Contra Cresconium

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VII, Pars II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 52). Petschenig, Michael, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1909.

Insero etiam rescriptum imperatoris Constantini ad Probianum id ipsum attestantis et quam molesti apud eum maiores uestri accusatores innocentium fuerint ostendentis. Imperatores Caesares Flauii Constantinus et Maximinus et Ualerius Licinianus Licinius ad Probianum [*](3 Acta pargationis Felicis Auturanitani (Optat. ed. Ziwaa p. 203, 34 sqq.) 8 Felicem cet.] Optat. I 27 20 Rescriptum Constantini ad Probianum; eztat etiam epist. 88 (= e) cf. Breuic. III 23, 41. Post gesta 32, 55 ) [*]( 1 ergo ego nrml eliani XYZ heliani X 3 elianus WXYZ helianns B proconsul XYm2RZv Acta 4 ex om. Acta ceciani WYml falsata Acta, 5 plurimae WR plurime XmlYmJ manifestatum Acta 6 gessent W reciperetur Z recipiatur Acta 8 episcopi TVYmJ 11 relegiosas JrXml religioaissimas Acta, Optat. prodiderit Acta, Optat. exsusserit If excusserit Zrnl 12 scriptorum ego ex Optato I 27 scripturam (p ex b) Y scrip(-b- TF)tura TVXZ scripta Rv Acta manifestata Acta 14 incessas Xtnl 15 nec] neque Acta, Optat. 16 accommodauerit Acta, Optat. 20 fuerit W ostendentes Xml imperatoris YR 21 flauius eodd. praeter lVYml et MaximinusJ Malimus e Maximianus v 22 lucianus lucinius rrrR )

486

proconsulem Africae. Aelianus prodecessor tuus merito, cum de perfectissimis Uerus uicarius praefectorum tunc per Africam nostram incommoda ualetudine teneretur, eiusdem partibus functus inter cetera etiam id negotium uel inuidiam, quae Caeciliano episcopo et ecclesiae catholicae uidetur esse commota, ad examen suum atque iussionem credidit esse reuocandam. etenim cum iam Superium centurionem et Caecilianum magistratum Aptugnitanorum et Saturninum ex curatore et Calibium iuniorem eiusdem ciuitatis curatorem atque Solum seruum publicum supra scriptae ciuitatis praesentes esse fecisset, audientiam praebuit conpetentem, adeo ut, cum Caeciliano fuisset obiectum, quod a Felice eidem episcopatus uideretur esse delatus, cui diuinaJ.:um scripturarum proditio atque exustio uideretur obiecta, innocentem de eo Felicem fuisse constiterit. denique cum Maximus Ingentium decurionem Ziquensium ciuitatis epistulam Caeciliani ex duumuiris falsasse contenderet, et eundem ipsum Ingentium suspensum actis quae suberant peruidimus et ideo minime tortum, quod se decurionem Ziquensium ciuitatis esse adseuerauerit. unde uolumus eundem ipsum Ingentium sub idonea prosecutione ad [*](1 elianua XRZ praedecessor XZv dum e 2 de] uir VI: perfectiasimos WXZ fectissimos Yml perfectissimus ve Uerus ed. L-owm. ex epist. 88 uiros WXYmlZ uiris Ym2R praefatorum R 3 ualitudine XRZe 4 eisdem Ym2R cęteras Z 5 de ceciliano episcopo et ecclesia catholica Ym3R(v) de Caeciliano episcopo ecclesiae catholicae e 6 uidebatur XZ 7 reuocandum Ym2R 8 iam "tam WXYmlBZ. del. Ym2 9 abtugnitanorum R saturnium Z excuratorem XZ" 11 Solonem v 14 a Felice] arelicet WXZ areliqet Yml clare liquet (libet BtnJ) Ym2R eidem] et idem codd. episcopus JrYB 15 cui] cum WYR 16 de eo] deo TrXYmlZ filicera W\'ml 17 decuriorem WYml decurionen R, item lin. 21 18 exduumuiri v 19 et del. Ym2. om. Rve 23 eiundem Wml eumdem Y ut eundem e)

487

comitatum meum Constantini Augusti mittas, ut illis, qui in praesentiarum agunt atque diurnis diebus interpellare non desinunt, audientibus et coram adsistentibus apparere et intimari possit frustra eos Caeciliano episcopo inuidiam conparare atque aduersus eum uiolenter insurgere uoluisse. ita enim fiet, ut omissis, sicuti oportet, eiusmodi contentionibus populus sine dissensione aliqua religioni propriae cum debita ueneratione deseruiat.

Insero adhuc et uerba Constantini ex litteris eius ad Eumalium uicarium, ubi se inter partes cognouisse et innocentem Caecilianum conperisse testatur. cum enim narrasset in his, quae supra locutus est, quemadmodum ad iudicium eius post episcopalia iudicia partes perductae fuerint: in quo peruidi, inquit, Caecilianum uirum omni innocentia praeditum ac debita religionis suae officia seruantem eique ita ut oportuit seruientem, nec ullum in eo crimen repperiri potuisse euidenter apparuit, sicut absenti fuerat aduersariorum suorum simulatione conpositum.

Tu quare non inseruisti sententiam Constantini, qua eum dicis esse damnatum et Brixae in exilio constitutum, uir disertissime? quanto congruentius hanc inseruisses quam nescio quid de Serdicensi concilio, quod nec ad uos nec ad causam, [*](1 ut tllis—6 insurgere uoluixseJ Post gesta 32, 55 15 Constantini litterae ad Eamalium 24 cf. cap. 34, 38 ) [*]( 1 commitatam Xml illie] his Post gesta 2 atque] et Post gesta diuturnis Xf) 3 audientibus] praesentibus Post gesta quoram R 5 conparasse Post gesta 6 insurgire Xml siet W 8 dissensionem WXmlYml aluqua Xml 10 Inserto R 11 EumaliumJ alium Ym2R 13 eatj es Z 15 inquid JD\' 16 praedictum JVXYml hac IVXYmJ deabita W dehabita XmlYml religioni Xm2Z 17 eique] eaqui W eiqui Yml 18 reperiri tFXZ euidenter] euidem WYml eidem Ym2Rv 19 absenti) absens WXYmlZ simulationem WXmlYml 22 Brixiae v 23 quantoJ quam Z 24 quid] quod R diserdicensi YmJ de sardicensi Ym2R(v) )

488

quae inter d>» est et uos. omnino pertinere monstretur! cor enim fuerit Brixae Caecilianus. quod uos ealnmnio?issime appellatis? exilium. cum suam praesentiam maluit ecclesiae deesse quam pacem. quid a me opus est dici? tu interim damnantis imperatoris sententiam nullam recitas et damnatum ab imperatore Caecilianum tamen temere non dico audiendum uel dicendum, sed etiam scribendum putas. uerumtamen secundum uerba tua ecce uideo in exilio Caecilianum imperatore damnante: saltem responde quo accusante et modo me inter- roga, quod in epistula tua post multa (inania) similiter inane posuisti: quis prolato testamento minus consentit. qui persecutionem patitur a" qui (ar\'it? haec certe uerba tua sunt. aspice ergo Caecilianum persecutionem passum et. sisut ipse dixisti. in exilio constitutum, aspice etiam uestros. sicut suis uerbis imperator ipse testatur. aduersum Caecilianum diurnis diebus interpellare non desistentes, et isdem ipsis uerbis tuis interroganti mihi responde: quis minus testamento prolato consentit, qui persecutionem patitur an qui facit? diligenter autem perlectis omnibus inuenies Caecilianum a uestris etiam apud imperatorem persecutionem passum. sed non inuenies ab imperatore damnatum, immo etiam inuenies absolutum.

Porro si — quod tibi pro magno elegisti, ut de criminibus traditionum quae uos profertis documenta uera sint, quae autem nos proferimus falsa sint: etiam in eo uos dei ueritas superat, quae sicut praedixit ita reddit ecclesiam in uniuerso mundo fructificantem atque crescentem, quia nihil [*]( 11 epist. Cresc. ) [*]( 2 Brixiae v calainniosisuie Jr 3 ecclesia Yml 4 deesse] decem B quid a me] quidam eo u.rml quid ad me R dici? tnl dicito Yml dici com to Ym2Rv 5 clamantis ir imperatores Wml 6 ab] ad W tamen] tam Xm2YRZv 1 sed. Y sed ta R 8 in ezsilio nideo v 9 saltim XZ 10 inania insertii inane] inani 1 VYml inaniter Ym2R multa sim. inania Engelbrecht 11 potoisti IYYml 13 pereequutione U. 15 adaeraus v diuturnis c 16 hisdem WZ eindem v 17 interrogante WYml 20 persecntionum WYml 22 eligisti WYml 23 traditorum r 25 ueritas dei XYRZv praedixi Z )

489

ei praeiudicant alienorum criminum licet uera documenta, quae propinquioribus episcopis transmarinis, per quos in longinquiores partes siue transit talium rerum fama siue non transit. aut non sunt demonstrata sicut debuerunt aut non sunt credita quibus demonstrari potuerunt aut credita et occultata nequaquam ad alios peruenerunt, nec quisquam uel unus homo, quanto minus tantus christianorum numerus in tot gentibus constitutus reus potest esse participati sceleris alieni, si uel nulla eius uera documenta cognouerit uel eum simulata innocentia falsis documentis quisque fefellerit —: si ergo, ut dicere coeperam, in hoc, quod tibi pro magno elegisti, ut quae uos de traditoribus testimonia profertis uera sint, quae autem proferuntur contra uos falsa sint, nihil ualetis aduersus ecclesiam catholicam toto terrarum orbe diffusam et aduersus prouidentiam dei, qua in christianum nomen, ut tuis uerbis utar, totus cotidie uertitur mundus, quanto magis deficitis in accusationibus uestris. cum hanc ipsam traditionem, cuius nomen uelut horrentes, qui hoc schisma fecerunt, a Christi corpore separatos se ipsos diabolo tradiderunt. multo probabilius, sicut in illis litteris dixi et nunc dico, nos uobis obicimus, qui uos nomina et crimina traditorum dicere tantummodo audimus, nos autem et gesta ecclesiastica, quibus de se ipsi confessi sunt, et gesta municipalia, quibus hoc fecisse leguntur, ostendimus!

Tu uero callidus examinator appensorque uerborum doces nos, quid ualeat conparatiuus gradus, et tamquam uictor exultas, quod non possem dicere: \'traditionem probabilius nos uobis obicimus,\' nisi uos nobis eam probabiliter obicere confiterer. si enim uos, inquis, probabilius, nos ergo [*]( 14 epist. Creac. cf. pag. 479, 15 16 Petil. I 21, 2tt 21 cf. c. 27, 80 22 cf. c. 29, 33 28 epist. Cresc. ) [*](4 pr. sint B 5 occulta WYRZ 8 si] eine WXYRv 10 documentas Wml refellerit JVrR 13 noletis Tf* 14 qaa in] quam Tf* 15 utor Xml ueatitur W 16 dificitia W 20 qui uos scripsi quibus WXmlYR a quibus Xm2Zv 21 traditorem Xml dici XmtiZv 25 conpartibus gradibne WXmlYmtti 26 traditione Tf 28 ergo] autem X )

490

+ probabiliter, et hoc docens: quia sic est probabiliter et probabilius, ut si dicas uere) et \'uerius\' et quia gradus iste quod ante positum est auget, non quod ante dictum est inprobat. adiungis alia uerba, quibus hoc euidentius intellegamus, ac dicis: sic est bene) et <melius>, \'male* et *peius\\ \'horribiliter\' et horribilius, sic esse ostendens probabiliter) et probabiliter). unde colligi putas, quia, si ego probabilius quod falsum est obicio, superest ut uos probabiliter quod uerum est obiecisse confirmes. hic ego numquid dico, quod in quaestione uel in disputatione ecclesiastica nos artificialia grammatica docere conaris, quid ualeat conparatiuus gradus, quia id quod ante positum est auget, non quod ante dictum est inprobat? uideo enim, quam hoc inepte tibi obiciam quod tu uidere noluisti, quando mihi anticategorian uelut ex arte rhetorica obiciendam putasti, quod genus quaestionis, ubi dicitur: \'non ego feci, sed tu fecisti), etiam in auctoritate prophetica demonstraui.

Considera tamen diligentius, ne forte inuenias in Latinae locutionis auctoribus, quibus grammaticorum artificialia seruiunt, non semper istum gradum quod ante positum est augere, sed aliquando contrario superferri. cuius locutionis exemplum interim mihi ex apostoli epistula occurrit quam scripsit ad Hebraeos. cum enim loqueretur de benedictione terrae, quae accepta pluuia fructum reddit, deinde subiecit: proferens autem spinas et tribulos reproba et maledictioni proxima est, cuius finis in ustionem. quod ne illis quibus loquebatur optasse uideretur, confisi sumus autem, inquit, de uobis, fratres carissimi, meliora et [*]( 14 cf. c. 26, 29 24 Hebr. 6. 8 26 Hebr. 6, 9 ) [*]( 1 doces Ym2v 5 sic] sicut Z .7 collegi WXml Yml quia si] quasi W 9 ego) ergo TVXYml alt. in om. B 10 artiftcialia nos Zml grammaticae XmSZv 11 qaid] qui W 18 obicem WYml 14 ante cacegorian W anticategoriam XYm211 antecategoriam Yml ante cacegoriam 22 anticathegoriam Z rethorica RZ 15 pnatasti Ff* 17 considerat W 19 ante propositam W 20 cuiu. in tng. Y 21 apostoli epistu(-o-Y)li epistu(-o-Y )\')la JVYml 22 hebreos W haebreos XYR 25 inationem W 26 ne] de W confidimus Ym2R (πεπεὶσμsϑα) )

491

haerentia saluti. attendis certe quomodo hic diierit\'meliora\', non quia bona erant, quae supra dixerat proferre spinas et tribulos et ustionem mereri, sed magis quia mala erant, ut illis deuitatis meliora eligerent et optarent, hoc est bona tantis malis contraria. sed forte apostolum sic audiendum esse arbitraris quemadmodum de se ipse dicit, tamquam hominem etsi imperitum sermone, sed non scientia, et ideo non uerborum in eo, sed rerum atque sententiarum auctoritatem putas esse sectandam, \'bona\' poni debuisse contendens ubi posuit ipse \'meliora/ quid, si et ego iam his litteris adsuefactus et illas quas puer didici oblitus sic dixi: obicitis traditionem. hanc ipsam multo probabilius nos uobis obicimus, tamquam dicerem \'probabiliter\', conparatiuum pro positiuo ponens, non quia uos probabiliter, sed magis quia inprobabiliter, sicut ille \'meliora\', non quia illa erant bona, sed magis quia mala? tu quare tam temere concludis ex hoc me confirmasse \'uos probabiliter\', quia dixi \'nos probabilius\'?

Quamquam nec secundum grammaticos in uerbo me errasse reprehenderes, si saltem uerborum ipsorum auctores uel attente legere uel memoriter recolere uoluisses. pueriles enim habent litterae, sed non a puero imperito dictum: di meliora piis erroremque hostibus illum. discissos nudis laniabant dentibus artus. quomodo ergo \'meliora\' piis, quasi bona essent istis ac non potius magna mala, qui discissos nudis laniabant dentibus artus? iam uides certe, quia, sicut iste piis potuit optare meliora, quamuis illa, in quorum conparatione optabat, non essent bona, sic et ego potui dicere: traditionem [*]( 6 of. II Cor. 11, 6 11. 28 Petil. I 21, 23 22 Uerg. Georg. III 518 sq. ) [*](1 actendiB Tf 2 erunt WYml dixerant JJPYmlRml 3 mereri 1m in ras. m2) X 6 se om. Xml 7 sermonem UP ideoj idem Wml 8 sentiam tF putat WYml patas esse om. XZ sectandem WYml 11 ipsa WXmlYml ipsi Ym2R 16 confirmasse me v 20 attende WXmlYml attendere uel legere rm:JR 22 di) de YmlR dii Z 27 optabant YmlR )

492

probabilius nos uobis obicimus. quamuis eam uos nobis non probabiliter obiceretis. at omittam. quia et probabile quando dicitur non consequenter est uerum. cum a dicuntur. quae fieri possunt ae solent et ideo probantur. hoc est adprobantur et creduntur. etiamsi facta non sint: quod autem uerum est cum ostenditur. necessario probabile est et illo utique probabilius. recole libro, ubi uerba didicisti: quam te non fallam profecto repperies.

Unde etiamsi uestros probabiliter nostris traditionem obiecisse concederem. non ideo uerum obiecisse contenderem et recte nos dicerem probabilius hanc obicere, quandoquidem a nobis nominari tantum traditores solemus audire, nullis autem gestis uel ecclesiasticis uel publicis recitari demonstrarique confessos, a nobis autem proferri et gesta publica, ubi uestri tradiderunt. et ecclesiastica. ubi confessi deo iudici derelicti sunt

Sed non omitto tam manifestum adiutorium tuum, quo nobis etiam nesciens plurimum faues docendo regulas conparatiui gradus, quia id quod ante positum est auget. non quod ante dictum est inprobat. secundum hanc enim regulam tuam, secundum quaedam uerba tua in epistula tua sine ulla difficultate obtinuimus causam nostram. tu enim dixisti in primis partibus litterarum tuarum, uelut nostram pertinaciam criminando, tot documenta legalia quod melius et uerius est nobis persuadere non posse. ubi ego concludo secundum artificialia tua iam nos uerum et bonum tenere, si, quod uerius et melius est, nobis persuaderi non potest cum ergo nos non rescindamus, ut secundum te loquar, uerius et melius baptisma uestrum, quare uos rescinditis uerum et bonum nostrum? item cum dixisses: hoc et nos uolumus ut Christus [*]( 14 cf. c. 29, 38 15 cf. c. 27, 30 23 cf. epist. Cresc. 30 epist. CreBC. cf. c. 7, 7 extr. ) [*](1 noe addidi eam] etiam YmlB 8 conseqaentur Xml 4 probantar ex putantur Y 6 cum] com ut TT 8 reperies WXZ 10 obicisne WXmlYml 18 pablices Wml 15 iudicii N" 20 enim hanc r 27 persaderi H* 28 melias et aerias Zml )

493

sit origo et radix caputque christiani, continuo subiecisti: sed quaerimus per quem hoc melius fiat. quod dicendo utique concessisti et per malum ministrum bene fieri, sed melius per bonum. cum itaque nos non rescindimus baptismum, quem per uestrum tamquam per bonum ministrum dari dicitis, quare uos rescinditis baptismum, quem per nostrum tamquam per malum ministrum datum esse contenditis? tu enim dixisti: quaerimus per quem melius fiat, et tua regula est, quia gradus iste quod ante positum est auget. unde si per uestrum sicut putas melius fit, ergo et per nostrum bene fit, ac per hoc, quando per nos baptizatum rebaptizatis, id quod ex ista tua regula bene factum esse conceditis sacrilega praesumptione rescinditis.

Uereor ne nimis urgeam uerecundiam tuam, si ostendam, quam leuiter et scurriliter quaedam etiam uerba mea quae translata posui, frontem pro pudore, os pro sermone, tridens telum pro tripertita oratione, tricipitem bestiam pro errore tribus calumniis aduersus tot populorum innocentiam saeuiente, quasi urbanus et dicax exagitanda putaueris. serua potius puerilia pueris. neque enim me mouet, quod Neptunium telum propter tridentem dicis episcopum non decere, cum sit et piscatorium ac per hoc apostolicum, quod suos apostolos dominus piscatores hominum fecit. nam et deum nostrum scriptura dicit et alas habere et sagittas, nec tamen Cupidinem colimus.

Quin etiam me promissam in exordio lenitatem non seruasse reprehendis, eo quod Manicheorum facta mentione [*]( 8 epist. Cresc. cf. pag. 490, 2 15. 27 cf. epist. Cresc. 16 cf. Petil. I 27, 29 23 cf. Mattb. 4, 19 24 cf. Ps. 16, 8. 35, 8. 17, 15 ) [*]( 2 qaod] quo W 10 fit] sit utroque loco W 11 ex ista] existat WXmlYR 12 praesumptionem WYml 14 urgueam R 15 qua Xml scuriliter WXYml 16 posuisti Y 17 trecipitem Yml uestiam WXml 19 saeuientem YR 22 piscatorum Z ac] hac W quod scripsi qaos codd. v 23 deum] dominum Wm 1 24 alias WYml 27 seruassem Xml Yml )

494

permotus dixerim: sicut non potest, quod dominus ait, satanas satanan excludere, ita non potest errorem Manicheorum Donatistarum error euertere, quasi Petilianum satanae conparauerim ac non errorem, cuius eum cupio laqueis expediri. bene quod apostolus nos aduersus tales calumnias communiuit eo ipso loco, ubi nos mites, patientes et modestos esse admonet, quando aliquem dissentientem corripimus. cum enim dixisset: seruum autem domini litigare non oportet, sed esse mitem ad omnes, docibilem, patientem, in modestia corripientem diuersa sentientes, continuo subiunxit: ne forte det illis deus paenitentiam ad cognoscendam ueritatem et resipiscant de diaboli laqueis, captiuati ab ipso secundum ipsius uoluntatem. ecce apostolica mansuetudo! cum quibus placide, patienter modesteque agi praecepit, eos ipsos dicit a diabolo captiuatos, nec tamen lenitatem quam commendabat amisit, quia eam quam docebat tacere noluit ueritatem.

Sed ipse uideris cuius partes agas, qui mea uerba uelut conuiciosa et saeua criminando eos, quos ad disputandum conuenire non uis, ad litigandum niteris excitare; nolo enim dicere, quia et te litigare delectat. parcius quippe ac uerecundius, sed quasi ex obliquo mihi obicis quae ad me omnino non pertinent. quid enim iudicem de Manicheorum pestilentiosissima et christianis omnibus anathemanda uanitate, si tantum dicere solerem ac non etiam conscriptis libris multis multiplicibusque testarer, ne sic quidem esset aduersus me [*]( 1 Petil. I 26, 28. cf. Marc. 3, 23 8 II Tim. 2, 24-26 22 cf. epist. Cresc. ) [*]( 2 sathanas sathanan Z satanam (!\'(«) errorem] error Ym3Sv 3 errorem uertere JVXml YR errorem euertere v 4 sathane Z 6 eo] eos WYml 7 ammonct X 10 modestiam WYml diuersam lVYml 11 patientiam JJPml agnoscendam YJRv, cf. I 6, 8 15 dixit Bml diabulo TT* 16 lenitatem om. WYJt, post amisit exhibet v quan docebat TT* 21 te om. W 23 iudicae(-e }*) WYml iudicer Ym2R manichaeorum ir 24 uanitate si] unitate nisi WXmJYR 26 ne sic] nisi WXmlYml nec sic Ym2R esse WYR me om. Z )

495

UIIUB calumniae uestrae locus. neque enim me catholica falso a nobis argui miraretur, a quibus totus christianus orbis cum tot ecclesiis, etiam illis primis apostolico labore propagatis, falsis criminibus accusatur. cum uero contra Manicheos, qui me adulescentulum aliquando deceperant, mea tanta scripta qui uoluerit legere possit, non usque adeo desipit, ut de me credat potius uerbis uestris quam oculis ac sensibus suis.

Sed epistulam, inquis, principis uestri, qua nescio quid de te scripsit, cum te ordinari nollet, tenent non pauci nostrorum. illam uero minime curarem, nec si eius a quo scripta dicitur non perspicua pro nobis sententia legeretur illam calumniam falsitatemque condemnans; quanto minus eam curat catholica ecclesia, cuius causam contra uos agimus, cui tot diuinis testimoniis praefidenti nulla humana de quoquam homine testimonia seu uera seu falsa qua gaudet auferunt ueritatem! desine talibus: unus homo sum. ecclesiae inter nos agitur causa, non mea, ecclesiae, inquam, quae in nullo homine spem ponere a suo didicit redemptore. quamquam nec de me ipso nobis, etiamsi meam conuersationem nossetis, recte crederetur inimicis mihi. ad existimationem hominum magna testium qui me nouerunt suppetit copia, ad dei uero conspectum sola conscientia, quam contra uestras criminationes cum intrepidam geram, non me tamen sub oculis omnipotentis iustificare audeo magisque ab illo afluentem misericordiae largitatem quam iudicii summum examen expecto, cogitans quod scriptum est: cum rex iustus sederit in throno, quis gloriabitur castum se habere cor aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato? [*]( 8 epist. Cresc. cf. Petil. III 16, 19 25 Prou. 20, 8 - 9 ) [*]( 4 manichaeoB HT 7 ac] et v 8 epistulam suam UP quam qua Wml 9 nollent JVXmJ Y nolent R 10 uero] ego Xm2Z 14 praesidenti XYHv, cf. p. 481, 22 15 seu falaa seu uera XZ aufertur (tur m2) X 16 unus om. W egitur Xml 17 non om. W 20 testium- W 24 affluentem XYm2RXr 25 exapecto YBm2v)

496

Sed quid ad rem, cuius inter nos uertitur quaestio, qualis ipse sim, cum in area dominica sim stipula si malus, granum si bonus? uos tamen si grana essetis, paleam conmixtam, sicut admonet etiam ipse Cyprianus, ante tempus uentilationis non refugeretis. proinde nos, si quem repperimus in nobis notum hominem malum, recte uobis obicimus; ibi enim tota defensio uestra consistit, quia propterea uos separastis, ne alienorum peccatorum contagione periretis. unde nouum genus areae uos fecisse gloriamini, aut quae solum triticum habeat aut in qua solum triticum appareat, cui non sit necessarius uentilator, sed perscrutator. nam et Parmenianus uester praeclaram uestram munditiam uelut inmunditiae nostrae. a contrario conparans ausus est interponere sententiam prophetae Hieremiae, ubi ait: quid paleae cum tritico? quod ille dixit, ut ipsa indicat lectio, aduersus eos, qui diuinis oraculis sua somnia coaequabant. adrogantia tamen uestra et horrenda superbia Parmeniani litteris declaratur, ubi uos contra scripturas diuinas et contra monita Cypriani ante ultimam uentilationem, quam mundus expectat, tamquam purgatum a palea triticum praedicauit.

Quid igitur dignius aduersus hanc fallacissimam elationem quam causa Maximianensium uobis potuit procurari? quaecumque in nos dicere tamquam in traditores soletis, in Maximianenses, quos recepistis damnatos, quando damnati sunt grauiora dixistis, de imperatoribus nobis tamquam persecutoribus facitis inuidiam: uos apud iudices, quos ipsi imperatores miserunt, Maximianensibus persecutionem fecistis. baptismum ecclesiae dari extra ecclesiam non posse contenditis: uos [*]( -2 cf. Petil. III 12, 13 init. 4. 18 cf. Cypr. epist. 54, 3 11 cf. Parm. III 3, 17 sqq. 14 Hier. 23, 28 ) [*]( 3 granum] granam WYml grana Xml bonum WYml 4 ammonet X 5 reperimus WrRv 6 ubi WXmlYml 7 quia] qua YmJ 11 parmonpanuB W 12 uester] uestn Yml pereclaram W 14 iheremie Z palea WYRZ cum] con W 15 aduersis X 17 permeniani WYml 19 exppectat YZv 20 praedicabit W praedicatis Z 21 igitur] ergo v 22 causam Xml )

497

baptismum, quem in crimine schismatis Maximianenses dederunt, in receptis eis quibus dederunt non rescidistis. si haec pro pace unitatis fieri debuerunt, unde nos accusetis non inuenitis; si autem non debuerunt, nos non accusetis, nisi uos ipsos damnaueritis. nolo te per multa distendas; nam et ego possem breuiter ea quae contra te dicta sunt in memoriam reuocare. sed hinc solum cogita, Maximianensium causam tibi ante oculos pone. si de hac nobis respondere potueris, adgredere cetera; si autem non potueris, melius quiescas quam calces aduersus stimulum iactes.

LIBER QVARTUS.

Quamuis iam tribus nec paruis uoluminibus epistulae tuae, Cresconi, diligenter satisque responderim, qua Petiliani litteras contra mea rescripta, quibus refellebantur, defendendas putasti, tamen etiam hoc breuiore opere institui de sola causa Maximianensium tecum agere et ex hac una ostendere omnia, quae in illa epistula posuisti, quam frustra, quam inaniter dixeris. neque enim contemnendum est beneficium dei, quod et ad nostrae dispensationis conpendium et ad uestrae correctionis, si sapiatis, adiutorium praestare dignatus est. qui nescientibus uobis neque id agentibus nobis ita uestrorum episcoporum mentibus dominatus est, ut, qui orbem christianum [*]( 2 rescindistia WYmlR 3 accusetÎs-debuerunt nos om. WYR 4 non noa v non del. Y, om. R causetis W 5 nol (sic) W 6 memoria inrenocare W 7 hic Wml maximianesium W 8 ponere XmlR 9 caetere W cetere Yml melius] add. est ut XZ, cf p. 474, 9 10 iactes scripsi iaces W (cf. iacet pro iactet W p. 459, 18) iaceas Yml iacias cet. v add. EXPLICIT LIBER TERTIUS (III W) WYR INCIPIT LIBER IIII. LEGE FFXICITER DEO GRA- TIAS WY, om. R EXPLICIT LIBER TERTIUS FELICITER. DEO GRATIAS. INCIPIT LIBER QUARTUS LEGE IN PACE FELICITER X Explicit liber tercius. Incipit liber quartus Z 13 cresconii W qua] qui Wml 14 rescribta W scripta cet. v refellebant Xml 15 putastis WXYtnlZ hoc etiam XZ breuiori XYm2RZv 17 pro quam] quem Wml 19 uestra W ) [*]( LII. Anfott. e. Doti. TI. ) [*]( 32 )

498

per communionem sacramentorum maculatum peccatis criminabantur alienis quamuis etiam ipsis falsis et non probatis, in Maximiani causa cogerentur fateri eorum quos damnauerunt peccatis non fuisse maculatos in una sacramentorum communione constitutos eos, quibus tamquam innocentibus ad reuertendum dilationem dederunt etsi non ordinatoribus Maximiani, tamen in eius parte constitutis damnatoribus Primiani; et qui baptismum Christi nolebant agnoscere nec in eis ecclesiis datum, quas apostolorum labor propagauit atque fundauit, contendentes extra unam ecclesiam baptismum dari non posse nosque culpantes, quod per eos datum baptismum non rescinderemus, quos esse in uera ecclesia negaremus, susciperent in Maximiani sacrilego schismate baptizatos et in eis baptismum rescindere non auderent; et qui de legibus christianorum imperatorum, quibus eorum peruersitas corrigenda praecipitur, nos tamquam crimine persecutionis accusant, adirent iudices ab ipsis imperatoribus missos et Maximianum ac socios eius apud eos grauiter accusarent, concilium quo eos damnauerunt gestis proconsularibus allegarent, iussiones quibus illi sedibus pellerentur efficacissimas impetrarent. his omnibus a se gestis adhuc nebulas inperitis conantur offundere, non solum scripturis sanctis et priorum rerum gestarum, quando se ab unitate separauerunt, multis certisque documentis, uerum etiam recentissimis suis factis et exemplis euidentissime superati.

Hinc ergo tantum agam, hinc ad omnes epistulae tuae partes, quantum me dominus adiuuat, sine ulla difficultate, immo cum magna facilitate respondeam. ac primo illud, quod tibi ipse contrarius eloquenter eloquentiam uituperare uoluisti, tamquam esset ueritatis inimica et patrona potius [*]( 28 cf. I 1 sqq. ) [*]( 4 peccatie eos non X peccatis nOli fuerunt peccatis non fuisse WYntl 8 ne WXmlYml 12 susceperent W 16 adire WXmlYml 17 mazi anum W 18 et concilium YmfJRv 19 ac iussiones YmSRv illis e(ae-2T)dibus WXml 21 imperitis XRZ effundere WXmlYR 26 dominus me v )

499

falsitatis, ut eo modo me quasi eloquentem cauendum atque fugiendum ostenderes imperitis: si re uera tanta esset eloquentia mea, quantam mihi quamuis accusatorie tribuis, nonne recitato decreto concilii Bagaiensis, quo, sicut ibi scriptum est, Maximianum fidei aemulum, ueritatis adulterum, ecclesiae matris inimicum, Dathae, Corae et Abiron ministrum de pacis gremio sententiae fulmen excussit, laudare eloquentiam cogereris? porro si mihi materies illa proponeretur, quando possem dicere: licet uiperei seminis noxios partus uenenati uteri alueus diu texerit et concepti sceleris uda coagula in aspidum membra tardo se calore uaporauerint, tamen conceptum uirus euanescenti umbraculo occultari non potuit. nam etsi sero publicum facinus et parricidium suum feta scelerum uota pepererunt? quando me in haec uerba exquirenda coartarem, quando in exprimenda prouoluerem? quando tanto impetu. tanto sonitu in odium noxiorum lectoris uel auditoris animum concitarem? num ideo haec in quos dicta sunt minus ueraciter dicta sunt? num hac eloquentia tanti concilii fides minuitur uel labefactatur auctoritas? nempe illud quo uisum est eloquentius eo potissimum electum est, quod omnes esse suum uellent, quo uno trecentorum et decem ora tacentia personarent. ecce eloquentia quam uituperasti, quam uelut seditiosam et Graeco etiam nomine malitiose artificiosam detestandam uitandam que monuisti, tantum permulsit tot episcopos tuos, ut in plenario concilio suo nollet suam quisque proferre [*]( 4. 9 Sententia concilii Bagaienais 23 cf. epist. Creec. et I 2, 3 ) [*]( 2 sic Wml 3 quantum W accusatoriae WYmlE accusatori attribuis Xml accusator attribuis XmSZ 4 uagaiensis WXYmlZ ibi om. R 6 date X dathe R chorae Ym2Z chore R(v) 8 cogeris Wml 10 aluas Ym2 12 euanescentium WYm2RZ euanescentum X euanescenteum Yml, cf. Parm. II 3, 7 13 occultari] celari Parm. I. c. 14 ff;:ta Xm2Z foeta Ym2 17 lectores uel auditores W 19 nunc W haec WYml tanta W 24 malitios et Xml malitiosam et Xm2Z 25 uitamdamque WYml 26 im YrnlR quisque suam Zml ) [*]( 32* )

500

sententiam, sed unam, quae ab uno dici disertius ornatiusque potuit, eam cuncti facerent suam. liceat igitur nobis sine inuidia non usque quaque inpolite contra errores hominum disputare, si licuit tot ac tantis episcopis uestris ipsos homines tam diserte ornateque damnare.

Illud etiam, quod studium pro ueritate certandi, quia saepe uoluimus conferre cum uestris, ut errore sublato fraterna caritas pacis uinculo laetaretur, contentionis et animositatis uitioso nomine reprehendis: nonne melius, obsecro causa ueritatis et unitatis pacificis uerbis et pacatioribus 10 locis inter episcopos ageretur, quam in foro ab episcopis per aduocatos litigaretur? quod a partibus Primiani Carthaginiensis episcopi uestri aduersus Maximianum et aduersus eos, qui cum illo Bagaiensi concilio damnati sunt, apud legatum Carthaginis et apud quattuor uel amplius proconsules factum est. certe in conlatione disputationis hoc cauendum est, ne prorumpatur in litem, et caueri a modestis et mitibus et potest et solet; cum uero aduocatis utrimque luctantibus in foro controuersia uertitur, iam procul dubio litigatur. neque hoc in uestris reprehendo, si ad hoc non amore litigandi, sed consulendi necessitate conpulsi sunt; uerumtamen admoneo te bono ingenio praeditum uirum, ut aduertas, ut sentias, ut intellegas eos, qui forensem strepitum et iudiciaria iurgia, quibus accusatos conuincerent et expellerent quos in concilio iam damnauerant, non declinauerunt, sed susceperunt exercuerunt, multo nobiscum facilius pacifice conferre potuisse, nisi mallent causam malam cooperire excusatione quam disputatione finire. [*]( 8 cf. epiat. Cresc. et I 7, 9 sqq. ) [*]( 3 impolite XZ 5 hornataeque W 6 illut YmlR quo W 7 cum uestris conferre v errores W post sublato del. tandi W 8 laetaretur] necteretur v, cf. epist. 88, 7 9 uitiosa JVml 10 patificis W 11 augeretur W 12 abuocatos WYml cartaginiensis W carthaginensis XRZ(v) 15 qaatuor Zv 17 modestibus Z ac mitibus v 18 abuocatis YR utrinque Zv 20 non 8. 1. Y consolandi WYm1 21 ammoneo XYm2R inienio 22 25 et exercuerunt YmSBv 26 potuissent WXmlYR 27 excusatione cooperire Xm2Z \' * )

501

Iam uero quod, antequam uenias ad sermonem meum quo reprehendi Petilianum, a me interim quaeris a quo te baptizari conueniat, utrum ab eo potius, quem et ego baptismum habere confirmo, an ab eo, quem tuus hoc non habere contendit, haec etiam quaestio per Maximiani causam de uana inperitorum loquacitate sublata est, quantum quidem ad uos adtinet - nam apud ipsos Maximianenses adhuc manet —; uestri enim damnato propter sacrilegium schismatis Maximiano, quem diaconum suum Primianus damnauerat et per quem conspirantibus aduersum se plurimis collegis damnatus fuerat, continuo cum eo duodecim ordinatores eiusdem Maximiani eadem sententia damnauerunt. ex quibus duos, Praetextatum Adsuritanum et Felicianum (Mustitanum), cum eos in iudicio proconsulari accusassent, cum Bagaiensi concilio damnatos allegata per aduocatos eadem sententia demonstrassent, cum iubente proconsule locis quos tenebant pellere conati minime ualuissent, sic postea susceperunt, ut cum eis in honoribus eorum integris communicarent et simul in pacem redactis populis eorum ex his, quos in schismate baptizauerant, nullum rebaptizarent.

Extat decretum Bagaiensis concilii allegatum apud proconsulem, aduocato prosequente Nummasio, cum ageret, ut Primiani communioni Membresitana ecclesia traderetur expulso Saluio, qui eam tenebat antiquitus, ubi episcopatum meruerat in parte Donati. sed pellendus propterea petebatur, quia eum damnatum Bagaiensi concilio recitabat inter duodecim Maximiani ordinatores, quos idem Nummasius in numero errans undecim dicit. hanc Nummasii postulationem recitauit postea Titianus, expresse ac nominatim agens apud eundem [*](2 cf. I 21, 26 aqq. ) [*]( 2 te om. W 6 inperitum WYml imperitorum XRZ 7 attinet WXYZ 8 quem] quo Ym2H 10 damnatus (us in ras. m2) X 11 maxiani W 12 assuritanum Z(v) 13 et Felicianum om. WXYmlZ Mustitanum addidi eos del. Y, om. 11 in om. W 14 uagaiensi codd. 20 exstat Xm2v 21 aduocatum codd. 22 priami Yml raenbresitan (sic) B 25 uagaiensi WXYmlZ retitabat W 28 hac WXYml eumdem Xml )

502

proconsulem aduersus Praetextatum et Felicianum. cuius aduocati uerba ista sunt: sed suis, inquit, institutis iniquitas delectatur et semet ipsam non deserit, cum semel praecipitata corruerit. idem namque Maximianus coeptam nutrit audaciam et alios sibimet consociat ad furorem. inter quos etiam Felicianus quidam, qui primo recta sectatus deprauationis huius attaminatione fuscatur, in Mustitana positus ciuitate deo omnipotenti parietes consecratos, ecclesiam uenerandam quasi quadam obsessione credidit retinendam. hunc Praetextatus etiam in Adsuritanis partibus imitatur. sed cum aequitatis tuae innotesceret potestati consortium sacerdotum, iussisti, ut gesta testantur, exploso omni contradictions effectu sacratissimis sacerdotibus a profanis mentibus ecclesias uindicatas oportere restitui. deinde paulo post, ut idem aduocatus ostendat quid iussum sit, recitat N Nummasii postulationem quam supra commemoraui, in qua pro consule Nummasio cum dixisset: lege episcopate iudicium, illud Bagaiense recitatum est, in quo Maximianus damnatur his uerbis: Maximianum fidei aemulum, ueritatis adulterum, ecclesiae matris inimicum, Dathae, Corae et Abiron ministrum de pacis gremio sententiae fulmen excussit. et quod adhuc eum dehiscens terra non sorbuit, ad maius supplicium superis reseruauit. raptus enim poenam suam conpendio lucrauerat funeris: usuras nunc grauioris colligit faenoris, cum [*]( 2 Tostalatio apud Herodem proconsulem; cf. III 56, 62. IIII 40, 47 18 ibid. 20 Sententia concilii Bagaiensis ) [*]( 5 consoca-t-Ir)iata WYml 9 uerandam Yml 10 etiam Praetextatus III 56, 62. IIII 40, 47 11 aaauritanis Ym2(.,) emitatur WXmlYml 15 restui W 16 iussim W 18 proconsuli a Xm2Z proconsul v dixisset v exisset WXmlYIi exegisset Xm2Z legi Xm2Z 19 agadense WXmlYml uagaiense Xm2Z 22 core YR chore Z(.,) 23 eum scripsi eundem codd. v, cf. III 19, 22. Em. 10 24 simplicium W subplicium R reseruabit WXmlYml 26 grauiores Ym2Rv collapit XZml foenoris W )

503

mortuus interest uiuis. deinde in illos duodecim ordinatores eius ita profertur Bagaitana sententia: nec solum hunc, inquiunt, sceleris sui mors iusta condemnat; trahit etiam ad consortium criminis plurimos catena sacrilegii, de quibus scriptum est: \'uenenum aspidum sub labiis eorum quorum os maledictione et amaritudine plenum est. ueloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. contribulatio et calamitas in uiis eorum, et uiam pacis non cognouerunt. non est timor dei ante oculos eorum\'. nollemus quidem tamquam e proprii corporis iunctura praecidi. sed quoniam tabescentis uulneris putredo pestifera plus habet in abscisione solaminis quam in remissione medicaminis, inuenta est causa salubrior, ne per cuncta membra pestilens inrepat uirus, ut conpendioso dolore natum decidat uulnus. famosi ergo criminis reos Uictorianum Carcabianensem, Marcianum Sullectinum, Beianum Beianensem, Saluium Ausafensem, Theodorum Usulensem. Donatum Sabratensem, Miggenem Elefantariensem, Praetextatum Adsuritanum, Saluium Membresitanum, Ualerium Melzitanum, Felicianum Mustitanum et Martialem Pertusensem, qui funesto opere perditionis uas sordidum collecta faeculentia glutinarunt, sed et clericos aliquando e.cclesiae Carthaginis, qui, dum facinori [*]( 2 Sententia concilii Bagaiensis 5 Ps. 13, 3 ) [*]( 1 uiues Wml illos) alios XZ 2 uagaitana codd. 3 trahi WXmlYml 4 catenas WXmlYml 6 male (om. diotione) W 8 contritio Ym2R contritio et infelicitas III 19, 22, sed cf. IIII18, 21 11 corroporis W iuncta Wml 12 pestiferat WXmlYR 13 remisione W 15 uirus] urus Xml 16 carcauianensem WXYB carcauineneem Z 17 martianum lVYR" baeianum R Baianenaem v 18 ausarensem WXYZ ausausareusem R musulensem codd. 19 Sabratensem om. W miggene WYR 20 menbresitanum RZ 21 marcialem Z 22 pertutensem lV ml funestu W perdibonis W uasJ aa W 23 sorbidum WXml feculentia XYmlR )

504

intersunt, inlicito incestui lenocinium praebuerunt. dei praesidentis arbitrio uniuersalis concilii ore ueridico damnatos esse cognoscite. post istorum damnationem, in quibus leguntur Praetextatus Adsuritanus et Felicianus Mustitanus, cum quibus, ut ante dixi, post proconsulares aduersus eos impetratas iussiones concordauerunt, ceteris in eodem Maximiani schismate constitutis, Primiani etiam damnatoribus. tantum quia non interfuerant Maximiani ordinationi, dilationem dederunt in eodem Bagaiensi concilio certo diei termino definitam, quae continetur his uerbis: eos autem, inquiunt, quos sacrilegi surculi non polluere plantaria, hoc est qui a Maximiani capite proprias manus uerecundo fidei pudore retraxerunt, ad matrem ecclesiam redire permisimus. quantum enim de reorum morte purgamur, tanto de innocentium reditu gratulamur. ac ne angustum redeuntibus tempus spem salutis artatae diei pressura subducat, agnoscentibus quibus licet, manentibus praecedentibus statutis, uniuersis usque ad diem octauum KJ Ian proxime futurarum agnitionis pandimus ianuam, ut integri honoris ac fidei regressi habeant fundamenta. quam si quisquam ingredi nequiuerit pigra segnitia, sciat sibi ad omnes ueniales aditus sua uoluntate uiam esse subductam. [*]( 5 cap. 4, 4 10 Sententia concilii Bagaiensis ) [*]( 1 incertui WYml 5 post proconsulares scripni porro consulares WXmlYml proconsulares Ym2B proconsulis Xm2Zv 6 impetratae Ym2 impetrates 12 impetrata iussione XmSZv 7 maximianas WYrnl constitutus WYml 9 eo M diei] dici W 11 sarguli WYml saeculi v id est III 54, 60 12 pudore fidei III 54, 60 13 traxerunt WXmlYmlB 15 tantum Z 16 redeutibus W 17 licet) add. longe Ym2R 18 praecidentibus XmlYml praecipientibus Ym2R ad] in 111 54, 60 19 octabum W VIII XZ ianf X ianuar Z futuram XZ 20 ianuam] iam del. et in mg. ianuam W integris WXmlYml 21 habent R qua WXmlM, cf. III 54, 60. IIII 38, 46 anuam dilationis ingrederentur 23 aditos WYmi uoluntatem W )

505

manebit enim circa eos dicta sententia et post praestitutum diem redeuntibus fixa paenitentia.

Ex his igitur omnibus quoniam redisse aliquos ad communionem uestram nec uos negatis et in tam recenti memoria, adhuc etiam uiuentibus hominibus, de quibus agitur, celeberrima et clara notitia est, cum et illi, quibus dilatio data est — quandoquidem, sicut uerba eiusdem concilii satis indicant, eos ad matrem ecclesiam redire inuitant et eorum tamquam de innocentium reditu gratulantur — et illi, quos cum Maximiano nulla interposita dilatione damnarunt, extra uestram ecclesiam toto illo tempore baptizauerint, siue usque ad diem dilationis, quando cum Maximiano communicabant et in eius erant schismate constituti, siue etiam transacto dilationis die, quando Titianus aduocatus nominatim Praetextatum et Felicianum pelli de basilicis postulabat, cum quibus in honore integro Primianus postea concordauit: quomodo audetis iam dicere unum baptisma nisi in una ecclesia dari non posse, cum ab istis datum in sacrilego schismate baptismum sine ulla controuersia cognoueritis susceperitis rescindere non ausi fueritis? nec tamen potestis dicere nihil uos praestitisse illis, quos in eodem baptismo suscepistis. si ergo quaeram quid praestiteritis, procul dubio respondebitis: ne ipso schismatis sacrilegio perirent, ne baptismum Christi non ad praemium sed ad iudicium, non ad salutem sed ad perniciem, sicut est militiae character in desertoribus, haberent, praestitimus pacem, praestitimus unitatem, praestitimus ecclesiae societatem, ut eum per quem caritas diffunditur in cordibus nostris spiritum [*](27 cf. Rom. 5, 5 ) [*]( 2 paenitentiam WR 5 igitur W, om. R 7 concilii eiusdem v 10 daniDanerunt Zv uestra WYml 11 ecclesia W 12 cmnj eum WXml 13 scismate erant Zml 14 praetextatim WYml 15 postulabant codd. 17 unum] uiuum W in om. W 19 ausciperitis W 20 tam WXmlR 22 ipsos Xml sacrilegio schismatis v 23 sacri- leio R 25 caracter Z 26 praestemus ecclesiae WXmlYml 27 sanctum spiritum X )

506

sanctum accipere mererentur, sine quo nemo peruenit ad regnum caelorum, etiamsi sacramentis omnibus legitimis inbuatur. haec responderetis ueraciter, si ueram ecclesiam teneretis. uerumtamen ad admonitionem uestram sufficit, ut hoc uos accepturos intellegatis in uera ecclesia, quod eos, quos in Maximiani sacrilego schismate baptizarunt, qui cum eis ad uos inde redierunt, in uestra communione accepisse credidistis, atque ita uos etiam accepto baptismo Christi esse puniendos, si unitatem eatholicae ecclesiae non tenueritis, sicut in Maximiani schismate baptizatos procul dubio puniendos non dubitaretis, si uestrae communioni non copularentur, in quibus ad uos inde uenientibus non rescindendum baptismum iudicastis. uides itaque etiam hoc, quod te mouebat de baptismi sacramento, in causa Maximianensium iam solutum.