Ita conuinceris innumerabiles deos colere, non ferendo sanam doctrinam, qua docetur unus de uno deo natus filius et utriusque spiritus sanctus. quos tamen non solum [*](2 Dent. 6, 4 ) [*](1 tabularum (ta ex tri m. 1) C 3 nominibus (o m. 1 s. o add. v) L 4 cantictl. (m er.) C 5 regnantum Cb perhennem C 6 faciae GSl 9 potest SG potes (t er.) LM mistica C 10 //t (ue er.) C praecipuę L 11 integimentis Cb 12 propriae L'l 14 saltim LSG 15 illam SG illa (m er.) M luxoriae LPM' 16 sol' (' in ras.) C es b 17 secta C secla L 21 sic (c s. I. a m. 1) L )
426
innumerabiles. sed nec tres deos fas est dicere: quorum est non solum una eademque substantia sed etiam una eademque operatio per ipsam propriam unam eandemque substantiam, per creaturam uero corporalem etiam demonstratio singulorum. haec tu non intellegis, non capis: noui, plena es, inebriata es, ingurgitata es fabuloso sacrilegio. digeras aliquando quod exhalas, et te iam obruere talibus desinas; interim canta, quod cantas, et inspice, si potes, dedecus fornicationis tuae. inuitauit enim te doctrina daemoniorum mendaciloquorum ad fictas domos angelorum, ubi flat aura salubris, et ad campos. ubi scatent aromata, cuius arbores et montes, maria et flumina. dulce nectar fluunt per cuncta saecula. et credidisti et finxisti haec in corde tuo, ubi uanis recordationibus luxuriata et dissoluta iacteris. cum enim quaedam talia dicuntur de ineffabili adfluentia spiritalium deliciarum, utique in aenigmate dicuntur. ita ut nouerit animus, qui talibus exercetur. esse aliud, quod ibi quaerendum et intellegendum sit, siue corporeis sensibus in ueritate corporali tale quid demonstretur, sicut ignis in rubo et de uirga serpens. de serpente uirga et tunica domini a persecutoribus non diuisa et obsequio mulieris unctio pedum aut capitis eius et frondes multitudinis praecedentis et consequentis asellum eius: siue in spiritu per imagines corporum uel in somnio uel in extasi figurate ostendantur, sicut Iacob scalae et Daniheli lapis praecisus sine manibus et auctus in montem et Petro ille discus et Iohanni tam multa: siue sola locutione ad eundem modum figurentur, sicut cantica
[*](19 cf. Ex. 3, 2 cf. Ex. 4, 2 sqq. 20 cf. Ioh. 19, 24 21 cf. Matth. 26, 7; Ioh. 12, 3 22 cf. Matth. 21, 7 sqq. 23 cf. Gen. 28. 12 24 cf. Dan. 2, 34 sq. 25 cf. Act. 10, 11; Apoc. 1 26 cf. Cant. 1 ) [*]( 5 intellegis Ll 6 faboloso C exalas LCS'GM 8 dėducas S deducas G 9 demoniorum C mendaciloquorum (ci s. l.) C 12 cuncta (sec. c s. I.) C 13 luxoriata L1 15 effluentia C afluentia Lx enigmate LCG enigmatse S 16 aliud] aliquid C 17 querendum CG intellegendti (Q a m. 1 8. o add.) L 19 et de serp. C 20 obsequium LSGPMb 21 frondis L 23 somno b figuratae L2 4 scala? L2 25 iohanni/; C ) 427
canticorum et quod in euangelio fecit pater familias nuptias filio suo et homo quidam duos filios habuit, frugi et luxuriosum, et homo quidam nouellauit uineam et locauit agricolis. tu uero praecipue Manichaeum ob hoc praedicas, quod non ad talia dicenda, sed potius ad soluenda ultimus uenerit, ut et figuris antiquorum apertis et suis narrationibus ac disputationibus euidenti luce prolatis nullo se occultaret aenigmate. addis eam praesumptionis huius causam, quod uidelicet antiqui, ut figuras huiusmodi uel uiderent uel agerent uel dicerent, sciebant istum postea uenturum, per quem cuncta manifestarentur, iste autem, qui sciret post se neminem adfuturum, sententias suas nullis allegoricis ambagibus texeret. quid ergo facit adfectus tuus desideriis carnalibus sordidus in campis et montibus nemorosis et coronis floreis et scatentibus aromatis? si non sunt aenigmata rationis, phantasmata sunt cogitationis aut uecordia furoris; si uero aenigmata esse dicuntur, cur non fugis adulterum apertam ueritatem, ut inliciat. promittentem et fabulosa fallacia, quos inlexerit, inludentem? nonne ministri eius et ipsi miseri talibus uanitatibus uenenati in hamo suo solent hanc escam de Paulo apostolo ponere, ubi ait: ex parte enim scimus et ex parte prophetamus; cum autem uenerit quod perfectum est, quod ex parte est, auferetur et: uidemus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem? ut scilicet apostolus Paulus ex parte scierit, et ex parte prophetauerit, per
[*](1 cf. Matth. 22, 2 et 14 2 cf. Luc. 15, 11 sqq. 3 cf. Matth. 21, 33 21 I Cor. 13, 9 sqq. ) [*]( 1 quod] cum CSMG in (s. I) SM, om. G nubtias P nupt. fec. pat. fam. SGM 2 habuit duos filios SG luxoriosum LXMX 4 praecipuae L manicheum CSG 5 pocius C /& ux S 7 enig- mate LCSG 13 affectus (pr. f s. l. a m. 1) L 14 aromatibus L2P3M'lb 15 enigmata LCSG 16 cogitationis (cogi s. l. x pr. ex r corr.) C 17 adulteru C ad apertam b illiceat 01 18 pmittentg (in ras.) C fabdlosa C quos] quod b; post quos ras. quinque litt. C illędentê C 20 amo LaSaMaG ęscam C ubi ponere C 22 quod ex parte (inras.) C 23 auferturift 24 enigmateL 25 paulus apost. C et om. SG ) 428
speculum et in aenigmate uidens, quod totum auferendum est ueniente Manichaeo et adferente quod perfectum est, ubi facie ad faciem ueritas uideatur. o lasciua, inmunda, sine fronte adhuc ista garris, adhuc pascis uentos, adhuc amplecteris idola cordis tui! itane tu facie ad faciem uidisti regnantem regem sceptrigerum floreis coronis cinctum et deorum agmina et splenditenentem magnum, sex uultus et ora ferentem micantemque lumine, et alterum regem honoris angelorum exercitibus circumdatum; et alterum adamantem heroam belligerum dextra hastam tenentem et sinistra clipeum; et alterum gloriosum regem tres rotas inpellentem, ignis, aquae et uenti; et maximum Atlantem mundum ferentem humeris, et eum genu flexo brachiis utrimque secus fulcientem? haec et alia mille portenta tu facie ad faciem uidisti, an haec tibi doctrina daemoniorum mendaciloquorum per ora deceptorum cantat et nescis? uae tibi, infelix! ecce, quibus phantasmatis constupraris, ecce, quas uanitates pro ueritate lambis et serpentinis poculis ebria de diptychio lapideo audes insultare matronali uerecundiae coniugis unici filii dei, quia illa iam non sub paedagogio legis, sed sub magisterio gratiae nec superba operibus nec fracta terroribus uiuit ex fide et spe et caritate, facta Israhel, in quo dolus non est, et audiens, quod ibi scriptum est: dominus deus tuus, deus unus est: quod tu non audiens in tam multos. fictos deos fornicationem tuam diffudisti.
Quomodo non sint tibi inimicae illae tabulae, in quibus secundum praeceptum est: non accipies in uanum nomen [*]( 22 cf. Ioh. 3, 45 23 Deut. 6, 4 26 Ex. 20, 7 ) [*]( 1 enigmatae L enigmate C 2 ee (corr. UI. 2 ex 8) C afferente (pr. f. in ras.) L auferente SlGlMb 7 splendidetenentem b 10 astam SG ast.ã (corr. ex astra) P3 11 implentem b 12 athlantem LCSG 13 fixo C utrisque L m utrinque C aliarpllmille L 15 demoniorum C 16 ue C phantasmatis LIMI phantasmatibus b 17 serpentini poculi b 18 dipticeo C dypticio LSG 19 pedagogio LCSG pędagogo b 21 nec] et C 23 non tu audiens G audiens non tu S 24 deos fictos C diffufldisti L'l )
429
domini dei tui, quandoquidem tu etiam ipsum Christum, qui propter carnales a carnali uanitate mundandos etiam carneis oculis uerus in ueritate carnis exortus est, in fallaciae uanitate posuisti ? quomodo tibi non sit aduersum tertium praeceptum de sabbati requie, quae tot figmentorum inlusionibus inquieta anima uentilaris? haec tria praecepta quomodo pertineant ad dilectionem dei, quando capies, quando sapies, quando amabis ? inmoderata es et foeda et contentiosa: tumuisti, euanuisti, uiluisti, excessisti modum tuum, turpasti decorem tuum, turbasti ordinem tuum. talis apud te fui, noui te. quo pacto ergo te nunc doceam haec tria praecepta ad dilectionem dei pertinere, ex quo et per quem et in quo sunt omnia? unde hoc intellegis, quando nec illa septem, quae ad dilectionem proximi pertinent, qua humanae uitae societas continetur, erroris tui detestanda peruersitate nosse atque obseruare permitteris? in quibus mandatum primum est: honora patrem tuum et matrem tuam, quod et Paulus commemorat mandatum primum in repromissione eadem atque itidem etiam ipse praecipiens. tu autem doctrina daemonica didicisti inimicos deputare parentes tuos, quod te per concubitum in carne ligauerint et hoc modo utique deo tuo inmundas conpedes inposuerint. hinc etiam consequens praeceptum, quod est: non moechaberis, ita uiolatis, ut hoc maxime in coniugio detestemini, quod filii procreantur, ac sic auditores uestros, dum cauent, ne feminae, quibus miscentur, concipiant, etiam uxorum adulteros faciatis. ducunt enim eas ex lege matrimonii tabulis proclamantibus liberorum procreandorum causa, et
[*]( 12 cf. Rom. 11, 80 19 cf. Ex. 20, 12; Ephes. 6, 2 . ) [*]( 3 carnalis L carnalis Cb fallatiae C fallacie L 4 tercium C 8 ffda G feda 081 trmuisti C 9 turbasti (s, b a m. 1 add. p) L 18 repmissionem L promissione P pmissionem SMG 19 daemoniaca (a med. m. 2 superscr.) L doemonica S02 demoniaca Cb 22 hinc etiam considerandum est quod sequens praeceptum sqq. L considerandum est in marg. add. SG, uncis incl. C est (-supra e er. et at adscr. m. 2) L 23 mechaberis C moechaberis (o s. l. a Dl. 1) L 27 proclamantibus (1 s. l.) C ) 430
uestra lege metuentes, ne particulam dei sui sordibus carnis adficiant, ad explendam tantum libidinem feminis inpudica coniunctione miscentur; filios autem inuiti suscipiunt, propter quod solum coniugia copulanda sunt. quomodo ergo non prohibes nubere, quod de te tanto ante praedixit apostolus, quando id conaris auferre de nuptiis, unde sunt nuptiae ? quo ablato mariti erunt turpiter amatores, meretrices uxores, thalami fornices, soceri lenones. ac per hoc etiam illud praeceptum, quod est: non occides, ex'eiusdem erroris peruersitate non seruas. dum enim times, ne dei tui membrum ligetur in carne, non das esurienti panem, hic formidans homicidium falsum, illic perpetras uerum. itaque si incurras in eum famelicum, qui mori possit, nisi cibum porrigendo subuenias? iam tu homicida teneberis aut lege dei, si non dederis, aut lege Manichaei, si dederis. quid? cetera decalogi praecepta quomodo seruabis ? an a furto abstineas, ut nescio quis panem seu quamlibet escam in suis uisceribus trucidandam deuoret potius quam tu, si possis, ei subripias atque ad officinam uentris electorum tuorum curras, ut furto tuo deus tuus nec in grauius incidat uinculum, et quo inciderat eruatur? porro si in eodem furto conprehendaris, nonne per ipsum deum tuum non te abstulisse iurabis? quid enim tibi facturus est talis deus, cui dicis: falsum iuraui per te, sf!d pro te, nisi uelles, ut exitium tibi inferrem, dum honorem deferrem ? ita et illud mandatum legis: ne falsum testimonium dicas propter membra dei tui sic contemnis, ut ea non solum
[*]( 5 cf. I Tim. 4, 3 ) [*]( 2 affigant C ante ad leg. sed in LSMGb ad] ad (8. I.) SG, om. LM 4 ergo] aut C1 5 te om. b 7 talami Lx 9 est (ł-' super e er. et st add. m. 2) L 10 dum-men (membrum) in ras. C carnem L 12 perpetrans (n s. I. add. m. 2) LM illtl Cl familicum S 14 tene ris S tenueris G teneueris M: 16 a (s. I. m. 2) S 17 quodlibet GS1 19 curras pr. r s. l. C furtu SG deus tuus s. I. C nec LCG ne M neç S 20 quo C quod LSMGb 21 non LSGMb 25 illum LIG illud (— sujcra u exp. et d add. m. 2) S, (d ex t) M 26 sic (c s. I.) C ) 431
testimonio, sed et iuramento falso de conpedibus liberes. iam uero quod sequitur: non concupisces uxorem proximi tui debet apud te inpleri, et hoc unum uideo, quod nulla tui erroris necessitate uiolare cogaris. sed si nefas est coniugem concupiscere alienam, considera, quid sit concupiscendum se proponere alienis, et recordare deos tuos formosos et deas formosas praebentes se ut ardenter concupiscantur, illi a feminis principibus tenebrarum et illae a masculis: quibus excitatis in fruendam libidinem et in suos amplexus inhianter aestuantibus eruant ab eis illum deum tuum ubique conpeditum et tanta suorum turpitudine, ut solui ualeat, indigentem. nam rem proximi non concupiscere, quod est ultimum decalogi mandatum, unde potes, misera? nonne tibi deus ipse tuus in terra aliena se fabricare mentitur saecula noua, ubi post falsam uictoriam falso triumpho tumescas? quod cum modo insana uanitate desideras et eandem terram gentis tenebrarum summa uicinitate substantiae tuae coniungi credis, utique rem proximi concupiscis. merito tibi est inimicum diptychium continens tam bona mandata multum errori tuo contraria.- nam illa tria, quae ad dilectionem dei pertinent, omnino ignoras, omnino non seruas; haec autem septem, ' quibus societas humana non laeditur, si quando custodis, aut pudore reprimeris, ne inter homines confundaris, aut timore frangeris, ne publicis legibus puniaris, aut. malum factum
[*]( 2 Ez. 20, 13 sqq. i ) [*]( 4 necessętate (i superscr. m. 1 e exp. m. 2) L 6 tuos deos C foimoijsos L2 7 formoijsas L2 praeuenit ee L ardentes GSMb 8 femininis (pr. ni s. I.) C 9 excaecatis L e:xcętatis SG excecatis M fruendi SMG inhianter (e s. u a m. 1) L, (h s. I.) M hinianter (e corr. m. 3 ex u) P hiijnianter (e s. u superscr.) S 10 eruant] seruant b 11 turpitudinem (exp. 11J. 2) L 13 potest SM potest G misera] misera (ser in ras.) L considera (sidera in ras.) M tibi] ubi CSGML1 15 com ClLx 17 coniungi (sec. n s. I.) L 18 concupiscas C 19 dypticium LSG dypticeum C 22 leditur CL1 lęditur (( add. m. 2) L 24 frangaris L'M I frangaris S frangseris G mala (m. 1 s. l. sup. bonQ) C ) 432
bona aliqua consuetudine horrescis, aut ipsa naturali lege, quam iniuste alteri facias, quod tibi ab altero fieri non uis, aduertis: error tamen tuus quam te in contrarium ire conpellat et, dum sequeris, et, dum non sequeris, sentis, cum uel hoc facis, quod pati non uis uel ideo non facis, quia pati non uis.
At ista uera sponsa Christi, cui de diptychio lapideo fronte inpudentissima insultas, intellegit, quid distet inter litteram et spiritum, quae duo dicuntur alio modo, lex et gratia, et non iam in uetustate litterae, sed in nouitate spiritus deo seruiens non est iam sub lege, sed sub gratia. neque enim litigiosa caecatur, sed mitis intendit uerbis apostoli, ut intellegat, quid appellet legem, sub qua nos iam non uult esse, quia transgressionis gratia posita est, donec ueniret semen, cui promissum est, et quia ideo subintrauit, ut abundaret delictum; ubi autem abundauit delictum, superabundauit gratia. nec ideo tamen eandem legem peccatum uocat, quia sine gratia non uiuificat; auget enim potius reatum praeuaricatione addita: ubi enim lex non est, nec praeuaricatio. et ideo per se ipsam, cum sola littera est sine spiritu, id est lex sine gratia, tantum-, modo reos facit; sed proponit sibi, quod putare minus intelle-' gentes possent, et aperit, quid dicat, cum ait: quid ergo dicemus? lex peccatum est? absit. sed peccatum non [*]( 9 cf. n Cor. 3, 6 11 cf. Rom. 7, 6 14 Gal. 3, 19 16 Rom. 5,20 19 Rom. 4, 15 23 Rom. 7, 7 sqq. ) [*]( 1 consuedine Cb 2 non (n fin. s. I.) C 3 compellat (a ex e m. 2 corr.) C 5 quod] quia (a s. I.) M uel—uis om. SG qui L1 7 de om. b dyticio M' dypticeo LC 8 impudentissima L* (m ex n m. 2 fec. et i ante pos.) intellegit Z1 9 qui b 11 seruientes L'SIG seruiens/// (s ex x corr. et es eras.) M 13 intellegat L' 14 quia /./. (a s. 1.) C posita est gratia C 18 »uiuificat (u er.) C avget (vs. I.) L 19 preuaricationem (exp. m. 2) LSG, m er. M 20 ipsa CLlb 21 gst (st s. 1. add. m. 2) L 22 intellegentes i1 23 apperit S apperit G 24 dicimus LSlG2Mlb »peccatum (pe ras.) C 6st (st s. I. add. M. 2) L )
433
cognoui nisi per legem. nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces. occasione itaque accepta peccatum per mandatum fefellit me et per illud occidit. itaque lex quidem sancta et mandatum sanctum et iustum et bonum. quod ergo bonum est, factum est mihi mors? absit. sed peccatum, ut adpareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem. haec ista, cui tu insultas, intellegit, quia gemens petit, quia humilis quaerit, quia mitis pulsat; et sic uidet non reprehendi legem, cum dicitur: littera occidit, spiritus autem uiuificat, sicut non reprehenditur scientia, cum dicitur: scientia inflat, caritas uero aedificat. nam utique ipse dixerat: scimus, quia omnes scientiam habemus, et tunc adiungit: scientia inflat, caritas uero aedificat. utquid ergo habebat ipse, quo inflaretur, nisi quia cum caritate non solum non inflat scientia, sed etiam firmat? ita littera cum spiritu et lex cum gratia iam non eo modo littera et lex appellatur, sicut per se ipsam cum occidit abundante delicto. ita enim lex et uirtus peccati dicta est, cum auget eius noxiam delectationem per seueram prohibitionem. nec tamen etiam sic mala est; sed peccatum ut adpareat peccatum, per bonum operatum est mortem. ita multa quibusdam sunt noxia, quamuis non sint mala. nam et uos cum oculos doletis, etiam contra deum uestrum solem fenestras clauditis. haec igitur sponsa Christi, iam mortua legi, id est peccato, quod legis prohibitione fit abundantius, cum lex sine gratia iubet, non iuuat. tali ergo legi mortua, ut sit alterius, qui ex mortuis resurrexit, discernit
[*](10 n Cor. 3, 6 12 1 Cor. 8, 1 -19 cf. I Cor. 15, 56 ) [*]( 1 cognou (cog in ras. corr. ex non) C 4 s5am L 6 michi C 8 ihtellegit Ll 9 querit C 10 reprsehendi L 11 reprsehenditur L 13 scientiam (am 8. I.) L 15 infleretur L1 16 caritate (m er.) C 17 non om. b 18 et om. b 20 delectationem (ta s. l.) C 24 et uos] et si uos G et ipsi uos (ip s. 1. a m. 2) S 26 èSt (st sr. 1. add. m. 2) L prohibitiofie (e add. m. 2) L. ) [*]( XXV. Auif. neet. ti. ) [*]( 28 ) 434
ista sine legis iniuria, ne sacrilegium committat in eius auctorem: quod tu facis in eum, quem non intellegis auctorem boni, cum audias apostolum dicentem: itaque lex quidem sancta et mandatum sanctum et iustum et bonum. ecce auctor boni est, qui tibi uidetur unus ex principibus tenebrarum. adtende ueritatem, ferit tibi oculos. ecce Paulus apostolus dicit: lex quidem sancta et mandatum sanctum et iustum et bonum. ecce, cuius auctor est, qui diptychium illud, quod stulta inrides, in magni sacramenti dispensatione praemisit. eadem quippe lex, quae per Moysen data est, gratia et ueritas per legum Christum facta est, cum accessit litterae spiritus, ut inciperet inpleri iustitia legis. quae non inpleta reos etiam praeuaricatione faciebat. neque enim alia lex est sancta et iusta et bona, et alia, per quam peccatum mortem operatur, cui mori nos oportet, ut simus alterius, qui ex mortuis resurrexit, sed eadem ipsa est. ecce, sequere, lege. sed peccatum, inquit, ut adpareat peccatum, per bonum mihi est operatum mortem, ut fiat supra modum peccator aut peccatum per mandatum. surda, caeca, audi, uide. per bonum, inquit. mihi operatum est mortem. ergo lex semper bona est, siue obsit inanibus gratia, siue prosit plenis gratia, semper est bona, sicut sol semper est bonus, quia omnis creatura dei bona est, siue dolentibus oculis noceat, siue sanos mulceat. proinde quod est oculis sanitas ad uidendum solem, hoc est gratia mentibus ad inplendam legem. et sicut oculi sani non solis delectationi moriuntur, sed illis ictibus asperis radiorum, quibus
[*]( 11 cf. Ioh. 1, 17 23 cf. I Tim. 4, 4 ) [*]( 1 (et 2) ayctorem (exp. tn. 2) L 2 intellegis L1 intellegit GSl 6 oculus SG 8 cuius] quis S1 9 dipticefl C dypticium L stulte b 10 dispensationem C 12 implere LIM1 iustitia] iustitia (pr. ri m. 2 add.) L uestigia SG 17 legem SGJSIb pecatum Ll 18 michi C est (add. m. 2) S 19 sup C peccator] peccans M 20 audi s. l. C 6 michi operatum (e s. I.) C 21 est bona CSGMb 26 delectaxioni (ta s. 1. i fin. carr. ex e) C delectatione b ) 435
reuerberati in densiores tenebras pellebantur, sic anima, quae per caritatem spiritus salua facta est, non iustitiae legis mortua dicitur, sed illi reatui et praeuaricationi, quam lex per litteram, cum gratia defuit, faciebat. itaque de illa utrumque dicitur et: bona est lex, si quis ea legitime utatur et quod sequitur: sciens hoc, quia iusto lex non est posita, quia non opus habet terrente littera, quem delectat ipsa iustitia.
Haec sponsa Christi gaudens in spe plenae salutis suae et tibi optat bonam conuersionem a fabulis ad ueritatem, ne Adoneum quasi adulterum reformidans cum uersutissimo adultero serpente remaneas. Adoneus enim uerbum hebraeum est et interpretatur dominus eo modo, quo solus deus dicitur dominus, sicut latria, quod uerbum graecum est et interpretatur seruitus, non quaecumque, sed illa, qua tantummodo deo seruitur; sicut Amen interpretatur "uerum," non ubicumque et quomodocumque. sed mystica religione. quodsi a te quaeratur, unde tu quoque habeas praeter hebraeas litteras uel quae ex hebraeo sunt, non inuenies. non ergo timet ecclesia Christi istorum nominum obiectionem, intellegit et amat; nec curat inperitum insultatorem; et quae nondum intellegit, credit esse talia, qualia nonnulla experta est, quae nondum intellecta sic erant. obiciat ei quisque quod Emmanuhel adamauerit, inridet inscitiam illius hominis, amplectitur ueritatem huius nominis. obiciat quod amauerit Messiam, repellit exstinctum aduersarium, tenet unctum magistrum. ita te quoque cupit [*]( 5 I Tim. 1, 8 sq. ) [*]( 1 quae (s. I.) LlCM, om. PGb 2 iusticiae G 5 ea (m. er.) L2M 7 delectat LPsSl delecta CGMP1 8 iusticia C 10 et (er.) C conuersationem LMGb conuersationem S 11 (et 12) adonai b (in mg. 'al. adonefl) 12 adonaus C 13 solus////dicitur S 14 grecum LC 17 niistica C 18 queratur C preter C hebreas C 19 inuenies scripsi: inuenis CLPGMb ininuenis S aecclesia C 20 obiectionem noniinum C intellegit (et 21) L1 21 insukaxorem (ta s. I. add. m. 2) L 24 insci/ xiam (en er.) C 25 adamauerit (ad s. I.) L extinctum (c s. 1.) C 26 xene/Tunctum Ll tene t uncxum SG1 tene tunctum M ) [*]( 28* )
436
sanari a uanis erroribus et aedificari super fundamentum apostolorum et prophetarum. quem dicis Hippocentaurum, nesciens quid loquaris, nec adtendis, quid tibi tua fabula confecerit, cum ex parte dei tui et ex parte terrae tenebrarum falsum mundum fabricat in corde tuo. itane ille non est Hippocentaurus semiferus et semideus ? uere, quia nec Hippocentaurus dicendus est. quid autem sit, tu adtende et. erubesce et mitesce, ut corruptionem tuam a serpente adultero perhorrescas: cuius astutiam si apud Moysen credendam non putasti, apud Paulum cauere debuisti, qui ueram ecclesiam uolens uirginem castam exhibere Christo, timeo, inquit, ne sicut serpens Euam fefellit in uersutia sua, corrumpantur mentes uestrae a simplicitate et castitate, quae est in Christo. hoc tu cum audires, usque adeo tamen desipuisti et uenenatis incantationibus eius amens facta es, ut aliis multis haeresibus aliud atque aliud idem serpens, tibi autem etiam se Christum esse persuaserit. porro si errant multae fallaciis eius uariis et multiformibus inretitae, quae tamen hanc admonitionem apostoli ueram fatentur, tu quantum adulterata es, quam in longinquo prostituta, quae ipsum pro Christo habes, a quo apostolus Christi seductam Euam atque corruptam clamat, ut ab eo uirginem sponsam Christi tali admonitione custodiat? tenebrauit cor tuum, qui tecum in phantasmatis lucidorum nemorum uolutatur. quae sunt, ubi sunt, unde sunt fidelia promissa eius?s o ebria, non a uino !
Nempe conuiciata es inpudentia sacrilega deo [*](2 cf. Ephes. 2, 20 11 II Cor. 11, 2 sq. 25 cf. Es. 51, 21 ) [*](1 a om. SG fundamenxa (u ex 0 corr. et m er.) C 2 hyppocentaurum SG ippocentaurum C hypocentaurum LM 3 confecerit (fecerit in ras.) C 5 (et 6) ippocentaurus M, (a ex u) C hyppocentaurus LSG 6 nec om. SG 9 si] sicut SG non om. SG 10 aecclesiam C 12 fuam C 14 tu s. I. C 15 uenenatis (ne s. I.) C facta (a fin. in ras.) L factus SG es] est (8. I.) PL1 es (■— supra e exp. et s add. m. 2) L ut] id Ll 16 heresibus LC 17 suaserit C 18 fallatiis C 19 ammonitionem LGlMl 23 ammonitione C ammonitiofie (e s. I. add. m. 2) L 24 fantasmatis LCM fantasmatibus GSb 26 dd* C)
437
prophetarum. quod ipsis Iudaeis sibi seruientibus non exhibuerit, quod promisit. nec sane dixisti, quid promiserit et non exhibuerit, ne ibi conuincereris aut iam exhibitum, quod non intellegis, aut adhuc futurum. quod non credis. tibi quid promissum est et praesentatum, unde tibi fides fieret te accepturam triumphos nouorum saeculorum super terram tenebrarum? si aliquos prophetas protuleris, in quibus legamus cum laude praedictos futuros Manichaeos, unde iam tibi aliquid exhibitum putes, hoc ipso, quia esse uos uidemus, prius probatura es, quod non ipse Manichaeus tibi prophetas finxerit, qui sibi ut crederes uoluit. neque enim putat turpe mendacium, aut uero potest dubitare falsos prophetas ostendere in pellibus ouinis, qui Christum laudans adseuerat falsas cicatrices ostendisse in membris suis. at ego uos plane praedictos lego, non solum a prophetis aliquando obscurius, uerum et ab apostolo expressius. sed uidete quemadmodum. spiritus, inquit, manifeste dicit, quia in nouissimis temporibus recedent quidam a fide, intendentes spiritibus seductoribus et doctrinis daemoniorum in hypocrisi mendaciloquorum cauteriatam habentium conscientiam suam, prohibentes nubere, abstinentes a cibis, quos deus creauit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus et his, qui cognouerunt ueritatem, quia omnis creatura dei bona est, et nihil abiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur. haec quemadmodum in uobis inpleta sint, et luce clarius omnium, qui uos nouerunt, oculos tangit et supra pro tempore ostendimus.
[*]( 16 I Tim. 4, 1 sqq. i ) [*]( 1 iudeis C deseruientibus b 2 qupd S quod G 4 intellegis L1 5 fieret fides C 8 manicheos LCSG 10 manicheus LCSG 12 mendatium C aut (u s. I.) C dubitare Cx falsas prophetias LSGM falsos prophetias C falsas prophetis Px 14 prędicatores SlG predicatos LPMb prędictos esse S3 15 a om. SG aliquanto M 16 quemammodum LSXM*GX 19 demoniorum C hipocrisi S 21 prohibentium LPSMGb 22 graciarum S 24 nichil C 25 quemammodum LG 27 nouerint C ) 438
Ista autem, quam doctrina apostolica uirginem castam uni uiro exhibens Christo, a fallacia serpentis, qua tu corrupta es, monet ut caueat, agnoscit deum prophetarum, deum uerum. deum suum; huius ultimae pollicitationi secura credit, cuius tanta promissa conpleta iam tenet, nec quisquam dicit ad praesens tempus ei confictos esse prophetas, - quos in Iudaeorum codicibus adserit. quid enim incredibilius promittebatur quam id, quod Abrahae dictum est: in semine tuo benedicentur omnes gentes? et quid certius iam tenemus exhibitum? illa certe est ultima eius promissio, quam propheta breuiter ita commemorat: beati, qui habitant in domo tua; in saecula saeculorum laudabunt te. finita quippe omni indigentia et nouissima inimica morte destructa perpetua dei laus erit otiosorum negotium: quo iam nemo accedet, unde iam nemo discedet. quod alibi propheta ita commemorat: conlauda, Hierusalem, dominum; lauda deum tuum. Sion. quoniam confirmauit seras portarum tuarum, benedixit filios tuos in te. clausis portis nullus intrabit. nullus exibit. quod et ipse sponsus in euangelio dicit fatuis uirginibus etiam pulsantibus se non aperturum. haec Hierusalem, sancta ecclesia, sponsa Christi, in apocalypsi Iohannis copiosius uberiusque describitur. non credat huic propheticae promissioni uirgo casta, si non iam tenet, quod ei per eandem prophetiam hoc tempore futurum promissum est: audi filia et uide et inclina aurem tuam et obliuiscere populum' tuum et domum patris tui, quoniam concupiuit rex speciem tuam, quia ipse est deus tuus, et adorabunt eum filiae Tyri in muneribus; uultum tuum [*](8 Gen. 22, 18 11 Ps. 83, 5 13 cf. I Cor. 15, 26 16 Pa. 147, 1 sq. 20 cf. Matth. 25, 12 24 Ps. 44, 11 sqq. 1U ) [*]( 2 fallatia C 4 9ptim$C pollicitatione C' pollicitationi L' 6 presens C iudeorum C 14 accçdet (4 a m. 2) L 15 discedit LllI discędet XS 17 qih (— add. m. 3) P confortaait CMl 18 filiis tuis GSb intrabit (b ex u corr.) Lsl'tiG 19 exibit tb ex u corr.) L1GM 21 apocalipsi C 25 inclina (i init. in ras.) C )
439
deprecabuntur diuites plebis. omnis gloria eius filiae regis intrinsecus in fimbriis aureis circumamicta uarietatibus; adferentur regi uirgines post eam, proximae eius adferentur tibi, in laetitia et exultatione adducentur in templum regis. pro patribus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos principes super omnem terram; memores erunt nominis tui in omni progenie et generatione; propterea populi confitebuntur tibi in aeternum et in saeculum saeculi. sed tu infelix a serpente corrupta quando uel cogitare conaris, quae sit pulchritudo filiae regis intrinsecus? ipsa est enim castitas mentis, ubi tu uitiata es, ut aperirentur tibi oculi ad amandum et adorandum solem et lunam, acsi per iustum iudicium dei alienareris a ligno uitae, quod est aeterna et interna sapientia, nihilque aliud uocares putaresque ueritatem atque sapientiam nisi lucem istam, quam per male apertos oculos tractam et in inmensum auctam multipliciterque uariatam per imagines faculosas inpudica mente conuolueres. - hae sunt fornicationes tuae nimis abominandae. et tamen patienter cogita eas et. reuertere ad me,, dicit ueritas. reuertere ad me, et mundaberis, reparaberis, si confundaris tibi et refundaris mihi. hoc audi, hoc dicit uera ueritas, quae nec fallacibus formis cum tenebrarum gente pugnauit nec fallaci sanguine te redemit.
.LIBER SEXTUS DECIMUS.
FAUSTUS dixit: Quare Moysen non accipitis, cum Christus dicat: Moyses de me scripsit, et: si crederetis Moysi. [*]( 26 Ioh. 5, 46 ) [*]( 1 gła//I C 2 finbriis C 3 ea L pronmi L 4 afferentur in laitia tibi G aff. in letitia tibi S leticia C 8 generatiofle (e add. m. 2) L 10 pulchriT*udo (t er.) C 12 uiciata C aperirentur (r med. a. I. add. m. 2) L & (8. Z. m. 2) L 13 si] sic b 14 alienares GLSM te alienaret b ante aeterna habet et 8. Z. C 15 nichilque C 17 auctam (c in ras.) L 19 nimis 8. Z. G abhominande plC abhominandae PaSMzG pacienter C 20 mundaueris Mt 21 reparaueris LIMI michi C 25 Cap. XXXII LPSMG 26 moysi crederetis C credideritis Ll )
440
crederetis et mihi? ego uero non solum Moysen de Christo scripsisse uelim, sed omnes etiam prophetas Iudaeorum et gentium. quid enim hoc nostrae fidei noceret, aut quid non potius prodesset, si congrua et conuenientia undique in deum nostrum testimonia carperemus? siquidem esset etiam tum liberum nobis odio manente atque execratione superstitionis eorum solas ab eisdem de Christo excerpere prophetias; adeo mihi contrarium non potest esse, si et Moyses, quamuis sit alienus a Christo, nonnihil tamen uideatur scripsisse de Christo. an quisquam hominum non optauerit de spinis omnibus florem legere, de omni herba frugem, de muscis omnibus mel, quamuis nec muscas nec gramen in cibum nec spinas in coronae usurpemus ornatum? an quisquam nollet in omni profundo margaritam nasci, in omnibus terris gemmas, in siluis omnibus poma? ac si piscem de mari edere non nocet, aquam bibere nocet, sciuntque homines utilibus sumptis inimica respuere: nobis liberum non esset religionis cuiusque ritu damnato, si esset inutilis nobis, solas inde de Christo prophetias accipere? neque hoc prodesset erroribus ad capiendos nosmet ac redigendos in propriam seruitutem. quia nec spiritibus inmundis, cum idem Iesum esse filium dei exerte indissimulanterque confiterentur, profuit, ut minime sint nobis exosi. quare si et Moyses secundum hoc testimonium de Christo aliquid scripsit, accipiam, ita tamen, ut ipsi hoc minime prosit ad captiuandum me in propriam legem, quam nihil uideam a paganismo distare. quapropter nihil omnino est quod arbitreris, si probatum hoc fuerit, me minime gauisurum spiritum omnem prophetasse de Christo.
[*]( 22 cf. Matth. 8, 29 ) [*]( 2 iudeorum C 5 tunc CSGMb 6 exsecratione SG superstitionis (superst in ras.) C 7 hisdem G hisdem LMb hisdS (s s. I.) C 8 non potest om. b 9 a xpo om. S nonnichil C 10 obtauerit SMG 15 ac] at C 17 regionis Ll 18 cuiueuis S, (uis 8. l.) G 23 nobis (s. l.) C 25 prosit (s. l. m. 2) C propriA (-.- add. m. 2) L 26 nichil C paganis modistare M 27 quo (d er.) L ) 441
Tibi sane insufficientes referam gratias, si quemadmodum ostendis, quia Christus Moysen de se scripsisse testatus sit, ita etiam illud doceas, quaenam sint ea quae scripsit. nam ego quidem scripturas eius perscrutatus, ut iussum est, nullas ibidem de Christo prophetias inueni, siue quia nullae sunt, siue quia intellegere ipse non potui. unde in ingenti positus aestu ratione cogebar in alterum e duobus, ut aut falsum pronuntiarem capitulum hoc, aut mendacem Iesum. sed id quidem alienum pietatis erat deum existimare mentitum. rectius ergo uisum est scriptoribus ascribere falsitatem quam ueritatis auctori mendacium. quippe cum et ipsum dicentem audirem fures fuisse et latrones omnes, qui uenerunt ante se: qua sententia primum omnium uideo feriri Moysen. ad haec et cum maiestatem suam loquenti eidem, ubi se mundi lumen appellat, Iudaei indignantes reclamarent: quia tu de te testificaris, testimonium tuum non est uerum, non eum uideo prosecutum, ubi maxime locus exigebat, ut diceret de se prophetasse Moysen, sed tamquam reuera alienus et nullum habens ex eorum patribus testimonium respondit: nempe in lege uestra scriptum est, quia duorum hominum testimonium uerum est. ego sum qui testificor de me; et testificatur de me, qui me misit pater, illud eis commemorans, quod de caelo dictum omnes audierant: hic est filius meus dilectissimus, credite illi. necnon et illud mihi uerisimile non uidetur Iudaeos potuisse tacere, cum Christus diceret de se scripsisse Moysen, quin statim, utpote maligni et astuti, [*]( . 13 cf. Ioh. 10, 8 16 Ioh. 8, 13 . 17 . 18 24 Matth. 3, 17 Luc. 9, 35 ) [*](1 quemammodum LMG1 2 se (a. l.) SG 3illud etiam C 4 pręscrutatus SG perapscrutatus (e s. l.; corr. m. 2) L pscrutatus (corr. ex p m. 3) P pl/Iacratatus M 5 iusaum] uisfl (in ras.) C iustum b 6 intellegere L I 7 estu C altero b 8 pronunciarem C 10 asscribere C 11 agctori L2 mendatium CSl 13 primo LPGSMb 14 ad haec] adhuc b 15 iudei C 23 eos SGMb celo C 25 michi C 26 iudeos C )
442
quaererent, quidnam illud esset, quod de se a Moyse scriptum putaret. sed et haec eorum omnifaria taciturnitas non minus Iesum nihil tale dixisse significat.
Quamuis ergo et haec non parua uideantur ad contirmandam suspicionem falsi de capitulo isto, plus tamen illo teneor, quia omnem, ut dixi, Moyseos scripturam scrutatus nullas ibi de Christo prophetias inueni. nunc tamen te conpertus melioris intellegentiae lectorem consecuturum me aliquid credo acturumque fateor gratias, si spem profectus ac doctrinae, quam mihi obiurgationis tuae fiducia promittit. nulla frustreris inuidia, sed doceas, si quid est, quod me forte legentem praeterierit de deo ac de domino nostro memoratum in scriptura Moysi. nec dixeris, quaeso, ut inperiti solent, hoc ipsum satis esse debere ad fidem, quia Christus dixerit de se scripsisse Moysen. nolo enim nunc ad me respicias, quem ad credendum professio mea fecit obnoxium, ut non possim non credere ei, quem sequor; sed puta nos cum Iudaeo tractare, puta cum gentili. cum eis dixerimus "Moyses de Christo scripsit," quaesituri erunt probationes. quid offeremus? num quidnam dicere poterimus "Christus hoc dixit," cui adhuc illi minime credunt? nempe opus erit nos ipsis ostendere, quid scripserit.
Quid ergo ostendemus ? an illud, quod uos soletis, ubi deus suus loquitur ad Moysen dicens: suscitabo illis prophetam de fratribus ipsorum similem tibi? sed hoc quidem ad Christum minime spectare nec Iudaeum latet nec nobis sic credere conducibile est, quia non propheta Christus [*](24 Deut. 18, 15 . 1S . ) [*]( 1 quererent C 2 et (s. l.) C 3 ihllm (m 8. I. add. tn. 1) L nichil C 5 suspitionem C capitulo (i 8. I.) C 6 moseos SG 8 melioris (is in ras.) C intellegentiae Lx 10 michi C 11 fru. straeris (se ex e m. 2) C frustraris LIb 12 de dn5] dno C 13 moysei (18. l.) LC queso C 15 nolo (lo 8.1.) M 16 respitias M 18 Indaeo] iudeo LC iudeis S iudeos Gl gentile LlMx 19 quesituri C erant b 20 offerimus LsSGMb poterimus dicere C 22 ipsos LCSMIGb 23 ostendimus LSGM An inc. c. 4 in b 27 conducibile X1 )
443
nec Moysi similis propheta, si quidem ille fuerit homo, hic deus; ille peccator, hic sanctus; ille ex coitu natus, hic secundum te ex uirgine, secundum me uero nec ex uirgine; ille offenso deo suo occiditur in monte, hic patri perplacens patitur propria uoluntate. quomodo ergo ipse erit propheta similis Moysi ? nempe statim nos Iudaeus aut ut inperitos ridebit aut coarguet ut mendaces.
An illud offeremus ei, quod perinde soletis inducere: uidebunt uitam suam pendentem, et non credent? cui uos quidem adicitis "in ligno:" nam non habet. sed hoc quoque probare, qucd ad Christum minime pertineat, nihil tam in promptu est. inter maledictorum enim saeua, quae prompsit in populum suum, si a lege sua desciscerent, etiam hoc adiecit. futuros eosdem dicens in captiuitate hostium suorum finemque sui meditaturos diebus ac noctibus, ut nec uitae ipsius suae fiduciam gererent, quae sibi esset a uictoribus condonata, quia eadem ex incerto penderet pauens ac sollicita semper sub inminentia gladiorum. ne hoc quidem ergo ad Christum pertinet; quaerenda sunt alia. nam illud quidem uix crediderim de Christo uos dictum putare maledictum esse omnem, qui pendet in ligno, aut illud aliud interficiendum esse prophetam siue principem populi, qui eos a deo suo uellet auertere aliquidue infringere mandatorum. quod ego quidem Christum fecisse plane negare non possum. sed tu contra de ipso haec esse scripta plane fateri non poteris, ne si hoc sit, quaerere rursus incipiamus, etiam in quonam spiritu Moyses prophetauerit. ut aut malediceret [*]( 4 cf. Deut. 34, .5 5 cf. 10, 18 9 Deut. 28, 66 21 cf. Deut. 21, 23 23 cf. Deut. 13, 5 ) [*](2 co«itu (h er.) M _6 iudeus C avt (v s. I.) C ut om. Lb 7 inridebit SG ut om. SMG 8 offerimus L'SG 9 uidebant Ll uidebunt er. C 10 nam scriptura non habet (scriptura s. I. a m. 2) M 11 probare quoq; C 13 promisit Lb promsit C in om. b disciscerent 01 14 ostium SG 16 essegt (expo m. 2) L 17 pendGret M 19 querenda C 20 uix om. C 21 pependit C 24 fecisse (c an T dubium) C 26 poteris (is in ras.) C querere C )
444
Christo, aut eum iuberet occidi. si enim spiritum dei habuit, haec de Christo non dixit; si haec de Christo dixit, spiritum dei non habuit. neque enim diuinus spiritus aut malediceret Christo aut eum iuberet interfici. ut ergo Moysen ab hoc crimine uindicetis, fateamini necesse est ne haec quidem eum scripsisse de Christo. quodsi haec de Christo minime scripsit, aut alia dabitis aut nulla erunt. si nulla fuerint, nec Christus. potuit adseuerare, quod nusquam est. ita si Christus hoc minime adseuerauerit, capitulum illud falsum esse constiterit.
Sed nec illud quidem uerisimile est, quod prosequitur: si crederetis Moysi, crederetis et mihi, quia dissimilis admodum traditio est et longe altera Moyseos et Christi, ut si eorum alteri Iudaei crederent, alteri necessario repugnarent. nam Moyses quidem prae ceteris ab opere omni abstinendum docet in sabbato causamque inducit religionis huius hanc esse, quia deus cum mundum et quae in eo sunt omnia fabricaret, sex diebus indulserit operi, septima uero cessauerit — quod est sabbatum — idcircoque benedixerit, id est sanctificauerit, tamquam suae tranquillitatis portum legemque dederit insuper, ut qui idem solueret, occideretur. hoc igitur Iudaei uehementer credebant docente Moyse, idcircoque Christo ne aures quidem adcommodandas putabant adseueranti deum semper operari nec ullum sibi cessationis statuisse diem, quia sit iugis et infatigabilis uirtus; seque adeo idcirco numquam debere cessare, ne sabbatis quidem; pater enim, inquit, meus semper operatur et me oportet operari. item Moyses carnis [*]( 11 Ioh. 5, 46 20 cf. Ex. 20, 8 sqq.; 31, 18 sqq. 25 Ioh 5, 17; 9. 4 ) [*]( 3 enim om. C 4 moyses Cl 6 ne] neque SG ne—ipo (in marg add. m. rec.) C eum om. b scripsisse eum S 8 aseuerare L 9 flQminime (ni 8. I.) C adseuerauit P3CSMG 11 credideritis i1 crederitis X1 12 ammodum LMłGI traditio (pr. i ex u) C moseos SG moyseos (y 8. l.) M 13 iudei C 14 moses SG omni opere b 16 omnia quae in eo sunt C 19 tranquillitatis (q ex g corr.) C 20 iudei C 21 moseo Smoyseo LCb idcircoquae (up. m. 2) L 24 in circo b 26 item] ita SG moses S )
445
peritomen in sacris et deo amabilibus numerat iubetque circumcidi masculinum omne carne praeputii ipsorum esseque hoc docet necessarium signum testamenti illius, quod deus suus disposuerit ad Abraham, adfirmatque, quod utrorum uirorum quisquis non hoc gestauerit, exterminabitur ille de tribu sua et hereditatis, quae Abrahae repromissa sit ac semini eius, non ueniet in consortium. et hoc ergo Iudaei ualde crediderant adseuerante Moyse, idcircoque fidem Christo habere non poterant infirmanti ea et insuper adseueranti, quod dupliciter gehennae filius fieret, qui esset circumcisus. item Moyses carnalium ciborum sollicitam facit discretionem et inter pisces ac uolucres et quadrupedia helluonis in modum disceptator sedet iubetque alia quidem abligurriri pro mundis, alia uero pro inmundis ne contingi quidem: quorum in parte porcum taxat et leporem et si quid in piscibus caret squama aut in quadrupedibus ungulam fissam non habet nec ruminat. haec ergo Iudaei fortiter crediderunt scribente Moyse idcircoque Christo. iam credere non poterant indifferentiam docenti ciborum et a suis quidem discipulis omnia penitus remouenti, saecularibus uero uulgo concedenti omnia, quae possent edi, atque adseueranti, quod eos nihil in os intrans pollueret, quia quae de ore inprudenter procedant, ea sola sint, quae polluant hominem. haec atque alia multa Moysi contraria Iesum dogmatizare, nemo qui nesciat.
[*]( 7 Gen. 17, 9 sqq. 10 Matth. 23, 15 16 cf. Dent. 14, 8 sqq. 22 cf. Matth. 15, 11 sqq. ) [*]( 1 circumcidi (ci 8. l.) C 2 carnem (exp. m. 2) LS2 carnem Gb praepncii C esaequae LlG 3 quod (s. I. m. 2) C 4 atfirmatquae Mx utrorum] utrorum (s. I. i omniil) M om. C 5 hoc non SMG 6 habrahae 8 7 non/// (eo uid. er.) C iudei C 8 adseuerante (d sup. s m. 1) C moseo GM>Sb moyseo LC idcircoq;/// M xpo] ipi SG 18 iubetquae i2 abliguriri GSMb 14 parte// C 16 non habet fiflsam C 17 iudei C moseo Į-J.J.1SGb moyseo LC idcircoquae L'lG 20 saecularibus (b s. I. a m. 1) L concędenti L aedi SGM edi (a er.) L 21 nichil C 22 inprudenter (prius r paene er.) P inpudenter b procedant (a sup. ę a m. 1) L polluant G1 ) 446
Quae quia singula percurrere longum est, unum pro multis ostendam, id est quia christianarum haeresium pars maxima et, quod est in promptu, catholici nihil eorum seruare curant, quae Moyses scribit. quod ipsum si non de errore descendit aliquo, sed ex uera illa Christi et discipulorum eius traditione, uos omnino fateamini necesse est, contraria inuicem sibi Iesum docuisse atque Moysen, idcircoque nec creditum Christum a Iudaeis, quia fidem uellent exhibere Moysi. quorsum ergo falsum non erit illud legum dixisse ad eos: si crederetis Moysi. crederetis et mihi? cum sit longe manifestum idcirco magis eos non credidisse Iesu. quia Moysi crederent, potuisse autem fidem Christo habere, si Moysi credere destitissent. tu tamen, ut dixi, ubinam Moyses de Christo aliquid scripserit, quaeso nos doceas.
Alias, inquit. si christianus es, crede dicenti Christo, quia de se scripsit Moyses; quod si non credis, christianus non es. inepta haec semper et inbecilla responsio est nihil habentium, quod ostendant. quanto igitur melius fecisses, si idem confitereris simpliciter? et tamen hoc mihi quidem dicere potuisti. quem scias necesse habere, ut credam causa religionis, qua famulor Christo, licet hoc ipsum adhuc quaeratur, utrum sit et hoc Christi testimonium, ut credi debeat absolute, an scriptoris, ut examinari sollicite. nec si nos non crediderimus falsis, Christum hinc offendimus, sed falsatores. tamen utcumque hoc ferri poterit christianis obpositum. quid autem de illis agemus, quos retuli, Iudaeo scilicet atque gentili, quibus dicere non possumus: si christianus es, crede; si non credis, christianus non es? quamquam de christiano quidem hoc rectissime dixeris, cum Christus Thomam [*](2 heresium LSC 3 nichil C 4 scripsit L scribit (bit in ras.) C 6 traditione (m er.) L 7 sibi innicem C 8 iudeis C 9 quorsumj quomodo (modo in ras. a m. 2) L quorsum (r et um s. I. a m. 2) 8 quorum lIfGI quare b 10 michi C 14 queso C 17 nichil C 18 fecisse Ll 23 scriptores b examinari (ri s. I.) C 24 credidimus LGMb credimus C 25 ferri C: fieri LSGMb 26 quod b iudeo C 27 gentili. Z )
447
apostolum dubitantem de se aspernatus non sit; sed quo animi eius uulneribus mederetur, corporis sui cicatrices ostendit nec dixit: si discipulus es, crede; si non credis, discipulus non es. tu mihi hoc dicas non de Christo dubitanti, sed de sententia, utrum sit eius. an subinducta. at, inquis, beatiores appellat, qui non uiderunt et crediderunt. hoc si ideo dictum putas. ut sine ratione et iudicio quidque credamus, esto tu beatior sine sensu, ego mihi contentus ero cum ratione beatus audisse.
AUGUSTINUS respondit: Astute quidem paratum te dicis, si quas in libris Moysi de Christo prophetias inueneris, ita percipere, ac si piscem de mari, cum aquam ipsam unde piscis capitur, respuas. sed quia Moyses omne quod scripsit, de Christo est, id est ad Christum omnino pertinet, siue quod eum figuris rerum uel gestarum uel dictarum praenuntiet, siue quod eius gratiam gloriamque commendet, tu, qui commenticium fallacemque Christum de Manichaei litteris credidisti, ista Moysi non uis credere, sicut nec piscem uis edere. uerum hoc interest, quod Moysen hostiliter insectaris, piscem autem fallaciter laudas. si enim piscem de mari edere non nocet, sicut ipse dixisti, cur ita eum uos noxium praedicatis. ut si alia esca non occurrat, prius fame consumamini quam pisce uescamini? quid ? quod si omnis caro inmunda est, ut dicitis, et in omni aqua omnique herba uita illa misera dei uestri retinetur, quae per uestra alimenta purgata est, detestabilis superstitio tua et piscem te cogit proicere, quem laudasti, et aquam marinam bibere ac spinas edere, quas uituperasti. quo uero etiam daemonibus dei famulum conparasti, ut, quales illi fuerunt, cum Christum confiterentur, talis et iste [*]( 6 cf. Ioh. 20, 27 . 29 28 cf. Matth. 8, 29 ) [*]( 4 michi C 5 ante an lit. unius litt. C sub in ducta (in in ras.) S 7 quidqug.e L'lG2 quicquam b 8 contentus (ten ex tem) C ratiofie (e 8. 1. add. 111. 2) L 9 Cap. XXXIII LPM, om. SG Agustinus L 10 mosi SG 13 /// quod C 14 praenunciet C 16 manichei C 24 purganda Cb 25 supersticio C 27 doemonibus 028 demonibus C )
448
accipiatur, si aliquid in eius libris reperiri potuerit, quod praedicet Christum, ille quidem non dedignatur obprobrium domini sui. si enim paterfamilias Beelzebub appellatus est, quanto magis domestici eius! sed uos uidete, a quibus ista didiceritis, profecto sceleratiores quam illi, qui domino ita conuiciati sunt. illi enim non eum Christum esse credebant et ideo fallacem putabant; uos autem doctrinam non putatis esse ueracem, nisi quae Christum audet praedicare fallacem.
Unde autem tibi uidetur legem Moysi nihil a paganismo distare? an quia templum, sacrificium, altare sacerdotemque commendat? at haec omnia nomina et in nouo testamento reperiuntur. soluite, inquit, templum hoc, et in triduo resuscitabo illud et: cum offers munus tuum ad altare et: uade, ostende te sacerdoti et offer pro te sacrificium, quod praecepit Moyses, in testimonium illis. quorum autem figurae fuerint istae, partim dominus ipse demonstrat, cum templum corporis sui templo illi conparat, partim apostolica doctrina cognoscimus; templum enim dei sanctum est, ait apostolus, quod estis uos et: obsecro itaque uos per misericordiam dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam, sanctam, deo placentem et cetera huiusmodi. proinde illa omnia figurae nostrae fuerunt, sicut idem dicit et saepe commemorandum est, quia non daemoniis exhibebantur, sed uni uero deo, qui fecit caelum et terram, non tamquam indigenti talibus, sed tempora distinguenti et iubenti praesentia, per quae significaret futura. uos autem, qui ut seducatis et decipiatis idiotas inperfectosque [*](4 cf. Matth. 10, 25 12 Ioh. 2, 19 13 Matth. 5, 24 14 Matth. 8, 4 18 I Cor. 3, 17 19 Rom. 12, 1 22 I Cor. 10, 6 ) [*](1 reperire G1 repperiri C repperire Lx 2 dedignatur (i s. I.) <7 dni di sui b 3 beelzebub (med. e 8. I.) L 5 couiciati C conuitiati L I 7 putastis G28 8 audet (corr. ei aridet) C 9 nichil C 11 ad LIJIIGI 12 repperiuntur LISJGM 16 iste b 20 exibeatis 3P 21 uiuentem 81 23 sepe C sepę S 24 uero] uiro LSGM1 celum C 26 presentia C 27 iziotas SG, (corr. ec idiotas) M )
449
christianos, paganismum uos fingitis detestari, edite nobis auctoritatem christianoram librorum, in quibus uobis solem ac lunam colere atque adorare praeceptum sit. uester ergo potius error paganismo similis est. quandoquidem nec Christum colitis. sed Christi nomine nescio quid, quod uobis mentiendo finxistis, et deos uel in isto conspicuo caelo uisibiles uel alios innumerabiles conmenticios adoratis. quibus phantasmatis quasi uanis atque inanibus simulacris non aediculas fabricastis, sed corda uestra templa fecistis.
Exigis a me, ut ostendam, quaenam scripserit de Christo Moyses. iam quidem superius multa demonstrata sunt, sed quis possit omnia demonstrare? praesertim quia, si quaedam commemorem, paratus uidetur iste peruersus uel in alium sensum ea conari peruertere uel, si fuerit euidentia clarioris ueritatis obpressus, dicere se illa tamquam de mari salso suauem piscem capere nec ideo se ad totam scripturam Moyseos uelut ad aquam marinam bibendam cogi oportere. quapropter sufficere arbitror huic operi, ut ea ipsa, quae reprehendenda secerpsit de scriptura legis Hebraeorum. ad Christum praedicandum pertinere, si recte intellegantur. ostendam: ex quo satis adpareat multo magis cetera uel statim pronuntiata uel diligenter ac ueraciter perscrutata christianae fidei conuenire, si ea, quae deridenda atque damnanda obicit inimicus, eis ipsis conuincatur christiana ueritate damnandus. quapropter, o plene omni fallacia, cum dominus in euangelio dixerit: si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit. nihil est, quod te in ingenti aestu [*]( 26 Ioh. 5, 46 ) [*]( 5 quicquid SGt quidquid G 7 commenticios CSGjU fantasmatis C phantasmatib' 3I2b 8 simulachris S ediculas L edicolas Pb fabricatis LSGPM 9 fecistis templa C 13 commemoraem C 18 huic (i s. 1.) C opere Z' 19 reprsehendenda L repraehendenda M reprehendenda snnt C secerpit CSMG ebreorum C 20 intellegantur Ll 22 pronunciata C 24 conuincetur CI damnandis C'1 26 mosi SGM michi C 27 nichil C te (s. 1.) C positu L ) [*]( XXV. Aug. seot. 6. ) [*]( 29 )
450
positum fingas et cogi uidearis in alterum e duobus. ut aut falsum pronunties capitulum hoc aut mendacem Iesum. sicut enim hoc capitulum uerum est, ita et uerax est Iesus. rectius uisum est, inquit, scriptoribus ascribere falsitatem quam ueritatis auctori mendacium. itane tu Christum credis ueritatis auctorem, quem praedicas carnis et mortis et uulnerum et cicatricum simulatorem ? uolo mihi ostendas. unde auctorem ueritatis didiceris Christum, si eis, qui de illo scripserunt, quorum auctoritas recenti memoria commendata atque firmata in posteros emanauit. audes adscribere falsitatem. non enim uidisti Christum, aut quemadmodum cum apostolis locutus est tecum, aut de caelo te sicut Saulum uocauit. quid de illo sentire, quid credere possumus. nisi quod scriptura testatur ? porro si mendax est euangelium disseminatum et notum omnibus gentibus et ab initio praedicationis nominis Christi in ecclesiis omnibus in tanto sanctitatis culmine conlocatum, quae scriptura proferri potest, cui de Christo fides habenda sit? quid poteris proferre scriptum, quod non ille, qui hoc non uult credere, dicat esse confictum. si tanta euangelii notitia uenit in dubium?
Deinde subiungis ipsum te audisse dicentem fures fuisse et latrones omnes, qui uenerunt ante se. unde illum audisti hoc dicentem nisi ex euangelio? at si hoc. quod ita credis ex euangelio, ut tamquam ex ore domini audisse te dicas. alius falsum esse contendat atque hoc dixisse Christum neget. quo ibis? quid facies? nonne euangelicam auctoritatem quantis potueris uiribus praedicabis? miser, illic scriptum est, quod non uis credere, ubi didicisti quod ita credis, ut hoc te ab [*]( 12 cf. Act. 9, 3 sqq. 22 cf. Ioh. 10, 8 ) [*]( 2 capitulum (i ex o corr.) C 3 est alt. om. LSMG 4 inquis Ll asscribere C 7 michi C 10 semanauit BIG eminauit LyPl seminauit Mx asscribere C 11 quemammodum L'MGl 12 te om. C uocauit sanltim C 15 inicio C 19 dicat (a corr. ex e) C 20 noticia C 22 uenerint SG 23 (et 24) eu»angelio (u er.) C ac b quod] ut SG ut (ras.) LM 24 audissa edicas 11f1 26 ibis (s .'1. l. a m. J) L nangelicam X1 euijangelicam C )
451
ipso Christo dicas audisse. ecce nos utrumque credimus, quia euangelio sancto credimus, ubi utrumque scriptum est: et de Christo scripsisse Moysen et omnes, qui ante Christum uenerunt, fures fuisse et latrones. uenisse quippe ita uult intellegi, quia missi non sunt; nam qui missi sunt, sicut Moyses et sancti prophetae, non ante ipsum, sed cum ipso uenerunt, quia non eum per superbiam praecedere noluerunt, sed eum per ipsos loquentem humiliter portauerunt. uos autem, qui haec uerba domini sic intellegitis, secundum uestrum intellectum satis confitemini nullos uos habere prophetas, qui uenturum Christum prophetauerunt, et ideo uobis eum sicut uoluistis, ita finxistis. nam si aliqui sunt uestri. quibus quidem propterea fides habenda non est, quia nonnisi a uobis proferuntur, tamen si aliqui sunt, quos dicere audeatis prophetasse Christum falsa carne uenturum, falsa morte passurum, falsas cicatrices dubitantibus discipulis oblaturum, non dico ex hoc ipso, quam sint detestandi atque fugiendi, quamque non possint esse ueraces, quibus de mendacio Christus placet: ut hoc non dicam, certe ut dicere coeperam, secundum istum intellectum uestrum fures fuerunt et latrones, quoniam ante Christum uenerunt, qui eum uenturum quoquo modo praedicauerunt. porro si ille intellectus est uerus, ut ipsi ante Christum uenisse dicantur, qui cum Christo, id est cum uerbo dei uenire noluerunt, sed cum eos non miserit deus, mendacia sua hominibus adtulerunt: uos quoque ipsi. quamuis post Christi passionem et resurrectionem in hoc mundo nati fueritis, fures et latrones estis, quia, priusquam uos ipse inluminaret. ut ueritatem ipsius praedicaretis, eum anteuenire uoluistis, ut uestram fallaciam iactaretis.
[*]( 2 eunangelio C 4 intellegi L1 5 quia (a add. m. 2) S missi (sec. s s. I.) si (si paene er.) M 6 cum (s. I.) C 8 portafuerunt C 9 intellegitis Lf. 11 proph§tauerunt Cb prophetauerint SG 12 aliqui (s er.) L aliquiS (... add. m. 2) PG aliquis uestrum b 14 aliqui S tlri pphe-re M sunt om. C quos (s ex d corr.) CM 16 ablaturum JD' 17 quamquą.e L1 19 ceperan» C istum om. S 20 ilri (ex llrm) C fu*res L 24 uoluerunt Lb 25 attulerunt L 28 predicaretis C eum ante (signa adpos. fIl. 2) L ) [*]( 29* ) 452