 ) [*]( 3 accipiamus deum b õ pretereundum S 6 dixiset R 8 animantium S racionis R cum ut inc. cap. XVIIII E 9 in om. b inrationabilibus PR 11 uocauulo E1 12 in om. Sb 14 agnitione PRSCb 16 corporeis bd lineamentis d quadam forma bd . 17 intellegibilis J>2RC inluminatae El 19 participes E1 particep§8 Rl 21 ut] et El 23 postefr (ea exp. m. 1) S ea El 24 prima PRd 26 est (*. I. m. 2 add. at esset) E 28 ceteris] creaeris El )

in illa luce, hoc est in intellectuali creatura, prius facta uerbi cognitio, ac deinde, cum dicitur: et fecit deus, ipsius creaturae genus fieri demonstratur, quod in uerbo dei dictum erat, ut fieret: hoc et in hominis conditione seruatur; dixit enim deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram et cetera. ac deinde non dicitur: et sic est factum, sed iam subinfertur: et fecit deus hominem ad imaginem dei, quia et ipsa natura scilicet intellectualis est sicut illa lux, et propterea hoc est ei fieri, quod est agnoscere uerbum dei, per quod fit.

Nam si diceretur: et sic est factum, et postea subinferretur: et fecit deus, quasi primo factum intellegeretur in cognitione rationalis creaturae ac deinde in aliqua creatura, quae rationalis non esset; quia uero et ista rationalis creatura est, et ipsa eadem agnitione perfecta est. sicut enim post lapsum peccati homo in agnitione dei renouatur secundum imaginem eius, qui creauit eum, ita in ipsa agnitione creatus est, antequam delicto ueterasceret, unde rursus in eadem agnitione renouaretur. quae autem non in ea cognitione creata sunt, quia siue corpora siue inrationales animae creabantur, primo facta est in creatura intellectuali cognitio eorum a uerbo, quo dictum est, ut fierent, propter quam cognitionem primo dicebatur: et sic est factum, ut ostenderetur facta ipsa cognitio in ea natura, quae hoc in uerbo dei ante cognoscere poterat; ac deinde fiebant ipsae corporales et inrationales creaturae, propter quod deinceps addebatur: et fecit deus. [*]( o 1 in alt. om. ES 4 condition* (cort. M. 2) P 5 imaginem et om. b 6 et cetera] etc. bd 8 et intellectualis C 9 et illa b ei om. S 11 si] et si Pb & er. R dicetur El subinferetur 81 12 primo] prius PRbd 13 ac er. R 14 rationabilis PBl ista] ipsa PRbd creatura rationalis b 15 post eadem 8. I. add. m 1 & E cognitione PRbd 16 labsQ P 18 ueteresceret EPRSC rursum bd 19 cognitione] agnitiono C 20 corpora (s. I. m. 2 ai creatura) E creatura in ras. m. 2 R inrationabiles P 22 uerbo dei b quo) quod EClb 24 ante] antequam esset b 25 corporalis 221 et om. b inrationabiles PR 26 deinceps ex deincepus Pl )