Contra Cresconium

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VII, Pars II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 52). Petschenig, Michael, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1909.

Sed uidelicet inuenisse tibi uideris ubi tuam eloquentiam dilatares, cum ad id, quod ego in epistula mea posui: siue a fideli siue a perfido dispensatore sacramentum baptismi quisque percipiat, spes ei omnis in Christo sit, exclamas et dicis: o praeclarum sacerdotis imperium, o laudabilia boni patris pi\'aecepta iustitiae! nihil, inquit, inter fidelem perfidumque discernas, idem tibi pius atque impius uideatur, nihil prodest bonis moribus uiuere, quia quidquid iusto licet potest et iniustus implere. quid hoc praecepto dici iniquius potest: purificet alium macu- (losus, abluat sordidus, emundet inmundus, det infidelis fidem, criminosus faciat innocentem? haec certe uerba tua sunt, quibus sententiam meam reprehendis, cum hoc ego omnino non consenserim neque scripserim, quia et inter fidelem perfidumque plurimum distat non ad sacramentum, si hoc uterque habet, sed ad meritum, quia hoc alter ad salutem habet, alter ad poenam, nec quidquid iusto licet potest et iniustus implere, quia etsi potest iniustus baptizare, non tamen potest in regnum caelorum iniustus intrare, nec purificat uel abluit uel emundat nec innocentem facit quemquam qui ei ministrat baptismum, sed dantis dei gratia et percipientis bona conscientia. sed tu aspice, utrum nihil inter Primianum Felicianumque distaret, cum Primianus inter trecentos decem sederet. a quibus ille dicebatur quod uenenum aspidum esset sub labiis eius et ueloces haberet pedes ad effundendum sanguinem et contribulatio et infelicitas in uiis eius et uiam pacis ignoraret nec esset timor dei ante oculos eius, utrum tunc non esset [*]( 2 eloquentiam dilataresJ cf. Cic. Brut. 90, 309 3 Petit. I 6, 7 5 epist. Cresc. cf. III 4. 4. 5, 5 24 cf. Ps. 13, 3 ) [*]( 5 et clamas W 9 quicquid Xm2YRZ 10 hoc (om. WYmi) praecepto] profecto XZ, cf. III 5, 5 iniquus W 11 emundat WYtnl 13 meam] tuam R ago WXmlYml 14 scribserim V quia] qui R quoniam v 17 quicquid XYRZ 20 ei ministrat] eministrat Xrnl 21 dei otn. XZ, cf. p. 517, 12 22 distarem R ■ 24 sub] sed W 26 non ignoraret WYml non cognosceret Ym2R non agnosceret v nec] non R )

522
maculosus inmundus sordidus qui uas sordidum collecta faeculentia glutinauit, non infidelis uenenum aspidum sub labiis habens, non criminosus famosi criminis reus. et tamen et ipse nunc cum Primiano uester episcopus sedet et quos tunc baptizauit nusquam postea lotos uobiscum nunc habet.

Et adhuc pugnatis aduersus ueritatem nec conceditis, ut Christus semper det fidem, Christus sit origo christiani, in Christo radicem christianus infigat, Christus christiani sit caput. quibus uerbis meis in illa epistula contra Petilianum positis tua uerba subiungis et dicis: hoc et nos suademus, hoc uolumus, sed quaerimus per quem hoc melius fiat, nec adtendis hoc non suadere Petilianum, cui tunc respondi et cuius epistulam aduersus responsionem meam defendere atque affirmare conaris. ille quippe aperte dixit: conscientia sancte dantis adtenditur quae abluat accipientis. nam qui fidem a perfido sumpserit non fidem percipit sed reatum. dic mihi, quem locum Christo reliquerit ad abluendam conscientiam baptizati aut a quo fidem percipiat baptizatus, quando conscientiam dantis dicit attendi quae abluat accipientis, et non fidem percipere sed reatum, qui fidem sumit a perfido. tu quidem cedere uideris tanto ponderi ueritatis et dicis hoc te suadere et hoc uelle, ut Christus det fidem atque ad ineundam uitam nouam Christus abluat christianum, quaeris autem per quem melius fiat, quod sine ministro fieri non oportet. Petilianus tamen non dixit: conscientia ministrantis adtenditur, per quam Christus abluat [*]( 7 cf. Peti!. I 5, 6 10 epist. Cresc. cf. III 5, 6—7, 7 14 Petil. I 1, 2. 2, 3 20 cf. epist. Cresc. ) [*]( 1 feculentia XYJRZ 2 solabiis W 3 non incriminosus W cum Primiano nunc v 4 et] ut Z, om. YmlR 5 tunc W 6 aduersus] contra XZ ueritatis WYml 8 cbristiani] christianis WX YmlJR 9 capud JB 11 melius hoc Zml attendis WXYZ (passim tt) 14 dixit aperte YmlRv 16 percepit WYml quem] que Xsnl 17 abluendum (ex abluendam?) Wv abluandam R 18 dicis WXmlYSv 19 accipientis om. WYRv 20 cedere] Bceleris Wml scelere Wm2Yml subcumbere R(v) 21 alt. et] ex W 22 det] de WYmlR fide W adque R 24 fieri] fieret W )

523
accipientis aut per quam Christus det fidem\', sed ipsa con- conscientia dantis uoluit accipientis ablui conscientiam, nec dixit: (quisquis fidem per perfidum sumpserit non fidem percipit sed reatum\', ut a Christo quamuis per alium sumere uideretur, sed omnino dixit: a perfido sumpserit atque ad hoc, quasi probaret, adiunxit: omnis enim res origine et radice consistit et, si caput non habeat aliquid, nihil est, ipsum scilicet ministrum, cuius conscientiam dixit attendi non per quam Christus abluat, sed quae abluat accipientis, ipsum prorsus ministrum originem, radicem caputque faciens baptizati.

Proinde hoc loco non Petiliano, cuius uerba non defendisti, sed tibi respondeo, qui pro tua sententia nescio quid aliud, non quod ille, dixisti. tu enim, sicut scribis, hoc uis, hoc suades, ut non, sicut ille dixit, conscientia sancte dantis abluat accipientem uel accipienti det fidem neque ut ipsa sit origo et radix caputque credentis, sed per ipsam Christus abluat, per ipsam Christus det fidem, per ipsam Christus sit origo christiani, per ipsam in Christo radicem christianus infigat, per ipsam Christus christiani sit caput. ideo enim quaeris, per quem melius fiat quod a Christo fieri concedis, ubi et tu, quantum uideo, non negas hoc fieri posse etiam per ministrum malum, sed dicis melius posse per bonum. quid est enim aliud quod dicis: hoc et nos suademus, hoc uolumus, sed quaerimus per quem ?melius fiat? ac per hoc abluit Christus et per maculosam non sancte dantis, sed melius per mundam sancte dantis conscientiam, dat fidem Christus et per ministrum malum, sed melius per bonum, fit Christus [*]( 5 Petil. I 4, 5 13 cf. epist. Cresc. 23 epist. Cresc. cf. ad pag. 522, 10 ) [*]( 1 aut per-conscientia om. W 2 uoluitj inquit Ym2 inquid R abluit WY 3 per om. HT per christum Ym2R a perfido XZ, cf. II 25, 30 extr. 5 a om. R 6 adiuncxit WY 7 capud B 8 attendis TVXYmlB per quem Z 10 capudque R baptizatis TVXmlrR 14 nis] iubes R ille om. WYRv 15 det] dei WXmlYR 16 capudque R per om. JJr 19 infigat christianus XZ 23 suades WYml 26 conscientia W. )

524
origo christiani et per dispensatorem infidelem, sed melius per fidelem, christianus radicem figit in Christo etiam per colonum reprobum, sed melius per probum, potest Christus caput esse christiani et per Felicianum, sed melius existimas per Primianum.

Parua itaque inter nos in hac re aut fortasse nulla dissensio est. nam et ego dico melius per bonum ministrum quam per malum dispensari sacramenta diuina, uerum hoc propter ipsum ministrum melius est, ut eis rebus, quas ministrat, uita et moribus congruat, non propter illum, qui, etiamsi incurrerit in ministrum malum dispensantem ueritatem, securitatem accipit a domino suo monente ac dicente: quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite. dicunt enim et non faciunt. addo etiam ad hoc esse melius, ut ille cui ministratur ministri boni probitatem ac sanctitatem diligendo facilius imitetur, sed non ideo ueriora et sanctiora sunt quae ministrantur, quia per meliorem ministrantur. illa namque per se ipsa uera et sancta sunt propter deum uerum et sanctum cuius sunt, et ideo fieri potest, ut accedens ad societatem populi dei alium inueniat a quo facile baptizetur, alium eligat quem salubriter imitetur. certus est enim sanctum esse sacramentum Christi, etiamsi per minus sanctum uel non sanctum hominem ministratum est, se autem eiusdem ipsius sacramenti sanctitate puniri, si indigne acceperit, si male usus fuerit, si non ei conuenienter et congrue uixerit.

Nam quaero abs te: si forte, quem Primianus in uestra communione baptizauit, pessime uiuat, quem uero Felicianus in Maximiani schismate baptizauit, optime uiuat, cuinam eorum patere existimas regnum dei, utrum ei, quem baptizauit [*]( 12 Matth. 28, 3 ) [*]( 3 probrum (alt. r del.) in ras. ex bonum W bonum cet. 4 esse caput v 10 etiamsi] etiam JVYR 15 cui] cum Tf 16 sanctitiora WYtnl 17 meliorae ir 19 accidens JVYml 20 baptizatur WXmlYml 21 elegat R quam Yml 24 accepit R 25 congrua WYml 28 obtime uiuit R )

525
secundum te bonus malum, an ei, quem baptizauit secundum Bagaiense concilium sacrilegus religiosum? sed forte dicis et uerum dicis: \'non potest esse religiosus in schismate constitutus*. assentio. uerumtamen potest esse in uestra communione sacrilegus uel occultus a Primiano, quem religiosum creditis, baptizatus. porro si ille, quem Felicianus in catena sacrilegii baptizauit, relicto schismatis sacrilegio ecclesiastica communione corrigeretur, numquid audes dicere, quod melior in illo baptismus fieret, quamuis negare non audeas ipsum hominem fieri potuisse meliorem? hoc enim et ipso facto iudicastis, quandoquidem illos omnes, quos Felicianus et Praetextatus in damnato et detestato a uobis sacrilegio schismatis baptizarunt, cum illis ad uos redeuntibus sine ulla destructione uel repetitione baptismi suscepistis. si autem, quod dixisti: sed quaerimus per quem melius fiat fiat, conparatiuum gradum pro positiuo posuisti, sic dicens: quaerimus per quem melius fiat, ac si diceres: \'quaerimus per quem bene fiat\', uolens intellegi per malum ministrum male fieri, non te uerbo urgeo, sed admoneo potius te dicere debuisse: \'quaerimus per quem fiat\' quam: \'quaerimus per quem bene fiat\', quasi posset fieri, ut non bene Christus det fidem, non bene sit Christus origo caputque christiani, non bene radix figatur in Christo. aut enim non fit aut, si fit, procul dubio bene fit.

Uerumtamen ista tractamus, ne propter malos dispensatores non tamen suorum, sed dominicorum sacramentorum, quos necesse est usque ad tempus uentilationis areae dominicae commisceri, deseratur ipsa unitas frumentorum. schisma autem facere ab unitate Christi aut esse in schismate profecto [*]( 14 epist. Cresc. ) [*]( 1 quem acripsi qui codd. v 2 baiaiense R relegiosum W, item lin. 5 4 uestram communionem WXmlYR 8 paptismus W 11 et illos Xml 12 baptizauerunt Sv 13 distructione WXmlY retpetitione Wml 18 urgueo R ammoneo XYmlR te potiua Z 19 fiat] fit ad NOx 21 capudque R 28 in schismate esse v )

526
malum est et magnum malum, nec omnino fieri potest, ut Christus det schismatico non fidem, sed sacrilegum errorem. aut in Christo radicem schismaticus fixerit aut schismatico Christus sit origo uel caput, et tamen baptismum Christi si dederit datum erit, si acceperit acceptum erit, non ad uitam aeternam, sed ad poenam aeternam, si in eo sacrilegio perseuerauerit non in malum conuertendo bonum quod habet, sed malo suo bonum habendo quamdiu malus habet.

Quaeris forte ut hoc probem. quid aliud tibi dicam nisi quod hoc opere institui? Bagaiense decretum lege, Felicianum et Praetextatum intuere. schismatici dederunt, (schismatici acceperunt); utrique a uobis recepti et collecti sunt, nec illi degradati nec illi rebaptizati. iam certe non quaeris, utrum fiat melius per iustum ministrum an per int iustum, quoniam non ideo est baptismus melior quem dedit Primianus secundum uos iustus, quam ille quem dedit Felicianus iniustus. certe iam intellegere cogeris, quomodo apostolus dixerit: neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus, teque frustra dixisse recolis: sicut qui plantat et rigat non nisi colonus diligens et fidelis inquiritur, sic etiam in sacramento baptismatis non nisi iustissimus operarius adprobatur. ecce nec diligens nec fidelis nec iustissimus, sed potius salutis suae neglegens et infidelis et iniustissimus Felicianus fuit, quando Maximiano sociatus et, sicut trecenti et decem uestri unius ore disertissimo personant, in catena sacrilegii constitutus baptismum, quem non ausi estis rescindere, ministrauit.

Certe ad hanc causam cernis non pertinere testimonium, quod ex propheta posuisti: dabo uobis pastores secundum [*]( 18 I Cor. 8, 7 20 epist. Cresc. cf. III 8, 8 29 epist. Cresc. et Hier. 3. 15. cf. III 8, 8 ) [*]( 8 schismaticus fixerit aut bia WY 4 sit christus Z uel] et v capad R 5 sic Wml 6 perseuerarit v 11 pteztatum «t felicianum Zml 12 schismatici acceperunt addidi 16 iustum WTml 17 cogerit WYml 19 deus om. R 24 fidelis et iustissimus WXmlYml 26 dissertisaimo WX disertissime R personat Tf constitustus Wml 27 baptismus WYml )

527
cor meum, et pascent uos pascentes cum disciplina. Felicianus enim nec secundum cor dei sacrilegus erat nec oues eius in sacrilego schismate pascebat cum disciplina, et tamen baptizabat eos, in quibus receptis cognouistis non ipsius, sed dei fuisse quod dabat. certe perspicis, quomodo a me de scriptura sancta commemoratum est bonum esse confidere in domino quam confidere in homine, teque inaniter, quantum ad hanc causam pertinet, respondisse, quod ideo magis ut iustus et fidelis sit per quem hoc sacramentum celebretur inquiras, quia spem et fiduciam dei, non hominis habes, dei esse autem fidem atque iustitiam, quam semper in eius ministris adtendis. ecce in Feliciano, quando fuit famosi criminis reus, nec iustitia nec fides erat, et tamen baptismus erat et quibus ab eo datus est, cum a uobis collecti sunt, eis accessisse iustitiam dicitis, baptismum defuisse non dicitis.

Proinde quod deinceps a me quaeris: si a quo, cumque et quomodocumque datum baptisma rescindi non debet, cur post Iohannem apostoli baptizauerint, tu iam solue quaestionem, si, ut dicis, post Iohannem apostoli baptizauerint. cur post Felicianum quos in sacrilego schismate baptizauerat uestri non baptizauerint, et hinc saltem disce, quidquid illud est quod de Iohannis baptismo uel legitur uel disseritur, ab hac causa esse penitus alienum. quid autem tibi uisum sit nescio, ut Iudaeos, quibus ait Petrus: bapti?etur unusquisque uestrum in nomine domini Iesu Christi, iam [*]( 6 cf. Ps. 117, 8 8 cf. epist. Cresc. et III 9, 9 16 epiat. Cresc. cf. lIllO, 10 24 epist. Cresc. et Act. 2, 38. cf. III 10, 10 ) [*]( 7 hominem JVYR 8 ideo] in eo JVYR 9 celebrator TVXYmlZ, cf. III 9, 9 10 non dei sed hominis Xml non hominis sed dei Xm2Z 11 antem esse XZ adque R 12 attendis WXYZ filiciano R 14 accessise W 15 alt. dicis JVYmlR 18 tu iam-baptizauerint OM. WYR 19 si, ut] sicut Z post Iohannem om. Z baptizauerunt v 20 baptizauerunt JVml 21 inc R quicquid XYRZ 22 ab] ad WYml 23 hac] ac R 24 ut Iudaeos] ut deos s. I. ir bapticetur unusque W )

528
fuisse a Moyse diceres baptizatos, qui post tot generationes nati fuerunt quam ille dei famulus maiores eorum per Rubram Mare transiecit. aut si propterea a Moyse baptismum habebant, quia ex illis propagati sunt quos in Moyse baptizatos dicit apostolus, aude dicere omnes, qui nascuntur ex fidelibus christianis, christianum habere iam baptismum. quod uides, ut arbitror, quanta uanitate dicatur. sed quomodo se habeat illud, etiamsi post Moysen dei famulum apostoli baptizassent, te urgerem reddere rationem, cur post Felicianum Maxiraianensem sacrilegum uestri non baptizassent.

Iam illud, quod posui: si errabant illi qui uolebant esse Pauli, quae tandem spes eorum est qui uolunt esse Donati?, prioribus partibus epistulae tuae non te refellisse puto, quod etiam ipse consideras in his, quae superius satis diximus. non ergo, sicut tibi uideris et quasi certus exultas, illa omnia, quae a Petiliano uel quolibet alio dicta sunt, recte dicta concludis. ipso quippe ordine, quo a te breuiter uelut recolendo reminiscendo decursa sunt, ego potius in hac causa Maximianensium non ea recte dicta concludo. quia nec conscientia sancte dantis erat in Feliciano, quando Maximiano cohaerens catena sacrilegii trahebatur, et a famosi criminis reo ac per hoc a manifesto perfido baptizabantur qui ab illo baptizabantur, nec origo et radix et caput ad salutem illis erat homo sacrilegus nec arbor bona erat in sacrilegi schismatis societate damnatus et adhuc in eodem sacrilegio constitutus, nec bonus erat qui de bono thesauro cordis sui [*]( 4 cf. I Cor. 10, 2 11 Petil. I 4, 5 et Cresc. III 11, 11 16 cf. epist. Cresc. et III 11, 12 26 cf. Matth. 12, 85 ) [*]( 2 quam1 quas XZ 3 traiecit v a om. IFTB moysi Ym2Rm2 mOlli Rml 4 apostolus dicit XZ 5 audi Xml audeo R 6 iam habere v 7 unitate W se] sed W illud habeat XZ 8 non baptizassent Ym2v 9 urguerem Yml 14 refellisse v defendisse codd., cf. p. 419, 1 16 a om. n. alia Wml 18 uelud R reminiscendo om. v, cf. index s. u. asyndeton 21 coheres WXmlY 22 ac] hac W qui] quia WYR 23 baptizabant W 25 schismaticis Yml 26 constitus W )

529
proferret bona, quando de illo et de aliis eius sociis dicebatur: quorum 08 maledictione et amaritudine plenum est. et tamen, quando cum illo uestri concordauerunt, baptismum quem talis dederat non ipsius esse, sed Christi aliquando ui ueritatis territi cognouerunt.

Age iam uideamus suo loco, in epistula tua de Maximianensium causa quomodo te exuas. omnes enim, qui has litteras legunt, expectant procul dubio uel quid hinc a te dictum sit ubi dictum est uel a me quid responsum sit. itaque de Optato Gildoniano quod obiectis meis respondisti, nolo discutere, nolo in hominis causa, de cuius a uestris damnatione nihil ago, diutius immorari. facio certe iacturam huius obiecti, et hoc fortasse apud posteros, cum illius fuerit oblitterata memoria. nunc uero, quamdiu sunt homines, qui uitam illius moresque nouerunt, parum me de illo dixisse quam falsum potius conquerentur. neque enim sic legunt litteras nostras ut tu, qui ex me quaeris, ille quem tamquam rabidum fluctum appellauerim quid absorbuerit, cum illic habeas Praetextatum et Felicianum. nam uerba mea illic sic se habent: ita quidem, inquam. isti insultant schismaticis suis, ut eos et mortuos et insepultos uocent. sed certe optare debuerunt ut sepelirentur, ne de multitudine iacentium in litore cadauerum insepultorum Gildonianus Optatus incedens cum agmine militari tamquam rabidus fluctus ultra prosiliens Felicianum et Praetextatum introrsus postea resorberet. haec uerba mea cum [*]( 2 Pb. 13, 3 10 cf. epiat. Cresc. et III 12, 15-13, 16 19 Peti!. I 10, 11 ) [*]( 1 sociis eius Z 4 tales Ym2 dederant WY 6 tua scripai tu WXYRv, om. Z, cf. c. 43, 50 init. 8 a te dictum] aeditum IVaedic- tum Xml edictum YR 9 est] ait est YR sit v responsum sit] responsit WYml responsum Ym2Rv 11 nihil ego codd. nil ago v 12 certe s. I. W iactura JVXZ 13 obliterata Xv oblitteratura Z 17 rapidum v 20 schismacis W 21 sepultos Xml 23 littore XZv 24 rapidua v 26 haec uerba—530, 4 postea resorberet om. W ) [*]( LII. August. o. Don. II. ) [*]( 34 )

530
ibi legeris, cur non omnia posuisti, cum eis respondere temptares? cur me ueluti arguis non dixisse quid rabidus fluctus ille sorbuerit, cum ibi scriptum uideas: Felicianum et Praetextatum introrsus postea resorberet?

Quid enim aliud uelut ad magnam defensionem suam respondere uestri solent, cum eis obicitur Praetextati et Feliciani talis receptio damnatorum, nisi: \'Optatus hoc uoluit. Optatus hoc fecit\'? quod et ipsae ciuitates Mustitana et Adsuritana testantur, quae se dicunt ex Optati comminatione Gildonianum militem formidantes coegisse episcopos suos ad communionem redire Primiani. uerum tu, quia hoc ab illo factum (non) inpudenter negari posse uidisti, hoc a me scriptum negasti, magis fortassis existimans litteras meas quam illam rem posse nesciri. sed licuerit episcopis uestris nescio quo Donatiano uel Numidico priuilegio de suo ignorare collega quidquid tota Africa conclamabat, cum Afris ab Afris obiecta crimina numquam probata, totiens absoluta orientalibus et occidentalibus terrae finibus ignota esse non sinant; ualeat apud uos baptismus ab Optato datus, quem sic damnare noluisti. ut tamen non fueris ausus absoluere, et non ualeat datus baptismus in ecclesiis apostolico labore fundatis Corinthiorum Galatarum Ephesiorum Colossensium Philippensium Thessalonicensium ceterarumque in sanctis litteris quas et uos legitis conscriptarum, ubi Caeciliani non dico falsum illud crimen, sed forte nec uerum nomen auditum est; habuerit conscientiam sancte dantis Optatus in illa uita, quam tu, sicut scripta tua indicant, etiamsi propter nos damnare erubuisti, tamen propter [*]( 1. 11. 26 cf. epist. Cresc. 9 cf. III 60, 66 19 cf. III 13, 16 ) [*]( 1 reaponderi Xml temptaret X cum ei (eis m2) responderet (responderent m2, temptares om.) Y, del. Ym2 cnrn-temptares om. Rv 2 rapidus v 5 uelud R 8 Optatus om. YR 9 Assnritana v 11 ueru W 12 non addidi 13 fortasses J-VR fortasse XYZ 14 nescire WXmlYR 16 quicquid YRZ 17 toties Rv 21 eclesiis W fundati II" 22 galatharum Z colosensium WXYR philipensium W thesalonicensium WX 23 et om. R legistis WXmlY 25 abuerit W )

531
deum absoluere timuisti. in illa etiam publica fama, ubi latentem tibi uisum est attendi posse conscientiam, et accusetur conscientia tot tantarumque gentium christianarum, quia remotissimas lites ignorauit Afrorum: numquid etiam crimina istorum, Feliciani scilicet et Praetextati, quos trecenti et decem plenario concilio damnauerunt, similiter ignorare potuerunt?

Et adhuc obicis unitati catholicae nescio qua facta nostrorum, quae aut falsa sunt aut peccata non sunt aut, etiamsi uera atque peccata sunt, bonorum societatem maculare non possunt. neque enim boni communicant peccatis alienis, quibus utique faciendis non consentiunt, quamuis cum ipsis, qui ea faciunt, donec de area dominica sicut palea uentilabro ultimo separentur, non eorum peccata, sed dei sacramenta communicent et intra eandem sagenam uelut pisces boni cum malis usque ad separationem, quae in litore, hoc est in fine saeculi tamquam in fine maris futura est, non ab eis corporum segregatione, sed uitae ac morum diuersitate disiuncti sint; sicut nec undecim apostoli furtis Iudae communicabant et tamen cum illo eidem domino uisibiliter cohaerebant, eundem magistrum audiebant, idem credendum euangelium percipiebant, eadem sacramenta sumebant, corporali cum illo congregatione permixti, spiritali dissimilitudine separati; sicut apostolus Paulus non communicabat contumaciae et inuidiae, hoc est diabolicis uitiis eorum, qui non caste Christum adnuntiabant, et tamen cum eis eundem Christum praedicabat, eiusdem Christi sacramenta participabat et de his dicebat: siue occasione siue ueritate Christus adnuntietur - nam hos martyr Cyprianus amantissimus [*]( 7 cf. epist. Cresc. 12 cf. Matth. 3, 12 15 cf. Matth. 13, 17. 50 24 cf. Phil. 1, 17 26 Phil. 1, 18 27 cf. Cypr. epist. 73, 14 et De bapt. UII 7, 10 ) [*]( 3 tantorumque WYR 7 qua scripsi quo W quae cet. v, cf. index 8 inter quae et aut eras. adhuc obicis W 10 possum W communicant boni Zml 11 tique Xml 13 separarentur JrXmlYR 15 littore XZv 17 sunt JVYRZv 18 eidem] idem WYml 20 ab eo idem Ym2 praeciebant Frpraecipiebant XmlY 22 communicabant WmJ 25 Christi om. W 27 adnunjaetur W annuntietur XZv martir Jf ) [*]( 34* )

532
unitatis non aliquo schismate uel haerese separatos, sed fratribus corporali congregatione fuisse commixtos et intellexit et scripsit —; sicut idem ipse Cyprianus auaritiae rapinis faenori collegarum non communicabat, quos dicebat e sur i en t i bus in ecclesia fratribus habere argentum largiter uelle, fundos insidiosis fraudibus rapere, usuris multiplicantibus faenus augere, quod malum etiam idololatriae conparauit, quorum tamen corporalem congregationem non refugiebat, ad eadem altaria consistebat, eundem sacratissimum cibum potumque sumebat. illi enim non aliis, sed sibi iudicium manducabant et bibebant, ille autem cum talibus non eorum peccata, sed mysteria Christi communicabat, coniunctissimus coetibus, disiunctissimus moribus. ad hoc enim et illae similitudines in scripturis et illa exempla praemissa sunt, ut disceremus frumentum esse nec aream dominicam propter paleae commixtionem deserere, pisces boni esse nec propter commixtionem malorum disruptis retibus foras ire, uasa esse misericordiae in honore facta atque mundata nec propter uasa perditionis et contumeliae de domo magna fugere. nulla enim causa in utrorumque temporali congregatione atque permixtione laudabiliter tolerantur mali, nisi ne damnabiliter deserantur boni. quod cum et uos in uestris tam multis et tam manifestis malis eadem necessitate faciatis, potes facile, si uelis, aduertere, quod non nisi animositate sacrilega uos a christianis tot ac tantis gentibus separatis.

Itaque non solum Optatus in illa Gildoniana societate notissimus, sed quilibet obscurus apud uos te sciente [*]( 4 Cypr. De lapsis c. 6 8 cf. Cypr. epist. 55, 27 et De bapt. IIII 4, 6 11 cf. I Cor. 11, 29 15 cf. Matth. 3, 12 16 cf. Matth. 13, 47—48 17 cf. II Tim. 2, 20-21 ) [*]( 1 non] non in XZ heresi Xm2Z(v) 2 commisBos R 3 idem etiam ipse Ym2Rv fenori codd. v 7 fenus Rv 8 idolalatriae Xm2 idolatriae JVYRZ 11 niaebant JVYR 12 misteria TFXB communicabant Xml 13 hoc om. W 16 conmixtionem Y disserere W bonos Ym2R 17 commiitione W 21 ne] te Xml 23 potest JVYR 27 scienti Yml )

533
. mali aliquid fecerit, cum eum non potueris a uestra communione separare, quia uel non tibi creditur accusanti uel accusare non audes, ne non ualeas conprobare, aut deserenda tibi est pars Donati aut talis eris, qualis ille cuius peccatum non ignoras, quamuis dissimiliter uiuas. hoc non secundum ueram, sed secundum uestram sententiam uobis rectissime dicitur. quis enim nescit te alienum esse ab illius malo, si consensione peccato eius non communicas? sed hinc agnoscere cogeris. quanta impietate obiciatis orbi christiano uel falsa uel certe ignota crimina Afrorum, cum tibi obici nolis quod de altero scis, quia hoc eis non potes persuadere, a quorum non uis societate discedere. ita, ne deseras quos putas bonos, ferre cogeris quos nosti malos, ac per hoc omnes conuincit ueritas malos, qui propter aliena crimina seu uera seu falsa, ceteris tamen incognita, sibi autem non offutura. disrupta unitate tot gentium deseruerunt bonos. hoc tam magnum nefas partis Donati ne aliquo modo excusare possetis, causa uobis Maximianensium procurata est, in quo uelut speculo uestram prauitatem conspectam, si uolueritis, corrigatis, si autem nolueritis — nolo quicquam grauius dicere, quando scio te cor habere. quid enim contra ista dicturus es?

Bene quia ipse scribis, cum de Maximianensibus damnatis et receptis legisses totum quod inserui litteris meis, ualde te fuisse permotum. credo: prorsus uideo causam quae ualde debuerit permouere. uideamus ergo, tua ista permotio quanam reddita ratione sedata est. statim te dicis a uestris episcopis diligentius inquisisse atque ipsis docentibus et decretum concilii et sententiam in eos qui damnati sunt [*]( 22 cf. epist. Cresc. et III 14, 17 ) [*](8 est tibi Z 4 cusus II* 7 nesci IV H peccata W 10 obicis Z 11 scis] sis v suadere W 13 omnis WXmlYml conuicit R 15 obfatara v disrnptam JVXml dirapta Z unitatem JVXmIYml 20 nolaeris Y uolueris R quidquam Wv 24 te om. WXYmlZ credo) credere Wml crede Wm2XmlYmlR causa WXml 25 debuerat R 26 quandam WXmJYmlR qua Xm2Z )

534
dictam et rei totius ordinem cognouisse. deinde etiam me credens adhuc ignorare quid gestum sit atque admonens, ut quid habeat ueritas discerem, narrasti plane non quid ueritas habeat, sed quid incautis et neglegentibus uestri pro ueritate subponant. dicis enim, cum quam plurimos episcopos error sibi Maximiani sociare contenderet, contracto a uestris concilio in eos omnes, qui in eius schismate perstitissent, prolatam esse sententiam, quam me quoque legisse commemoras. quae cum sententia consensu omnium firmaretur, placuisse tamen decreto concilii dilationem temporis dari, intra quod si qui corrigi uoluisset innocens haberetur. sic esse factum, ut non solum duo illi quos memoro, sed etiam multi alii purgati atque innocentes ecclesiae redderentur, quorum ideo putas baptisma non debuisse rescindi, quia intra diem praestitutum restituti peremptoria sententia non tenerentur nec, cum baptizarent, fuissent ab ecclesia separati, necdum scilicet transacti temporis meta definita disiuncti. hic ego in ea ipsa falsitate narrationis tuae, quandoquidem non solum sententias, uerum et ipsa uerba tua posui, miror ingenium tuum, miror animum ingenio reluctantem. numquam uspiam sic apparuit, quantum ualeat praeiudicium praesumptionis humanae uel ad non intuendam manifestissimam ueritatem uel ad adfirmandam inpudentissimam falsitatem. itane te tam aperte repugnantia posuisse non sentis, ut uix credibile sit, quod unus homo dicere utraque potuerit? tu nempe dicis in eos omnes, qui in Maximiani schismate perstitissent, prolatam esse sententiam et placuisse dilationem temporis dari, intra quod si qui corrigi uoluisset innocens haberetur. quomodo ergo tu ipse item dicis non eos [*]( 5 of. epist. Cresc. et III 15, 18 ) [*]( 1 dicta W tocius rei Z S habeat] habeat sed in W dicerem WXmtYmlR alt. quod YmJ 4 quid] inquid W inquit Yml 5 supponant WXYZ errori WYmlH 6 contendere JVXmlYml 10 quia Xm2Zv 12 illi duo v 17 disiuncta R ergo TVYB 21 non om. W 28 te] et codd. aperta WXmlYR 26 schiamate] add. et TT 27 quis Xm2Zv )
535
extra ecclesiam baptizasse, antequam se ab illo schismate correxissent? sic, quando cum Maximiano erant, non erant extra ecclesiam? aduertisne quid dicas, inuenis qua exeas, quo confugias. ubi te abscondas?

Uides certe, dum manifestos errores defendere conaris alienos, nihil te agere nisi subiungere manifestiores tuos. ecce lege uerba tua — sic a me prorsus commemorantur ut a te scripta sunt —: cum cum plurimos, inquis, episcopos error sibi Maximiani sociare contendere, contracto a nostris concilio in eos omnes, qui in eius schismate perstitissent, prolata sententia est, quam in quoque tu legisse testaris. quae cum sententia consensu omnium firmaretur, placuit tamen decreto concilii dilationem temporis dari, intra quod si qui corrigi uoluisset innocens haberetur. haec dicens sicine contra te ipsum sensus claudis, ut non aduertas, quod hi omnes, qui propterea contra se ferri sententiam concilii meruerunt, quia Maximiano sociabantur. antequam se intra dilationis tempus corrigerent. in eodem schismate consistebant? ibi ergo etiam baptizabant. obsecro te: quid inanem caliginem perspicuis rebus aspergis, quam rursus tuorum uerborum non minore perspicuitate dispergis? dico enim Praetextatum et Felicianum Maximiani ordinatores in eo quod commiserunt sacrilego schismate baptizasse et ab eis baptizatos cum eis esse susceptos non rescisso baptismate, quod in schismate dederant, quod sacrilegi ministrauerant, quod ore maledictione pleno, quod labiis cum ueneno [*]( 8 epist. Cresc. cf. III 15, 18 ) [*]( 1 eitra] ex WYm/R ecclesia Ym21i 2 sic scripsi si codd. v non om. cod. Michaelinus (Abrinc. 94 saee. XII) 7 commemorentur WYmllt 8 episcopus WYmlR 9 errore WXmlYmlB 11 lege IVYml testaris] certaris W 12 sentia JFml 13 concilio WYmlB quis Xm2Zv 14 innocentis W siccine Zv 16 propterea om. Z 18 ibi] tibi Tf-YR 19 perspucuis W 20 non] no W 23 resciso W 24 chismate W dederunt WXYmlZ 25 maledictioni WYml )

536
aspidum consecrauerant. talia quippe in eos dicuntur ea sententia, quam in eos omnes prolatam esse non negas.

Hic tu respondes, quod non solum duo isti quos memoro, sed etiam multi alii purgati atque innocentes intra diem dilationis se ecclesiae reddiderunt. quo uerbo me adiuuas, quo uerbo mecum asseris ueritatem caliginemque illam, quam conabaris offundere, discutis. cum enim dicis eos se ecclesiae reddidisse, procul dubio fateris eos extra ecclesiam fuisse. ubi ergo antequam se ecclesiae redderent fuerunt, ibi baptizauerunt; ergo extra ecclesiam baptisma fuit quod dederunt. ab hoc inexplicabili inplicamento dum te conaris euoluere, rursus inuolueris. dicis enim ideo eorum baptisma non debuisse rescindi, quia intra diem praestitutum restituti peremptoria sententia non tenerentur. quomodo ergo dicis ante diem restitutionis non fuisse ab ecclesia separatos, quos ante diem dilationis confiteris ecclesiae restitutos? si homines sumus. si qualemcumque rationem, si sensum habemus humanum, si non pecora pecoribus, si non ligna et lapides lignis et lapidibus loquimur. non meis tantum, sed ipsis etiam tuis uerbis eminet apparet elucet in Maximiani sacrilego schismate baptismum datum uestros ausos non fuisse rescindere, qui homines baptizatos in ecclesiis, quas in gratia domini proprio labore apostoli propagarunt, non dubitant christianos negare exsufflare rebaptizare. tu dicis, tu scribis — ecce te ipsum audi, lege te ipsum —, tu, inquam, dicis, tu scribis in eos omnes, qui in Maximiani schismate perstitissent, contracto a uestris concilio prolatam esse [*]( 3. 12. 25 cf. epist. Cresc. et III 15, 18 ) [*]( 1 eam sententiam JVYml eamque sententiam (om: quam) Ym2R eaque sententia quam v 8 respondis WYml 5 reddiderint 22 6 aseris Jr caligineque Z illa W quam om. JVYml 7 decatis Ym2R 10 fuit quod] baptisma (del.) quod JV, om. XZ" ab] ad WYml 11 inexplicandi (i. t. inexpJicauili) W 13 praestitam Jr restitai Xml 14 terentur W tenentur Yml 15 dilectionis ir 16 qualicumque ratione R 19 etiam ipsis v 21 qui] quia Yml 22 labare Wml propagauerunt Yv propagauerint R 23 exufflare Z 24 lige W tu inquam] tamquam IIT )

537
sententiam; tu dicis, tu scribis hac sententia consensu omnium confirmata placuisse tamen dilationem temporis dari, intra quod si qui corrigi uoluisset innocens haberetur; tu dicis, tu scribis non solum duos inde quos memoro, sed multos alios purgatos atque innocentes se uestrae ecclesiae reddidisse; tu dicis, tu scribis ideo eorum baptisma non debuisse rescindi, quia intra diem praestitutum restituti peremptoria sententia non tene. quomodo.

Quid, quid tantum praeualet in ingenio tam bono causa tam mala, homo cordate, homo litterate? isti, in quos propterea est illa prolata sententia, quia, sicut ipse dicis, in Maximiani schismate persistebant, antequam, sicut dicis, restituerentur, ubi erant ibi sacramenta celebrabant, ibi baptizabant et, ut uerbis illius plenarii concilii magis utar, ibi uiperei seminis noxios partus tardo calore uaporabant, ibi publici facinoris et parricidii sui feta scelerum uota gignebant, ibi parturiebant iniustitiam, concipiebant laborem et pariebant iniquitatem, ibi iam non confusa criminum silua nomina eorum designabantur ad poenam, ibi eis (in) indulgentiae fine, dum clementiae dimitteretur linea, iam causa quos puniret inuenerat, illuc eorum tamquam in asperos scopulos ueridica unda naufraga membra proiecerat, eorum pereuntium ibi erant litora Aegyptiorum exemplo funeribus plena, nec ipsam inuenientium sepulturam, ibi non solum Maximianum fidei aemulum, [*]( 14 cf. Sententia concilii Bagaiensis 16 cf. Ps. 1, 15 ) [*]( 1 ac WYmlR 3 quis Zv 4 quod Yml 5 se] sen TVYml 6 qui W 7 restitni Xml teneretur WYrnl 9 quid, quid scripat quidquid W quicquid XYmlZ quid Ym2Bo in om. v 11 sicut dicis ipse dicis W 13 celebrant W 14 illis v 15 aemijminis W niiios Yml tardaB Wml 16 fetaj facta Tf" faeta XmlYmlZ foeta XmHYmil 17 laborem mg. Y, dolorem in textu del., ef, Em. 10 18 ibiam W fusa (con om.) W 19 designabatur WYml in addidi indulgenti WXYmlZ fine scripsi fune JVXYmlZ funis Ym2Rv, rf. Em. 10 21 ueredica Ym2 naufragia TVYm] 22 menbra YR erat Xtnl littora XZv 23 egiptiorum W funebus Wml funebris XZ inuenientia TVXmIYR. cf. c. 16, 18 )

538
ueritatis adulterum, ecclesiae matris inimicum, Dathae, Corae et Abiron ministrum de pacis gremio sententiae fulmen excusserat nec solum mors iusta sui sceleris condemnabat, sed etiam trahebat ad consortium criminis plurimos catena sacrilegii, ibi erat uenenum aspidum sub labiis eorum, ibi eorum os maledictione et amaritudine plenum, ibi ueloces eorum pedes ad effundendum sanguinem, ibi contritio et infelicitas in uiis eorum, ibi uiam pacis non cognoscebant nec erat timor dei ante oculos eorum, ibi iacebant abscisa membra, quae pestifera putredo ita corruperat, ut plus haberet in abscisione solaminis quam in remissione medicaminis, ibi erant famosi criminis rei Uictorianus Carcabianensis et ceteri cum isto duodecim, inter quos Praetextatus Adsuritanus et Felicianus Mustitanus, de quibus receptis agimus, qui eundem Maximianum praesentes ordinauerant, hoc est funesto opere perditionis uas sordidum collecta faeculentia glutinauerant, ubi tanto facinori tamquam inlicito incestui clerici Carthaginis lenocinium praebuerunt. tales ministri sacramentorum nondum correcti, nondum uobis redditi ac restituti in schismate Maximiani baptizauerunt, post tales ministros sacramentorum correctos redditos restitutos uestri non rebaptizauerunt.

Quid sola in uobis praeualet animositas? aliquando adtendatur, aliquando audiatur et ueritas. quid iniciuntur inanissimae nebulae dilationis datae? non ipsis data est, de quibus dictum est: damnatos esse cognoscite, de quibus etiam praedictum est quales fuerint, quid fecerint, cur eos oportuerit iam sine dilatione damnari, quod scilicet [*]( 5 cf. Ps. 13, 3 25 Sententia concilii Bagaiensis ) [*]( 1 dathe WY datae X core JVYR chore Zv ministrum et abiron Zml 3 eui sceleris] suis clericis WYmlR 6 pedes eorum Z 7 saguinem W 8 ibi] et v 9 membra abscisa v 11 famasi TV 12 carcabianenses WYml cum isto caeteri XZ 13 Assuritanus v mustitatua WYmlR 16 feculenta WYml feculentia XZ fulentia R ibi Ym2R tanti W 17 incertui W cartaginis YR laenocinium W praebuerint R 19 baptizauerint WXmlYml baptizauerant YmXRv et post R 23 attendatur WXYZ 27 iam om. Z )

539
Maximianum inpositis manibus praesentes ordinauerunt; hoc est enim quod significarunt dicendo, quod funesto opere perditionis uas sordidum collecta faeculentia glutinauerint. illis autem data est dilatio, qui ordinationi Maximiani non interfuerunt quamuis in eius societate atque schismate constituti. tantum quia manus ei, quod absentes fuerant, non inposuerunt. sic enim a damnatis ordinatoribus eius eadem concilii sententia distinguntur. nam cum dixissent illos) — quorum et nomina conscripserunt — \'damnatos esse cognoscite\', eos autem, inquiunt, quossacrilegi surculi non polluere plantaria, hoc est qui a Maximiani capite proprias manus uerecundo fidei pudore retraxerunt, ad matrem ecclesiam redire permisimus. quid planius, quid distinctius, quid apertius? illos dicunt famosi criminis reos, qui funesto opere perditionis uas sordidum collecta faeculentia glutinarunt, damnatos esse cognoscite, hos autem dicunt, quos sacrilegi surculi non polluere plantaria, hoc est qui a Maximiani capite proprias manus uerecundo fidei pudore retraxerunt, ad matrem ecclesiam redire permisimus. et quia ex illis damnatis duo postea saluo honore suscepti sunt, non inuenitur hoc quemadmodum defendatur, nisi ut omnibus dicatur dilatio fuisse concessa.

Sed concessa sit omnibus. nempe quotquot ad uos ab illo schismate redierunt, antequam redirent, illic fuerunt, illic baptizauerunt, inde ad uos sine destructione sui [*]( 2 cf. Sententia concilii Bagaiensis 9 Sentontia concilii Bagaiensis ) [*]( 3 feculentia WXYmlRZ 6 posuerunt UP si enim WXmlr, del. Y, om. Rv 7 eius om. Rv distinguuntur Rv Enam Wml 9 inquiunt autem eos Xml inquiunt eos autem Xm2Z sacrilegii Yml 10 a om. W 11 manuB] mane W 12 traxerant WXmlYmlR, ttem lin. 19 13 ante quid planiuB del. hoc est W 15 feculenta WYml feculentia XRm2 fuculentia Rml 18 a om. W 20 permisimus redire v ex e. I. Y 24 Sed concessa om. W quotquod Yml 25 redierunt] rddierint R 26 unde Zml distructione R )

540
honoris et baptismi redeuntes, si frons adsit, ora uestra clauserunt. cum enim quaerimus. antequam se, sicut ipse dixisti. ecclesiae reddidissent et ante diem praestitutum restituti fuissent, ubi erant, quid aliud uos res ipsa respondere conpellit nisi (in schismate Maximiani\\ propter quod in omnes illa est prolata sententia? ibi ergo baptizarunt eos, in quibus ad uos simul inde uenientibus baptismum Christi non ausi estis rescindere, quia coacti estis agnoscere. unde ipso facto uestro, opere uestro, iudicio uestro aduersus uos merito recteque concluditur agnoscendum esse baptismum Christi, etiamsi extra ecclesiam datus fuerit, et ideo nos hoc pie cognoscere in uestris, uos impie rescindere in nostris.