De bono coniugali

Quoniam unusquisque homo humani generis pars est et sociale quiddam est humana natura magnumque habet et naturale bonum, uim quoque amicitiae, ob hoc ex uno deus uoluit omnes homines condere, ut in sua societate non sola similitudine generis, sed etiam cognationis uinculo tenerentur. prima itaque naturalis humanae societatis copula uir et uxor est. quos nec ipsos singulos condidit deus et tamquam alienigenas iunxit, sed alteram creauit ex altero, signans etiam uim coniunctionis in latere, unde illa detracta formata est. lateribus enim sibi iunguntur, qui pariter ambulant et pariter quo ambulant intuentur. consequens est conexio societatis in filiis, qui unus honestus fructus est non coniunctionis maris [*]( 11 cf. Gen. 2, 21. 22 ) [*]( 2 Explicit de sca uirginitate. Incipit liber Aureli Augustini catholici de bono coniugali fol. 166b C fol. 72 B Sci Augustini de bono coniugali fol. 3* P Incipit liber eiusdem de bono coniugali fol. 40h K Incipit liber sci Augustini de bono coniugali fol. 2b y Liber de bono coniugali fol. 1 H, fol. 1 A Incipit sci Augustini dc bono coniugali fol. 454 J2 Incipit liber sci Augustini de bono coniugali fol. 41- F, fol. 18* D, fol. 58* M, fol. 51b X, fol. 33* E Augustinus de bono coniugali fol. 56* N Liber sci Augustini de bono coniugali fol. 92* a 4 et -natura om. y est] cfl N natura humana MENX nata. (in mg. natura) B 5 ob] et xcx C et B noluit deus AD 6 concedere T con..dere A 8 humane K humanęque D uxor eius MENXa 9 et] nec s. I. m. 2 A 10 coniunxit KMENXT Red] at H alterft (fl in ras.) A,D creuit Pl 11 et illa KTMENXa 12 lJibi (i pr. supra u, alt. i s. I.) A coniunguntur MENXa e.t A 13 est om. PHAFy connexio T 14 filius Bl bonestus otn. i post honestus uidetur sit er. in K )

et feminae, sed concubitus. poterat enim esse in utroque sexu etiam sine tali commixtione alterius regentis, alterius obsequentis amicalis quaedam et germana coniunctio.

Nec nunc opus est, ut scrutemur et in ea quaestione definitam sententiam proferamus, unde primorum hominum proles posSet exsistere, quos benedixerat deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram, si non peccassent, cum mortis condicionem corpora eorum peccando meruerint nec esse concubitus nisi mortalium corporum possit. plures enim de hac re sententiae diuersaeque extiterunt; et si examinandum sit, ueritati diuinarum scripturarum quaenam earum potissimum congruat, prolixae disputationis negotium est. siue ergo sine coeundi conplexu alio aliquo modo, si non peccassent, habituri essent filios ex munere omnipotentissimi creatoris, qui potuit etiam ipsos sine parentibus condere, qui potuit carnem Christi in utero uirginali formare et, ut iam ipsis infidelibus loquar, qui potuit apibus prolem sine concubitu dare; sine ibi multa mystice ac figurate dicta sint aliterque sit intellegendum, quod scriptum est: inplete terram et dominamini eius, id est, ut plenitudine et perfectione uitae ac potestatis id fieret, ut ipsum quoque incrementum et multiplicatio, qua dictum est: crescite et [*]( 6 Gen. 1, 28 19 Gen. 1, 28 ) [*]( 1 femine K enim om. CB 2 conmixtione y regentes HA 3 subsequentis ENX 4 nunc] ñα 5 nude R1 6 possit yF 7 replete MENXa 8 mort*is A condicionerp C conditione E C dictionS B corpora eorum] corporeorum CR corporea B 9 meruerunt KT esset A nisi] sine KMENXa si 2Jl coniunctione corporum M commixtione corporum KENXa posset MENXa. 10 exstiterunt i 11 ueritate b scribturarum (semper b) CP quaenam et sequentia intercid. in A, desunt tria fol. 14 essent] erant KT e B 16 et om. C iam] etiam bd 17 prolem om. N concubitudioe B 18 siue ea D ubi Bt ibi sič D mysticae CKX hac K -łlł. Pl figuratae CK dicte F 20 in plenitudine Pr HRFD 21 id] hoc E id ipsum MENX 22 multiplicatio ex multiplicamini P multiplicatio-et om. E quod H )

multiplicamini, prouectu mentis et copia uirtutis intellegatur, sicut in psalmo positum est: multiplicabis me in anima mea in uirtutem, nec data sit homini prolis ista successio, nisi posteaquam causa peccati futura erat in morte decessio; siue corpus non spiritale illis hominibus, sed primo animale factum erat, ut oboedientiae merito postea fieret spiritale ad inmortalitatem capessendam non post mortem, quae inuidia diaboli intrauit in orbem terrarum et facta est poena peccati, sed per illam commutationem, quam significat apostolus, ubi ait: deinde nos uiuentes qui reliqui sumus simul cum illis rapiemur in nubibus in obuiam Christo in aera, ut illa corpora primi coniugii et mortalia fuisse intellegamus prima conformatione et tamen non moritura, nisi peccassent, sicut minatus erat deus — tamquam si uulnus minaretur, quia uulnerabile corpus erat, quod tamen non accidisset, nisi fieret quod ille uetuissetit-a ergo possent etiam per concubitum talium corporum generationes subsistere, quae usque ad certum modum haberent incrementum nec uergerent tamen in senium aut usque in senium, nec tamen in mortem, donec illa benedictionis multiplicatione terra inplereter. si enim uestibus lsrahelitarum praestitit deus per annos quadraginta sine ullo detrimento [*]( 2 Ps. 137, 3 8 cf. Sap. 2. 24 10 I Thess. 4, 17 21 cf. Deut. 29, 5 ) [*]( 1 in prouectu PKyHFBDENXTa prouectus B uirtutes Rl 2 positum] dictum D multiplicauis K 3 in uirtutem CF: in uirtute PKMfHDJSNXaT iQ. uirtute B uirtute Bbd proles BT 4 conceseio MENXa. successionis BBT nisi] si B om. BT posteaque E Õ decessione CB discessio Da siue om. CB spirituale (a s. I.) C 7 spirituale (u 8. I.) C capessenda K post] propter HMENXa. 8 que K diabuli K introiuit B om. E 10 signiiicauit KMEXa apostulus Kl 11 rapiemur cum illis E 12 obuiam in nubibus X in obuiam] obuiam KFDMENXa in aera om. CB illi P1 illa sqq. usque p. 192, 4 demnt in N prima KD 13 cppfonpatione (del. m. rec.) P 14 tamen er. in H 16 erat om. E 17 alium y 18 generatione K 19 si usqu6 T 22 XL KHDMXa ) proprium statum, quanto magis praestaret corporibus oboedientium praecepto suo felicissimum quoddam temperamentum certi status, donec in melius conuerterentur non morte hominis, qua corpus ab anima deseritur, sed beata commutatione a mortalitate ad inmortalitatem, ab animali ad spiritalem qualitatem!

Harum sententiarum quae uera sit, uel si alia uel aliae possunt adhuc ex illis uerbis exculpi, quaerere ac disserere longum est.

Illud nunc dicimus, secundum istam condicionem nascendi et moriendi, quam nouimus et in qua creati sumus, aliquid boni esse coniugium masculi et feminae: cuius confoederationem ita diuina scriptura commendat, ut nec dimissae a uiro nubere liceat alteri, quamdiu uir eius uiuit, nec dimisso ab uxore liceat alteram ducere, nisi mortua fuerit, quae recessit. bonum ergo coniugii, quod etiam dominus in euangelio confirmauit, non solum quia prohibuit dimittere uxorem nisi ex causa fornicationis, sed etiam quia uenit inuitatus ad nuptias, cur sit bonum, merito quaeritur. quod mihi non uidetur propter solam filiorum procreationem, sed propter ipsam etiam naturalem in diuerso sexu societatem; alioquin non iam diceretur coniugium in senibus, praesertim si uel amisissent filios uel minime genuissent. nunc uero in bono licet annoso coniugio, etsi emarcuit ardor aetatis inter masculum et feminam, uiget tamen ordo caritatis inter maritum et uxorem, qui [*]( 17 cf. Matth. 19, 9 18 cf. loh. 2, 2 ) [*]( 1 quando Rl corporibus si D oboedientiam PFR per oboedientiam (per insert.) i ob§dienti§ B obedientiam Beruarent D 5 animale C 7 ueraa K 8 possunt (n in ras. m. 2) C possent D sculpi KMEXaT exculpiq B qua erre K 12 quorum B confoedarationem C confoederationa P considerationem E 14 nixerit i 16 coniugium KfEa dominus etiam D confirmabit PR1 17 proibuit R 19 non om. EX uidetur non solum EX 20 procreationem filiorum D 21 iam non T iam om. i 28 annosa XE2 anno Hl 24 marcuit Tit. meruit Flrt minuitur 8. I. F2 25 ordo] ardor X qui] quia PHFR DENbd . )

quanto meliores sunt, tanto maturius a conmixtione carnis. suae pari consensu se continere coeperunt, non ut necessitatis esset postea non posse quod uellent, sed ut laudis esset primum noluisse quod possent. si ergo seruatur fides honoris et obsequiorum inuicem debitorum ab alterutro sexu, etiamsi languescentibus et prope cadauerinis utrisque membris, animorum tamen rite coniugatorum tanto sincerior, quanto probatior, et tanto securior, quanto placidior castitas perseuerat. habent etiam id bonum coniugia. quod carnalis uel iuuenalis incontinentia, etiamsi uitiosa est, ad propagandae prolis redigitur honestatem, ut ex malo libidinis aliquid boni faciat copulatio coniugalis, deinde quia reprimitur et quodam modo uerecundius aestuat concupiscentia carnis, quam temperat parentalis affectus. intercedit enim quaedam grauitas feruidae uoluptatis, cum in eo, quod sibi uir et mulier adhaerescunt, pater et mater esse meditantur.

Huc accedit, quia in eo ipso, quod sibi inuicem, coniuges . debitum soluunt, etiamsi id aliquanto intemperantius et incontinentius expetant, fidem tamen sibi pariter debent. cui fidei tantum iuris tribuit apostolus, ut eam potestatem appellaret dicens: mulier non habet potestatem corporis sui, sed uir; similiter autem et uir non habet potestatem corporis sui, sed mulier. huius autem fidei uiolatio dicitur adulterium, cum uel propriae libidinis instinctu uel alienae consensu cum altero uel altera [*]( 21 I Cor. 7, 4 ) [*]( 1 eunt om. H a om. 7 carnie] caritatis CB1 3 laades K 4 prius KjEXa. non uoluisse H 5 obsequiarom B1 etlamsi] etiam 7 6 languiscentibus K caderinis 71 cadauer in his KT utriusque IPbd 7 tam merite BI 8 placitior B1 cantas MEXa. perseueret f1 9 id] ad F1 iunenilis MHDB*Xa 10 propagatio te B* redigetur MEXa 12 repremitur K 14 effectns D fernida KT 15 noluptati PfHFBDMEXa uoluntatis T in om. CB eo ipso KMTEXa. et om. EX 17 in om. X 18 debita PFBDj aliquando E 19 expectant Bx pariter] inuicem KMEXTa. 20 potestate K 22 sui om. M 23 corpori JR1 25 uel cum altera X )

contra pactum coniugale concumbitur. atque ita frangitur fides, quae in rebus etiam corporeis et abiectis magnum animi bonum est; et ideo eam saluti quoque corporali, qua etiam uita ista continetur, certum est debere praeponi. etsi enim exigua palea prae multo auro paene res nulla est, fides tamen, cum in negotio paleae sicut in auri sincera seruatur, non ideo minor est, quia in re minore seruatur. cum uero ad peccatum admittendum adhibetur fides, mirum si fides appellanda est; uerumtamen qualiscumque sit, si et contra ipsam fit, peius fit, nisi cum propterea deseritur, ut ad ueram fidem ac legitimam redeatur, id est, ut peccatum emendetur uoluntatis prauitate correcta. tamquam si quisque, cum hominem solus expoliare non possit, inueniat socium iniquitatis et cum eo paciscatur, ut simul id faciant spoliumque partiantur, quo facinore commisso totum solus auferat. dolet quidem ille et fidem sibi seruatam non esse conqueritur; uerum in ipsa sua querela cogitare debet potius in bona uita ipsi humanae societati fuisse soruandam, ne praeda iniqua ex homine fieret, si sentit, quam inique sibi in peccati societate seruata non fuerit. ille quippe utrubique perfidus profecto sceleratior iudicandus est. at si id, quod male fecerant, ei displicuisset et [*]( 1 adque (semper) CK ita] ideo y 8 qua] quae KT quo a 4 ista] nostra ista K7HMEXabd etsi] et EX et.. H enim om. MEXa etiam T 5 paenae K 6 auro Fbd auris KRH in cera KS incera H non-seruatur repetita exp. et in mg. add.: transi C 7 minori MBENXa cum] ñ idõ B ad om. N 8 ammittendum K adhibeatur D mirum est D 9 ueruntamen H qualescumque K et] ea MEX 10 fit] sit ND peius fit om. N 11 uoluntatem 7* 12 prauitatis Kf correpta B si om. B quisquam D quia Xbd 14 pasciscatur B spoliamque PFB1 spoliftque Y1 spoliaque DBj\'! quod KT 15 auferat dolo. Et (ex H) quidem PrDFH 16 non seruatam B non esse] Ų 99 B conquaeritur jPf1 uerum tamen X 17 querilla K quaerella P quere«la R ipsius MENXa 18 societatis KMENXa. aeruandfl B praedam iniquam C 19 peccatis i 20 utrubique] utrum ubique C uti ubique Pr ut ubique BD utrobique THBMENXabd profecto] pro peccato K sceleratus D 21 at] ad ClFl hac K fecerat KTHMENXa ) propterea cum participe facinoris praedam diuidere noluisset, ut homini, cui ablata fuerat, redderetur, eum perfidum nec perfidus diceret. ita mulier, si fide coniugali uiolata fidem semet adultero, utique mala est; sed si nec adultero, peior est. porro si eam flagitii paeniteat et ad castitatem rediens coniugalem pacta ac placita adulterina rescindat, miror, si eam fidei uiolatricem uel ipse adulter putabit.

Solet etiam quaeri, cum masculus et femina, nec ille maritus nec illa uxor alterius, sibimet non filiorum propagatione, sed propter incontinentiam solius concubitus causa copulantur ea fide media, ut nec ille cum altera nec illa cum altero id faciat, utrum nuptiae sint uocandae. et potest quidem fortasse non absurde hoc appellari conubium, si usque ad mortem alicuius eorum id inter eos placuerit et prolis generationem, quamuis non ea causa coniuncti sint, non tamen uitauerint, ut uel nolint sibi nasci filios uel etiam opere aliquo malo agant, ne nascantur. ceterum si uel utrumque uel unum horum desit, non inuenio, quemadmodum has nuptias appellare possimus. etenim si aliquam sibi uir ad tempus adhibuerit, donec aliam dignam uel honoribus uel facultatibus suis inueniat, quam conparem ducat, ipso animo adulter est, nec cum illa, quam cupit inuenire, sed cum ista, cum qua sic cubat, ut cum ea non habeat maritale consortium. unde et ipsa hoc sciens ac uolens inpudice utique miscetur ei, cum [*]( 2 oblata Ml abla Rl perfidg 2?1 perfida N 3 perfides JB1 diceretur NMl si om. X uiolatam K 4 seruat KTMENXaa sed om. B si nec] sine KPjIT sineque y1 5 flagitift D 6 placita ac pacta E pacti B peccata H placita B adulterini B miro K 7 ipaa Rl om. EX putauit PKHRTMENXa. 8 masculua] mare PRIFil mae HDR\'1" et masculua a nec om. E 9 non om. MEX causa filiorum N 10 propter] pro B incontinentia B 11 altera-cum om. C nec-altero om. B 12 sunt T post RI 13 obsurde Bl 14 alicuius] alterius d 15 sunt B\' 16 ut] et i sibi om. T aliquo opere KMENXa 17 ne om. E nascant Pl si uel] sine KRlTMENXa uel] siue MENXa 18 quemammodum fRI 19 aliqua C uir om. CB 28 maritalem K 24 hac K miscitnr K ) [*]( XXXXI Auff. Beet. V para III. ) [*]( 13 )

quo non habet foedus uxorium. uerumtamen si ei tori fidem seruet et, cum ille uxorem duxerit, nubere ipsa non cogitet atque a tali prorsus opere continere se praeparet, adulteram quidem fortassis facile appellare non audeam; non peccare tamen quis dixerit, cum eam uiro, cuius uxor non est, misceri sciat? iam uero si ex illo concubitu, quantum ad ipsam attinet, nonnisi filios uelit et, quidquid ultra causam procreandi patitur, inuita patiatur, multis quidem ista matronis anteponenda est, quae tametsi non sunt adulterae, uiros tamen suos plerumque etiam continere cupientes ad reddendum carnale debitum cogunt non desiderio prolis, sed ardore concupiscentiae ipso suo iure intemperanter utentes, in quarum ...tamen nuptiis bonum est hoc ipsum, quod nuptae sunt. ad hoc enim nuptae sunt, ut illa concupiscentia redacta ad legitimum uinculum non deformis et dissoluta fluitaret, habens de se ipsa inrefrenabilem carnis infirmitatem, de nuptiis autem indissolubilem fidei societatem, de se ipsa progressum inmoderate coeundi, de nuptiis modum caste procreandi. etsi enim turpe est libidinose uti uel marito, honestum est tamen nolle misceri nisi marito et non parere nisi de marito.

Sunt item uiri usque adeo incontinentes, ut coniugibus nec grauidis parcant. quidquid ergo inter se coniugati inmodestum, inuerecundum, sordidum gerunt, uitium est hominum, non culpa nuptiarum.

Iam in ipsa quoque inmoderatiore exactione debiti [*]( 1 fedus DB uxoreum 2?1 fidem thori (tori K) KMENXa. 2 illae R 3 opere prorsus E continere (8. fin. e add. i) C 4 apellare y1 audeo MENXa. 5 eam] ei KMENXa. 6 miseri Bl iam] . nam MENXa 7 adtinet Xi pertinet D filios om. a 8 patitur procreandi H patiantur K patitur PHRr matronia ista KMENXa 9 talb etsi D 10 etiam] iam KMEXa. tafli N 18 nuptae] nuptie N ad-sunt om. CB 14 ille J31 15 deformi C et] sed CB 16 se om. B inreflenabilem M 17 se om. HB 18 etsi enim] etenim si MENXa. 19 libidinosae CBX uti uel] uti uelle Bbd utile T uti N 20 et—marito om. PjHFRD parcere B de 8. I. B 23 Bordide D est om. yl 24 colpa C 25 Iam] Nam MENXa. inmoderatione CDXFaE1 immoderata B )

carnalis, quam eis non secundum imperium praecepit, sed secundum ueniam concedit apostolus, ut etiam praeter causam procreandi sibi misceantur, etsi eos praui mores ad talem concubitum inpellunt, nuptiae tamen ab adulterio seu fornicatione defendunt. neque enim illud propter nuptias admittitur, sed propter nuptias ignoscitur. debent ergo sibi coniugati non solum ipsius sexus sui conmiscendi fidem liberorum procreandorum causa, quae prima eat humani generis in ista mortalitate societas, uerum etiam infirmitatis inuicem excipiendae ad inlicitos concubitus euitandos mutuam quodam modo seruitutem, ut, etsi alteri eorum perpetua continentia placeat, nisi ex alterius consensu non possit; et ad hoc enim uxor non habet potestatem corporis sui, sed uir; similiter et uir non habet potestatem corporis sui, sed mulier, ut et quod non filiorum procreandorum, sed infirmitatis et incontinentiae causa expetit uel ille de matrimonio uel illa de marito, non sibi alterutrum negent, ne per hoc incidant in damnabiles corruptelas temptante satana propter incontinentiam uel amborum uel cuiusquam eorum. coniugalis enim concubitus generandi gratia non habet culpam; concupiscentiae uero satiandae, sed tamen cum coniuge, propter tori fidem uenialem habet culpam; adulterium uero siue fornicatio letalem habet culpam. ac per hoc melior est quidem ab omni concubitu continentia quam uel ipse matrimonialis concubitus, qui fit causa gignendi.

Sed quia illa continentia meriti amplioris est, reddere uero debitum coniugale nullius est criminis, exigere autem [*]( 12 I Cor. 7, 4 16 cf. I Cor. 7, 5 ) [*]( 1 praecipit KMBENXa. 3 parui Bl Ccubitum P1 impellant D impellent B1 4 adnlterio (ad s. l.) y 5 ammittitur PKBf1 àmittitor H1 6 ignuscitur K 10 etai] si X alteri om. MENXtt 11 placeat (at m. 2 s. ras.) B 12 et om. MENXa 13 uir] mulier Bx rimiliter-mnlier om. B1 16 marito] mari D 18 temtante P sfttanan K 20 gratiam C concopiscentia D 21 cum s. I. C om. D thori PfHFBBDMENXa uenalem B\' habent C 22 laetalem CPKBD loetalem HFB hac K 23 quidem est HRDa. 24 uel] quod C om. R sit H gignendi causa (causa 8. I. m. 2) B ) [*]( 13* )

ultra generandi necessitatem culpae uenialis, fornicari porro uel moechari puniendi criminis, cauere debet caritas coniugalis, ne, dum sibi quaerit, unde amplius honoretur, coniugi faciat, unde damnetur. qui enim dimittit uxorem suam excepta causa fornicationis facit eam moechari. usque adeo foedus illud initum nuptiale cuiusdam sacramenti res est, ut nec ipsa separatione inritum fiat, quandoquidem uiuente uiro et a quo relicta est moechatur, si alteri nupserit, et ille huius mali causa est qui reliquit.

Miror autem, si, quemadmodum licet dimittere adulteram uxorem, ita licet ea dimissa alteram ducere. facit enim de hac re sancta scriptura difficilem nodum dicente apostolo ex praecepto domini mulierem a uiro non debere discedere; quodsi discesserit, manere innuptam aut uiro suo reconciliari: cum recedere utique et manere innupta nisi ab adultero uiro non debeat, ne recedendo ab eo, qui adulter non est, faciat eum moechari. reconciliari autem uiro uel tolerando, si se ipsa continere non potest, uel correcto forsitan iuste potest. quomodo autem uiro possit esse licentia ducendae alterius, si adulteram reliquerit, cum mulieri non sit nubendi alteri, si adulterum reliquerit, non uideo. quae si ita sunt, tantum ualet illud sociale uinculum coniugum, ut, cum causa procreandi conligetur, nec ipsa causa procreandi soluatur. possit [*]( 4 Matth. 5, 32 13 cf. I Cor. 7, 10. 11 ) [*]( 1 generandi] gerendi D necessitate E porro fornicari MENXa. porro] autem Fy uero bd 2 moecari K mechari D caueri B debit K castitas (in mg. caritas) K, MEX 3 dum. P 4 dampnetur X excepto PHIRBIDjl 5 faci.t H 6 fedue MX fedns D initium PKTDXEN init.am HB 7 fiat] faciat C om. B1 8 et] uel EX moechatur-est om. D 9 relinquat MNX relinquit KEa reliquid Hl 10 si sic N quemammodum PK 11 liceat KFbd 12 difficillimutn D no.dum C 14 innupta CK 15 recedere (ce a. I m. 2) R itaque KNXa innuptam MEX adultera Bt 16 quia K faciatj qui faciat N 18 ipsam MENXa correcta R 19 ducendi K 20 si] si dum K cum-reliquerit om. D mulier y nubendi om. T 21 adnlterum] alterum JPy 22 coniugii D 23 colligitur a poaeet PKHBDMENXrr; )

enim homo dimittere sterilem uxorem et ducere, de qua filios habeat, et tamen non licet, et nostris quidem iam temporibus ac more Romano nec superducere, ut amplius habeat quam unam uiuam; et utique relicta adultera uel relicto adultero possent plures nasci homines, si uel illa alteri nuberet uel ille alteram duceret. quod tamen si non licet, sicut diuina regula praescribere uidetur, quem non faciat intentum, quid sibi uelit tanta firmitas uinculi coniugalis? quod nequaquam puto tantum ualere potuisse, nisi alicuius rei maioris ex hac infirma mortalitate hominum quoddam sacramentum adhiberetur, quod deserentibus hominibus atque id dissoluere cupientibus inconcussum illis maneret ad poenam, siquidem interueniente diuortio non aboletur illa confoederatio nuptialis, ita ut sibi coniuges sint etiam separati, cum illis autem adulterium committant, quibus fuerint etiam post suum repudium copulati, uel illa uiro uel ille mulieri. nec tamen nisi in ciuitate dei nostri, in monte sancto eius talis est causa cum uxore.

Ceterum aliter se habere iura gentilium quia ignorat? ubi interposito repudio sine reatu. aliquo ultionis humanae et illa, cui uoluerit, nubit et ille, quam uoluerit, ducit. cui consuetudini simile aliquid propter Israhelitarum duritiam uidetur permisisse Moyses de libello repudii. qua in re exprobratio quam approbatio diuortii magis apparet. [*]( 16 cf. Ps. 47, 2 23 cf. Deut. 24, 1; Matth. 19, 8-) [*]( 1 enim] etiam y dimittere homo KMENXa 2 tamen] tunc Ea. 5 plures possent MENa. illa] ille B 6 illa B post ille, repet. alteri nuberet uel ille in C alteri Bl duceret] uel ille alter! doceret B 7 perecribere K praescribere uidetur] preuidetur D facit D faciaet H 8 uincula Bl quod Hl 9 alicui y 10 infima FD infUma y mortalite R 11 id om. T soluere D 13 confederatio KfHM 14 seperati Hl 15 fuerit a 16 a uiro K uel] ai K siue MENXa 17 ciuitatem C cuitate D 19 ignorat (a eas e) ft 20 ibi B tripudio E 21 consuetudinig B 22 aliquod i duriciam KD 23 permississe Ka1 quia C qua* y exprobatio Bx 24 magis post exprobratio sequitur in HMENXrx. diuortii apparet quam approbatio H quam approbatio om. B obprobratio C diuortio y )

Honorabiles ergo nuptiae in omnibus et torus inmaculatus. quod non sic dicimus bonum, ut in fornicationis conparatione sit bonum; alioquin duo mala erunt, quorum alterum peius; aut bonum erit et fornicatio, quia est peius adulterium — peius est enim alienum matrimonium uiolare quam meretrici adhaerere - et bonum adulterium, quia est peior incestus — peius est enim cum matre quam cum aliena uxore concumbere — et donec ad ea perueniatur, quae, sicut ait apostolus, turpe est etiam dicere, omnia bona erunt in conparatione peiorum. hoc autem falsum esse quis dubitet? non ergo duo mala sunt conubium et fornicatio, quorum alterum peius, sed duo bona sunt conubium et continentia, quorum alterum est melius, sicut ista temporalis sanitas et inbecillitas non sunt duo mala, quorum alterum peius, sed ista sanitas et inmortalitas duo bona sunt, quorum alterum melius. item scientia et uanitas non duo mala sunt, quorum uanitas peius, sed scientia et caritas duo bona sunt, quorum caritas melius. namque scientia destruetur, ait apostolus, et tamen huic tempori necessaria est; caritas autem numquam cadet. sic et mortalis ista generatio, propter quam fiunt nuptiae, destruetur; ab omni autem concubitu inmunitas et hic angelica meditatio est et permanet in aeternum. sicut autem ieiuniis sacrilegorum meliora sunt prandia iustorum, ita nuptiae fidelium uirginitati anteponuntur inpiarum. uerumtamen neque ibi prandium ieiunio, sed iustitia sacrilegio neque hic nuptiae uirginitati, sed fides inpietati [*]( 1 Hebr. 13, 4 9 Ephes. 5, 12 18 I Cor. 13, 8 ) [*]( 3 conparationem C 4 et om. KfHFRDN eet om. MENXo. 5 enim est F 6 adherere CKHDX bonum est PKyHFRD 7 peior est MENDXa 8 concubere PH 9 apostolus ait MENXbd eat] est enim CBD etiam om. D 11 concubium K 12 annt bona B 18 melius est X 15 sanitas om. 7 17 sunt bona D 18 distruetur K ut ait ENXa 19 tempore 71 20 cadat 221 21 distruetur K om*ni H autem] enim MEXa om. N 22 manet T 23 sacrilegiorum (all. i in ras.) B 24 uirginitate YlDxE 25 impiorum MEXaK1 imperium Kl )

praefertur. ad hoc enim iusti, cum opus est, prandent, ut tamquam boni domini quod iustum et aequum est seruis corporibus praebeant; ad hoc autem sacrilegi ieiunant, ut daemonibus seruiant. sic ad hoc nubunt fideles, ut maritis pudice copulentur; ad hoc autem sunt uirgines inpiae, ut a uero deo fornicentur. sicut ergo bonum erat, quod Martha faciebat occupata circa ministerium sanctorum, sed melius, quod Maria soror eius sedens ad pedes domini et audiens uerbum eius: ita bonum Susannae in coniugali castitate laudamus, sed tamen ei bonum uiduae Annae ac multo magis Mariae uirginis anteponimus. bonum erat, quod faciebant, quae de substantia sua Christo ac discipulis eius necessaria ministrabant; sed melius, qui omnem suam substantiam dimiserunt, ut expeditiores eundem dominum sequerentur. in his autem binis bonis, siue quae isti siue quae Martha et Maria faciebant, fieri non posset, quod melius est, nisi altero praetermisso aut relicto. unde intellegendum est non ideo malum putandum esse nuptias, quia, nisi ab eis abstineatur, non potest haberi uidualis castitas aut uirginalis integritas. neque enim ideo malum erat, quod Martha faciebat, quia, nisi inde abstineret soror eius, non faceret, quod melius erat; aut ideo malum est suscipere iustum aut prophetam in domum suam, quia nec domum habere debet, ut quod melius est faciat qui uult ad perfectionem Christum sequi.

Sane uidendum est alia bona nobis deum dare, [*]( 7 cf. Luc. 10, 39. 40 10 cf. Sasanna cf. Luc. 2, 86. 37 11 cf. Luc. 1, 27 ) [*]( 1 enim om. N 2 quamquam C 3 corporeis (i in ras.) i autem] enim D 4 si Bl 5 pudicae CPy publice D pudica F copulent F 6 deo uero Ea. 7 occupata multum KMENXi 9 uerbum eius cum eum ambae hospitio recepissent KMENXa 10 ei om. D anne H 11 nirgine Dl 12 qui MENXOL 13 substantiam auam KMENXct 15 iatg BD 16 marta C maria et martha N non posset fieri MENXa 18 niri quia X 19 habere K castitas (as in ras. m. 2) C aut] ut D 22 sustum P1 25 sane (a supra i) H )

quae propter se ipsa expetenda sunt, sicut est sapientia, salus, amicitia, alia, quae propter aliquid sunt necessaria, sicut doctrina, cibus, potus, somnus, coniugium, concubitus. horum enim quaedam necessaria sunt propter sapientiam, sicut doctrina, quaedam propter salutem, sicut cibus et potus et somnus, quaedam propter amicitiam, sicut nuptiae uel concubitus; hinc enim subsistit propagatio generis humani, in quo societas amicalis magnum bonum est. his itaque bonis, quae propter aliud necessaria sunt, qui non ad hoc utitur, propter quod instituta sunt, peccat alias uenialiter, alias damnabiliter. quisquis uero eis propter hoc utitur. propter quod data sunt, bene facit. cui ergo non sunt necessaria, si non eis utitur, melius facit. proinde ista bona cum opus habemus, bene uolumus; sed melius ea nolumus quam uolumus, quia tunc melius nos habemus, cum ea necessaria non habemus. ac per hoc bonum est nubere, quia bonum est filios procreare, matrem familias esse; sed melius est non nubere, quia melius est ad ipsam humanam societatem hoc opere non egere. ita enim iam sese habet humanum genus, ut aliis, qui se non continent, non solum per nuptias occupatis, sed multis etiam per inlicitos concubitus luxuriantibus bono creatore de malis eorum faciente, quod bonum est, non desit numerositas prolis et abundantia successionis, unde sanctae amicitiae conquirantur. ex quo colligitur primis temporibus generis humani maxime propter dei populum propagandum, per quem et prophetaretur 25 [*]( . 16 cf. I Tim. 5, 14. ) [*]( 1 est om. KMENXa. 2 amicitia#* F amicitia et D atiquid] aliud MNOL 8 et potus et somnus MENXa. 5 prius et om. KMENX 6 amiciam B 9 alind] illud K2MENa 10 quę 8. I. m. 2 B 11 propter hoc eis D 14 cum uoce sed incipit A ea Ct. 15 nos] non AD feac B 16 filius K 17 post esse sex litt. er. in P est melius B pr. est om. K 18 egere prim. e supra er. a) A 19 esse pro sese 7; sed in mg. add. sese 20 inlicitas Bl 21 luxoriantibus «4\'JRV creatore 01 22 non] ut non KMENXo. 23 habundantia KHABENa. amicitiae sanctae E ) et nasceretur princeps et saluator omnium populorum, uti debuisse sanctos isto non propter se expetendo, sed propter aliud necessario bono nuptiarum; nunc uero, cum ad ineundam sanctam et sinceram societatem undique ex omnibus gentibus copia spiritalis cognationis exuberet, etiam propter solos filios conubia copulare cupientes, ut ampliore continentiae bono potius utantur, admonendi sunt.

Sed noui, quid murmurent. quid? si, inquiunt, omnes homines uelint ab omni concubitu continere, unde subsisteret genus humanum? utinam omnes hoc uellent dumtaxat in caritate de corde puro et conscientia bona et fide non ficta! multo citius dei ciuitas conpleretur et adceleraretur terminus saeculi. quid enim aliud hortari apparet apostolum, ubi ait, cum inde loqueretur: uellem omnes esse sicut me ipsum? aut illo loco: hoc autem dico, fratres: tempus breue est; reliquum est, ut et hi, qui habent uxores, tamquam non habentes sint; et qui flent, tamquam non flentes; et qui gaudent, tamquam non gaudentes; et qui emunt, tamquam non ementes; et qui utuntur hoc mundo, tamquam non utantur: praeterit enim figura huius mundi. uolo uos sine sollicitudine esse. deinde subiungit: qui sine uxore est, cogitat ea quae sunt domini, quomodo placeat domino. qui autem matrimonio iunctus est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat [*]( 11 cf. I Tim. 1, 5 14 I Cor. 7, 7. 29—34. ) [*](1 uti post isto 8. I. m. 2 f 2 istos B ezpectando a 3 bono necessario N ineundS Mx 4 gentibus om. E 5 solo R1 6 cunnbia K ut] ut et MENa 7 pocius A ammonendi PKHBMD XAufl 8 murmorent A1 9 homines (i 8. I.) C: om. PKfHARFBD MENXa nellent B abstinere 8. l. m. 2 Y subsisteret CFB: subistit KMENXa subsistet PjHARDbd 10 uellent hoc MENXa 11 puro corde MENX 12 acceleretur E 14 loquetur Ax 16 reo licum Rl hi» A hii a 19 emvnt (v supra e) C 20 mundo] m B 22 solitudine B deinde] dudfl K 23 cogitet B ea om. D 24 domino] deo D coniunctae Fbd 25 cogitet Kx. )

uxori. et diuisa est mulier innupta et uirgo: quae innupta est, sollicita est ea quae sunt domini, ut sit sancta et corpore et spiritu; quae autem nupta est, sollicita est quae sunt mundi, quomodo placeat uiro. unde mihi uidetur hoc tempore solos eos, qui se non continent, coniugari oportere - secundum illam eiusdem apostoli sententiam: quodsi se non continent, nubant; melius est enim nubere quam uri.

Nec ipsis tamen peccatum sunt nuptiae, quae, si in conparatione fornicationis eligerentur, minus peccatum essent quam fornicatio, sed tamen peccatum essent. nunc autem quid dicturi sumus aduersus euidentissimam uocem apostoli dicentis: quod uult faciat; non peccat, nubat, et: si acceperis uxorem, non peccasti; et si nupserit uirgo, non peccat. hinc certe iam dubitare fas non est nuptias non esse peccatum. non itaque nuptias secundum ueniam concedit apostolus - nam quis ambigat absurdissime dici non eos peccasse, quibus uenia datur? — sed illum concubitum secundum ueniam concedit, qui fit per incontinentiam, non sola causa procreandi et aliquando nulla causa procreandi, quem nuptiae non fieri cogunt, sed ignosci inpetrant: si tamen non ita sit nimius, ut inpediat quae seposita esse debent tempora orandi, nec inmutetur in eum usum, qui est contra naturam, [*](7 I Cor. 7, 9 13 I Cor. 7, 36 I Cor. 7, 28 ) [*]( 1 diois\'» (a er.) H nupta BMENXu. 2 ea] circa ea D om. KM ENXa 3 sancta sit N et pr. om. KMEN 4 circa ea quae D 6 secundam jiAl 7 contineant D 8 enim om. MENXa nuberi K ure K u.ri H 9 tamen] tč EXa 11 quam-eaeent om. C esse.t T 13 qui MENX si nubat •fFBDMENXaBiHibd 15 certe ergo K iam] tam K dubita Hl 16 secundum] secfl H 18 ueniairi C concubitu K seC H 19 concedit apostolus MENa innocentiam K sola (a ex 0) H 20 et] sed A2B quae CKBF1 21 fieri non jMENXu. ignoeci] ignoscunt cQ EMNa ignos ctt jlHI ignosci cft X impeTrant (t 8. I.) PD perpetra*? (pe alt. 8. I.) H perpetrant MX-f petrant 71 perpetretur E perpetratur Na imperant K 22 se post posito K tempore (or 8. I.) B 28 ordinandi PHRFf ador*andi A adornandi D )

de quo apostolus tacere non potuit, cum de corruptelis nimis inmundorum et inpiorum hominum loqueretur. concubitus enim necessarius causa generandi inculpabilis et solus ipse nuptialis est. ille autem, qui ultra istam necessitatem progreditur, iam non rationi, sed libidini obsequitur. et hunc tamen non exigere, sed reddere coniugi, ne fornicando damnabiliter peccet, ad personam pertinet coniugalem. si autem ambo tali concupiscentiae subiguntur, rem faciunt non plane nuptiarum. uerumtamen si magis in sua coniunctione diligunt quod honestum, quam quod inhonestum est, id est quod nuptiarum quam id, quod non est nuptiarum, hoc eis auctore apostolo secundum ueniam conceditur: cuius delicti non habent hortatrices nuptias, sed deprecatrices, si dei misericordiam non a se auertant, uel non abstinendo quibusdam diebus, ut orationibus uacent, et per hanc abstinentiam sicut per ieiunia commendent preces suas, uel inmutando naturalem usum in eum usum, qui est contra naturam, quod damnabilius fit in coniuge.

Nam cum ille naturalis usus, quando prolabitur ultra pacta nuptialia, id est ultra propagandi necessitatem, uenialis sit in uxore, in meretrice damnabilis, iste, qui est contra naturam, execrabiliter fit in meretrice, sed execrabilius in uxore. tantum ualet ordinatio creatoris et ordo creaturae, ut in rebus ad utendum concessis, etiam cum modus [*]( 1 cf. Rom. 1, 26. 27 ) [*]( 1 apostulua K nimiis PyAFaBBDMEN Xabd 3 generandi (ne 8. I.) B 4 est om. KMNXa. istam om; FyAHFBD procedit.. A procedit D 6 coniugii B 8 subiugantur MNXa Bobiapgaritur E subiuguntur BIHI subiciuntur B1 subiunguntur H2 faciant PyIHIA Jf\'1BD 10 quam om. E inonestum Hi quod est nuptiarum bd 11 apostulo K secundum] seč H 12 delecti 01 dilecti K delicta B 13 depraecatrices OPiy K deprecatri B1 si om. B misericordiam qui B 14 ut om. AXD uocint Hx 15 praeces CK 16 eum om. PKfHAFBDMENXa 17 fit ex sit H 18 quando om. X probabitur C 19 ultra] ulla C 20 fit D om. B daTnpnaadabilis A 21 exsecrabiliter K exsecrabiltter y fit om. R eisecrabilius fit K execrabilius fit MDNXEa ei§ecrabilius f 28 concessit K )

exceditur, longe sit tolerabilius quam in ea, quae concessa non sunt, uel unus uel rarus excessus. et ideo in re concessa inmoderatio coniugis, ne in rem non concessam libido prorumpat, toleranda est. hinc est etiam, quod longe minus peccat quamlibet adsiduus ad uxorem quam uel rarissimus ad fornicationem. cum uero uir membro mulieris non ad hoc concesso uti uoluerit, turpior est uxor, si in se, quam si in alia fieri permiserit. decus ergo coniugale est castitas procreandi et reddendi carnalis debiti fides: hoc est opus nuptiarum, hoc ab omni crimine defendit apostolus dicendo: et acceperis uxorem, non peccasti; et si nupserit uirgo, non peccat, et: quod uult faciat; non peccat, nubat. exigendi autem debiti ab alterutro sexu inmoderatior progressio propter illa, quae supra dixit, coniugibus secundum ueniam conceditur.

Quod ergo ait: quae innupta est, cogitat ea quae sunt domini, ut sit sancta et corpore et spiritu, non sic accipiendum est, ut putemus non esse sanctam corpore christianam coniugem castam. omnibus quippe fidelibus dictum est: nescitis, quia corpora uestra templum in uobis est spiritus sancti, quem habetis a deo? sancta sunt ergo etiam corpora coniugatorum fidem sibi et domino seruantium. cui sanctitati cuiuslibet eorum nec infidelem coniugem obsistere, sed potius sanctitatem uxoris prodesse infideli uiro aut sanctitatem uiri prodesse [*](10 I Cor. 7, 28. 36 16 I Cor. 7, 84 20 I Cor. 6, 19. ) [*]( 1 tollerabiliuB (semper 11) N ea] eis Wbd 3 rem] se CB non concesso (con 8. l.) C inconcessam a libido-etiam om. AD labido Hx 4 etiam om. MENXct quod] cadat quod D qvod corruat (corruat 8. I.) A qualibet (a in i flZut.) A 6 uero] enim i consenso K 7 tnrpe Bl pr. si om. AD si om. X 9 debeti Bl 10 apostalus K 12 que H nnbat] si nubat (si s. I.) AIPB\', j\'FBDbd. om. MENXa. 14 dixi PRfB2 diximus ENXKM 21 templum om. a in uobis om. D est] sunt MENXu. sancti om. Bx 25 uxoris omMENXa )

infideli uxori idem apostolus testis est dicens: sanctificatus est enim uir infidelis in uxore, et sanctificata est mulier infidelis in fratre. proinde illud dictum est secundum ampliorem sanctitatem innuptarum quam nuptarum, cui merces etiam debetur amplior secundum quod isto bono illud est melius, quia et hoc solum cogitat, quomodo placeat domino. neque enim femina fidelis, seruans pudicitiam coniugalem, non cogitat, quomodo placeat domino, sed utique minus, quia cogitat etiam quae sunt mundi, quomodo placeat uiro. hoc enim de illis dicere uoluit, quod possunt habere quodam modo de necessitate conubii, ut cogitent quae sunt mundi, quomodo placeant uiris suis.

Quod utrum de omnibus nuptis dixerit, an de talibus quales ita multae sunt, ut paene omnes putari possint, non inmerito dubitatur. neque enim et illud, quod de innuptis ait: quae innupta est, cogitat ea quae sunt domini, ut sit sancta et corpore et spiritu, ad omnes innuptas pertinet, cum sint quaedam uiduae mortuae, quae in deliciis uiuunt. uerumtamen quod attinet ad quandam distinctionem et quasi proprietatem innuptarum atque nuptarum, sicut nimium detestanda est, quae continens a nuptiis, id est a re concessa, non continet a delictis uel luxuriae uel superbiae uel curiositatis et uerbositatis, ita rara nupta est, quae in ipso quoque obsequio coniugali non cogitat nisi quomodo [*]( 1 I Cor. 7, 14 17 I Cor. 7, 34 19 cf. I Tim. 5, 6 ) [*]( 1 saactifatus B 2 uxore fidele K uiore fldeli MENXa 3 fratre fidele K fratre fideli MENXa 4 quam «»nuptnrura r 5 bonft Bl 6 quia om. MENi cogitat] cogitat femina K cogitat innupta MEN XtA 7 femina om. KMENXa 9 quia] que (§ in rUB.) d qui D 10 quod (a. 1. quę) A quae Bb 13 nnbti.s P nuptiis A 14 poene AB omnes tales K omne D putari possint] futuri passim AXD arbitrari possim A2 possent MENXa 15 enim om. ADN innubti.s P nuptis B 18 diliciis KTt 20 adque CK 22 delectis Bl luxoriae K 23 ita rara] ita grata (a prim. s. I; g in ras.) A iterata D )

placeat deo, ornando se non intortis crinibus aut auro et margaritis et ueste pretiosa, sed quod decet mulieres promittentes pietatem per bonam conuersationem. talia quippe coniugia Petrus quoque apostolus praecipiendo describit. similiter, inquit, mulieres obaudientes maritis suis, ut et si qui non credunt uerbo, per mulieris conuersationem sine loquella lucrifieri possint, uidentes timorem et castam conuersationem uestram: ut sint non quae a foris ornantur capillorum incrispationibus aut circumdatae auro aut ueste decora, sed ille absconditus cordis uestri homo in illa perpetuitate quieti et modesti spiritus, qui et apud dominum locuples est. nam sic quaedam sanctae mulieres, quae in dominum sperabant, ornabant se, obsequentes uiris suis, quomodo Sarra obaudiebat Abrahae, dominum illum uocans, cuius factae estis filiae benefacientes et non timentes ullum uanum timorem. uiri simili ratione concordes et caste uiuentes cum uxoribus uestris et tamquam uasi infirmiori et subiecto tribuite honorem quasi coheredibus gratiae, et uidete ne inpediantur orationes uestrae. itane uero coniugia talia non cogitant ea quae sunt [*]( 1 cf. I Tim. 2, 9. 10 5 I Petro 3, 1-7 ) [*]( 1 ornando (pr. n s. I.) A 2 ptioaa K 4 coniuga H apostolus A" 5 discribit K pscribit X inquid PK ob§dienteB MENXa 6 nt om. C et om. PKfHAFRBDMENXa. 7 mulieres BEX mulierum Btbd loque.la C loquejla R loquilla K loquela fHABDMENXabd 8 timorem] morem ei B\' in timorem dei B3 9 quae a] qua ea K afforis E 10 hornantur F crispationibuB KMENXa. 11 decora] ptiosa MNa. 12 cordibus (bu s. I.) uestris R et] ac D 18 et om. KENXa aput P deum FB 14 sicut ADa si F 15 domino PKfHAFBDMENXa 16 sara BDMENXab oboediebat K obediebat MENa obediebat X 18 ullum (ul ex il) P 20 et] ut A uasi (a ex i m. 2) K uase MENXa uas y infirmiore B1 21 quoheredibus FB1 coeredibus H1 coherentibus Bt 22 impedientur Bl 23 uero] ergo ENXa ea om. E ) domini, quomodo placeant domino? sed perrara sunt — quis negat? — et in ipsa raritate paene omnes, qui tales sunt, non ut tales essent, coniuncti sunt, sed iam coniuncti tales facti sunt.

Qui enim nostri temporis homines christiani, nuptiarum uinculo liberi ualentes ab omni concubitu se continere, cum iam tempus esse perspicerent, sicut scriptum est, non amplectendi, sed abstinendi ab amplexu, non potius eligerent uel uirginalem uel uidualem continentiam conseruare quam tribulationem carnis, sine qua coniugia esse non possunt — ut alia taceantur a quibus parcit apostolus nullo iam cogente humanae societatis officio sustinere? sed cum dominante concupiscentia fuerint copulati, si eam postea uicerint, quia non ita licet dissoluere coniugium, sicut licebat non conligare, fiunt tales, quales profitetur forma nuptiarum, ita ut uel pari consensu ascendant celsiorem sanctitatis gradum aut, si non ambo sunt tales, erit, qui talis est non exactor, sed redditor debiti, seruans in omnibus castam religiosamque concordiam. illis uero temporibus, cum adhuc propheticis sacramentis salutis nostrae mysterium uelabatur, etiam qui ante nuptias tales erant, officio propagandi nuptias copulabant, non uicti libidine, sed ducti pietate: quibus si optio talis daretur, qualis reuelato nouo testamento data est dicente domino: qui potest capere, capiat, non eos dubitat [*]( 7 Eccle. 3, 5 24 Matth. 19, 12 ) [*]( 1 placeat i 2 negant K et] quod et (quod 8. I.) A 6 uolentes B concubito Al ee om. KMENXa. 7 iam] iam tale MNa tale E esset B respicerent PyAHR om. B sicut? P 8 abstiaen Pl abstinente y1 abstinenti AlD 10 obseraare 7 carnas B qua om. E 11 posant B qaibus (ui s. I. m. 2) P 12 cogentę H offitio (t pro c saepisnme) K 13 concopiscentii K fuerit Rt ai eam] 8; ef a 14 uipcerint B dissouere E 15 conlicare P noptiarum uirtntum K 16 gradum] gaadium CB 17 sunt ambo X qui talis] qualis MENXa tales K 18 relegiosamque K 20 uelabitur (supra i add. a) B reuelabatur MENX 21 propagandi] procreandi D 22 tales K )

etiam cum gaudio suscepturos fuisse, qui diligenter intentus legit, quomodo coniugibus utebantur, cum et plures habere uni uiro licebat, quas castius habebat quam nunc unam quilibet istorum, quibus uidemus quid secundum ueniam concedat apostolus. habebant enim eas in opere generandi, non in morbo desiderii sicut gentes, quae ignorant deum. quod tam magnum est, ut multi hodie facilius se tota uita ab omni concubitu abstineant quam modum teneant non coeundi nisi prolis causa, si matrimonio copulentur. nempe multos habemus fratres et socios caelestis hereditatis utriusque sexus continentes, siue expertos nuptias siue ab omni tali conmixtione integros; nempe innumerabiles sunt. quem tandem audiuimus inter familiaria conloquia, siue eorum, qui coniugati sunt, siue qui fuerunt, indicantem nobis numquam se coniugi esse conmixtum nisi sperando conceptum? quod ergo praecipiunt coniugatis apostoli, hoc est nuptiarum: quod autem uenialiter concedunt aut quod inpedit orationes, non cogunt nuptiae, sed ferunt.

Itaque si forte — quod utrum fieri possit ignoro magisque fieri non posse existimo — sed tamen, si forte ad tempus adhibita concubina filios solos ex eadem conmixtione quaesiuerit, nec sic ista coniunctio uel earum nuptiis praeponenda est, quae ueniale illud operantur. quid enim sit [*]( 4 cf. I Cor. 7, 6 5 cf. I Thess. 4, 5 ) [*]( 1 diligenter intellegit intentas K inte§tus (supra 9 add. n) P 2 uni uiro habere KMEXa uni uiro nabere N 3 castius] iostias (ias s. I. m. Z) A habebant B 4 concedit ENX 6 et gentes K 7 ut] et Bl se facilius EX 8 quA ad modQ a tenegQeant K 9 coeundo ENXa cupulentur P 10 multus K sotios Ky celestis P 11 expertas MEXa expertes N 13 quem tandem] quae tandem C quosdfi B 14 sine] siue eorum N qui cn". a indicaiites B indicante a 15 coniugibus B commixtos B 17 ueniabiliter KADMENXa 19 quod om. B utrumque EX utrum -forte in mg. m. 1 B 20 magis quae C 21 adhibuit a conubio D concubina ex conubia A commistione (supra st add. x) A, om. E 23 ueniaiix A )

nuptiarum, considerandum est, non quid sit nubentium et immoderatius nuptiis utentium. neque enim si agris inique ac perperam inuasis ita quisque utatur, ut ex eorum fructibus largas elemosynas faciat, ideo rapinam iustificat; neque si alius ruri paterno uel iuste quaesito auarus incumbat, ideo culpanda est iuris ciuilis regula, qua possessor legitimus factus est; nec tyrannicae factionis peruersitas laudabilis erit, si regia clementia tyrannus subditos tractet; nec uituperabilis ordo regiae potestatis, si rex crudelitate tyrannica saeuiat. aliud est namque iniusta potestate iuste uelle uti, et aliud, est iusta potestate iniuste uti. ita nec concubinae ad tempus adhibitae, si filiorum causa concumbant, iustum faciunt concubinatum suum nec coniugatae, si cum maritis lasciuiant, nuptiali ordini crimen inponunt.

Posse sane fieri nuptias ex male coniunctis honesto postea placito consequente manifestum est.

Semel autem initum conubium in ciuitate dei nostri, ubi etiam ex prima duorum hominum copula quoddam sacramentum nuptiae gerunt, nullo modo potest nisi alicuius eorum morte dissolui. manet enim uinculum nuptiarum, etiamsi proles, cuius causa initum est, manifesta sterilitate non subsequatur, ita ut iam scientibus coniugibus non se filios [*](1 non ex num B qui Bl sit om. MENXa immoderaijtius C immoderantius MNa imoderatius B 2 si agris] ei largis C silarg\'":i B iniqua B 3 perpera B quisquis E fructibue eorum E 4 elimosynas K elimosinaa y1 elemosinas HItBDMENXa\'(2 neque enim K 5 ruri] iuri CB rure D abarus C1 aucumbat B 7 tiranniCae BHNXy 8 tyrannos DXy1 trectet Bl 9 rex post tyrannica in N tjrannicas Kl tirannica i saeui»at K seuiat HMENXa 11 est. (a er.) P iusta 8. I. P iniuste] iuste BIBI om. KMENXu concnbinae (nae ex tae) P 12 concubant D concubitum EN X concobitum M 15 sane (sa s. 1. m. 2) R 16 manifestatum B 17 semel autem initum om. P1 concubitum C om. R 21 prolis MENX cuius ex huius y initium F initium R init.um YHD est om. N sterelitate ClK 22 it aut B iam] etiam X om. PHFRH; coniugatis KENXa babituras C2 ) [*]( XXXXI Ang. Seet. V para III. ) [*]( 14 )

habituros separare se tamen uel ipsa causa filiorum atque aliis copulare non liceat. quod si fecerint, cum eis, quibus se copulauerint, adulterium committunt, ipsi autem coniuges manent. plane uxoris uoluntate adhibere aliam, unde communes filii nascantur unius conmixtione ac semine, alterius autem iure ac potestate apud antiquos patres fas erat; utrum et nunc fas sit, non temere dixerim. non est enim propagandi necessitas, quae tunc fuit, quando et parientibus coniugibus alias propter copiosiorem posteritatem superducere licebat, quod nunc certe non licet. nam tantum adfert oportunitatis ad aliquid iuste agendum seu non agendum temporum secreta distinctio, ut nunc melius faciat qui nec unam duxerit, nisi se continere non possit, tunc autem etiam plures inculpabiliter ducebant et qui se multo facilius continere possent, nisi aliud pietas illo tempore postularet. sicut enim sapiens et iustus. qui iam concupiscit dissolui et esse cum Christo et hoc magis optimo delectatur, non iam hic uiuendi cupiditate, sed consulendi officio sumit alimentum, ut maneat in carne, quod necessarium est propter alios, sic misceri feminis iure nupti- \' arum officiosum fuit tunc sanctis uiris, non libidinosum.

Quod enim est cibus ad salutem hominis, hoc est concubitus ad salutem generis, et utrumque non est sine delectatione carnali, quae tamen modificata et temperantia refrenante in usum naturalem redacta libido esse non potest; quod est autem in sustentanda uita inlicitus cibus, hoc est [*]( 16 cf. Phil. 1, 23 24 cf. Retr. II 22. 2 ) [*]( 1 separare se] separares et D aliis om. E 2 si in mg. add. X 3 coniugi B 4 manente BK1 plene D uoluntatem CBl communes om. PrHFRD 5 fili 01 6 poteste a 7 enim] enim nunc K2AMENXabd 9 saperdicere P 10 opportunitatis CR 11 seu non agendum al. m. add. P 13 autem om. X 15 postulareijt R 17 obtimo y delectatus MNX delecta»tur H iam non Abd hic om. KMENXa. 18 manead K 20 officiorum MEX 21 est ow. MENXa. hominis-salutem om. Bl 23 temporatae Bl temperate B1 24 refrenata B usumque B 25 ante D sustentando uictu PKHFBMENXa sustentando uictll D sustendando victu (v supra er. d) 7 )

in quaerenda prole fornicarius uel adulterinus concubitus; et quod est in luxuria uentris et gutturis inlicitus cibus, hoc est in libidine nullam prolem quaerente inlicitus concubitus; et quod est in cibo licito nonnullis inmoderatior adpetitus, hoc est in coniugibus uenialis ille concubitus. sicut ergo satius est emori fame quam idolothytis uesci; ita satius est defungi sine liberis quam ex inlicito coitu stirpem quaerere. undecumque autem nascantur homines, si parentum uitia non sectentur et deum recte colant, honesti et salui erunt. semen enim hominis ex qualicumque homine dei creatura est, et eo male utentibus male erit, non ipsum aliquando malum erit. sicut autem filii boni adulterorum nulla defensio est adulteriorum, sic mali filii coniugatorum nullum crimen est nuptiarum. proinde sicut patres temporis noui testamenti ex officio consulendi alimenta sumentes, quamuis ea cum delectatione naturali carnis acciperent, nullo modo tamen conparabantur delectationi eorum, qui inmolaticio uescebantur, aut eorum, qui quamuis licitas escas tamen inmoderatius absumebant, sic patres temporis ueteris testamenti consulendi officio concumbebant, quorum delectatio illa naturalis nequaquam usque ad inrationalem aut nefariam libidinem relaxata nec turpitudini stuprorum nec coniugatorum intemperantiae conferenda est. eadem quippe uena caritatis nunc spiritaliter, tunc carnaliter [*]( 17 cf. I Cor. 8, 7 ) [*]( 1 adulteriuB X 2 luxoria K uentus R guturis R 3 est enim EX libidinem CK quaerentg Of1 4 licito cibo B cibos F \'" cibis R cibQs i licito om. Pr llFR nonnullua CPKBDMEN nonnullfls i nonnullos F 6 mori KDMNXa morari E *mori H idolothitis CPFDr BMa. idolotytis KR ydolotitis E ydolotytis X 7 defingi R1 concubinatu K concubitu N 8 autem om. KMENXa 9 dominum EX 10 qualecumque K ea Bl 11 malum] male D 12 autem] enim MENX fili Cx 18 filii mali a fili C1 om. Abd 15 quHquft N 16 comparantur MENXa 17 immolatione B immolatitio 7 18 qui om. X aescas Of tam enim moderatius K assumebant ARBDMENXabd 19 temporis om. MENXa ueteris om. E 23 uenia (i 8. I.) N qaa nunc (qua s. I.) B ) [*]( 14* ) propter illam matrem Hierusalem propagandi erant filii; sed diuersa opera patrum non faciebat nisi diuersitas temporum. sic autem necesse erat. ut carnaliter coirent etiam non carnales prophetae, sicut necesse erat, ut carnaliter uescerentur etiam non carnales apostoli.

Quotquot ergo nunc sunt, quibus dicitur: si se non continent, nubant, non conparandae sunt tunc etiam nubentibus sanctis. ipsae quidem nuptiae in omnibus gentibus eadem sunt filiorum procreandorum causa, qui qualeslibet postea fuerint, ad hoc tamen institutae sunt nuptiae, ut ordinate honesteque nascantur. sed homines, qui se non continent, tamquam ascendunt in nuptias gradu honestatis; qui autem se sine dubio continerent, si hoc illius temporis ratio permisisset, quodam modo descenderunt in nuptias gradu pietatis. ac per hoc quamuis utrorumque nuptiae, in quantum nuptiae sunt, quia procreandi causa sunt, aequaliter bonae sint, hi tamen homines coniugati illis hominibus coniugatis non sunt conparandi. habent enim isti, quod illis propter honestatem nuptiarum, quamuis ad nuptias non pertineat, secundum ueniam concedatur, id est progressum illum, qui excedit generandi necessitatem, quod illi non habent. sed neque hi, si qui forte nunc inueniuntur, qui non quaerunt in conubio nec appetunt, nisi propter quod institutae sunt nuptiae, \'coaequari possunt illis hominibus. in istis enim carnale est [*]( .6 I Cor. 7, 9 ) [*](3 non om, X 4 prophetae-camalee om. BI aic D utj quod y 6 quodquod (utrnrnque d in t m. 1 corr.) CP2 ergo om. y dixerunt H nunc dicitur X 7 conparande K comparandi MENXa 8 ipse KHFDE ipsi X gentibus om. H 9 quae K qualesctlque MNa 10 institutae sunt tamen E 11 ordinatae C honeste quae K et honesteque E 12 gradum CB que B . 14 descenderent B discenderunt K gradum C1 15 hac K (semper pro ac) 16 sunt causa MENXa 17 sunt KBMENrJ. tamen] autem KMENXa. illis autem E 18 comparandi non sunt D 19 pertineant N 20 conceditur MENXa 21 habent (n 8. l.) H habebant bd 22 hi] ibi ix ras. m. 2 C 24 coaequari? P coequari HD )

ipsum desiderium filiorum, in illis autem spiritale erat, quia sacramento illius temporis congruebat. nunc quippe nullus pietate perfectus filios habere nisi spiritaliter quaerit; tunc uero ipsius pietatis erat operatio etiam carnaliter filios propagare, quia illius populi generatio nuntia futurorum erat et ad dispensationem propheticam pertinebat.

Ideoque non sicut uni uiro etiam plures habere licebat uxores, ita uni feminae plures uiros nec prolis ipsius causa, si forte illa parere posset, ille generare non posset. occulta enim lege naturae amant singularitatem, quae principantur; subiecta uero non solum singula singulis, sed, si ratio naturalis uel socialis admittit, etiam plura uni non sine decore subduntur. neque enim sic habet unus sei-uus plures dominos, quomodo plures serui unum dominum. ita duobus seu pluribus maritis uiuis nullam legimus seruisse sanctarum; plures autem feminas uni uiro legimus, cum gentis illius societas sinebat et temporis ratio suadebat: neque enim contra naturam nuptiarum est. plures enim feminae ab uno uiro fetari possunt, una uero a pluribus non potest - haec est principiorum uis - sicut multae animae uni deo recte subduntur. ideoque non est uerus deus animarum nisi unus, una uero anima per multos falsos deos fornicari potest, non fecundari. [*]( 2 sacramenta D congruebant D congruebant (n fin. 8. I.; hac uoce codex A incåpit) A nullus om. i 3 perfectus-spiritaliter om: B 4 propagare] procreare i HARN 8 faeminae P femina AIx nec] et PAFHRf et ex D ipsius prolifl a 9 illa (a m. 2 corr.) K ille-posset om. fN 11 subiectg B singula] singule B 12 ammittit PK.AHlit emittit MENXa plura (in mg. t plures) A plures B uni] ani (in mg. uni) A 13 pleres f1 dominos Kt 15 uiuis om. D, A; sed uocab. er. est nulla EX legimus om. E plnres- 18 nuptiarum est om. i 16 feminaa (m. 2 as del. et e 8. I. pot.) F uni-feminae om. F kgirp?? (exp. m. 2) B cum gentis] coninnctas B gentes K 17 tempo (in fine uersus) E 18 enim] autem i om. D feminas i nni A1 foetari AB fętari DMX 19 est post nis leg. in E 20 uis ut plures feminae uni uiro sic (sint b) Bb subdantur B 22 fęcundari DM -.-)