De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Nullo modo igitur per daemonum quasi medietatem ambiendum est ad beneuolentiam seu beneficentiam deorum uel potius angelorum bonorum, sed per bonae uoluntatis similitudinem, qua cum illis sumus et cum illis uiuimus et cum illis Deum quem colunt colimus, etsi eos carnalibus oculis uidere non possumus; in quantum autem dissimilitudine uoluntatis et fragilitate infirmitatis miseri sumus, in tantum ab eis longe sumus uitae merito, non corporis loco. Non enim quia in terra condicione carnis habitamus, sed si inmunditia cordis terrena sapimus, non eis iungimur. Cum uero sanamur, ut quales ipsi sunt simus; fide illis interim propinquamus, si ab illo nos fieri beatos, a quo et ipsi facti sunt, etiam ipsis fauentibus credimus. [*]( 1 male sup, lin. I 2 quod l/ibet, i ex u corr. C quando codd. excepto e, qui m. 2 correctus quanta habet quando et quantum q v 6 creaturas .... sedes om. II caelestes habitationes Cl 12 bonis Cpq, om. v Domb. 14 quasi per daem. 8 v ambigendum e lo beneficientiam Cade 16 bonorum angelorum v 17 illis ante uiuimus sup. lin. C et cum illis uiuimus om. d 22 sed sup. lin. C si sup. lin., deinde fit. rec. in quia correctum l 23 sapemus Cl 24 fide ei; /idē et interim illis v 25 ipsi pauentibus e ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pan I. ) [*]( 26 )
Sane aduertendum est, quo modo iste Aegyptius, cum doleret tempus esse uenturum, quo illa auferrentur ex Aegypto, quae fatetur a multum errantibus et incredulis et a cultu diuinae religionis auersis esse instituta, ait inter cetera: Tunc terra ista, sanctissima sedes delubrorum adque templorum, sepulcrorum erit mortuorumque plenissima; quasi uero, si illa non auferrentur, non essent homines morituri, aut alibi essent mortui ponendi quam in terra; et utique, quanto plus uolueretur temporis et dierum, tanto maior esset numerus sepulcrorum propter maiorem numerum mortuorum. Sed hoc uidetur dolere, quod memoriae martyrum nostrorum templis eorum delubrisque succederent. ut uidelicet, qui haec legunt animo a nobis auerso adque peruerso, putent a paganis cultos fuisse deos in templis, a nobis autem coli mortuos in sepulcris. Tanta enim homines inpii caecitate in montes quodam modo offendunt resque oculos suos ferientes nolunt uidere. ut non adtendant in omnibus litteris paganorum aut non inueniri aut uix inueniri deos, qui non homines fuerint mortuisque diuini honores delati sint. Omitto, quod Varro dicit omnes ab eis mortuos existimari manes deos et probat per ea sacra, quae omnibus fere mortuis exhibentur, ubi et ludos commemorat funebres, tamquam hoc sit maximum diuinitatis indicium, quod non soleant ludi nisi numinibus celebrari.
Hermes ipse, de quo nunc agitur, in eodem ipso libro, ubi quasi futura praenuntiando deplorans ait: \'Tunc terra [*]( 7 Apul. Ascl. p. 47, 5 ) [*]( 3 implecata C; impleta p q v 5 auferentur e l s ex Aegypt. om. s 6 quae fatetur m. 2 in ras. e 14 dolere, in marg. dicere, e nostrorum sup. lin. C 16 praeuerso (7* deos cultos fuisse v 18 monte e 22 sunt s 23 existimare s 24 omnibus, in marg. hominib;, e et om. 8 27 Ermes d ipso eodem v 28 denuntiando s )
Adhuc addit et dicit: \'Isin uero Osiris quam multa bona praestare propitiam, quantis obesse scimus iratam!\' Deinde ut ostenderet ex hoc genere esse deos, quos illa arte homines faciunt (unde dat intellegi daemones se opinari ex hominum mortuorum animis extitisse, quos per artem, quam inuenerunt homines multum errantes, increduli et inreligiosi, ait inditos simulacris, quia hi, qui tales deos faciebant, animas facere non utique poterant), cum de Iside dixisset, quod commemoraui, \'quantis obesse scimus iratam\', secutus adiunxit: (Terrenis etenim dis adque mundanis facile est irasci, utpote qui sint ab hominibus ex utraque natura facti adque conpositi.\' \'Ex utraque natura\' dicit ex anima et corpore, ut pro anima sit daemon, pro corpore simulacrum. \'Unde contigit, inquit, ab Aegyptiis haec sancta animalia nuncupari colique per singulas ciuitates eorum animas, quorum sunt consecratae uiuentes, ita ut eorum legibus incolantur et eorum nominibus nuncupentur.) Ubi est illa uelut querela luctuosa, quod terra Aegypti, sanctissima sedes delubrorum adque templorum, sepulcrorum futura esset mortuorumque plenissima? Nempe spiritus fallax, cuius instinctu Hermes ista dicebat, per eum ipsum coactus est confiteri iam tunc illam terram sepulcrorum et mortuorum, quos pro dis colebant, fuisse plenissimam. Sed [*]( 3 est iste, alius ille a b et omn. a 6 trimeg. e 8 ysin a; his in d; sin s Isidem uero ye] osiris q; sin uero isidis, in marg. osiris, e uxorem osiris a*v 14 quia hi om. a utique facere non a 15 de Iside] de his idem 1 commemora/ns a 17 terrens e 23 numin. C 24 uelut sup. lin. e querella GIll; querilla d1 27 extinctu C ita 01 28 quo actus d )
Nec tamen nos eisdem martyribus templa, sacerdotia, sacra et sacrificia constituimus, quoniam non ipsi, sed Deus eorum nobis est Deus. Honoramus sane memorias eorum tamquam sanctorum hominum Dei, qui usque ad mortem corporum suorum pro ueritate certarunt, ut innotesceret uera religio falsis fictisque conuictis; quod etiam si qui antea sentiebant, timendo reprimebant. Quis autem audiuit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare, etiam super sanctum corpus martyris ad Dei honorem cultumque constructum, dicere in precibus: Offero tibi sacrificium Petre uel Paule uel Cypriane, cum aput eorum memorias offeratur Deo, qui eos et homines et martyres fecit et sanctis suis angelis caelesti honore sociauit, ut ea celebritate et Deo uero de illorum uictoriis gratias agamus et nos ad imitationem talium coronarum adque palmarum eodem inuocato in auxilium ex illorum memoriae renouatione adhortemur? Quaecumque igitur adhibentur religiosorum obsequia in martyrum locis, ornamenta sunt memoriarum, non sacra uel sacrificia mortuorum tamquam deorum. Quicumque etiam epulas suas eo deferunt (quod quidem a Christianis melioribus non fit, et in plerisque terrarum nulla talis est consuetudo) — tamen quicumque id faciunt, quas [*]( 5 c. XXVII in indice capitulorum cod. p lib. VIIII, c. I 11 tamquam ....... suorum om. Cl 13 factisq; II 15 sanctum om. s 17 petri uel pauli uel cypriani a 19 martyres, e ex a corr., C suis in om. et 20 uictoria e 22 uocato C1 sid a renouationem a quam 23 adortemur I 25 tam C 26 a om. 8 28 est om. a quas cum] quascumque ak2 )
Nos itaque martyres nostros nec diuinis honoribus nec humanis criminibus colimus, sicut colunt illi deos suos, nec sacrificia illis offerimus, nec eorum probra in eorum sacra conuertimus. Nam de Iside, uxore Osiris, Aegyptia dea, et de parentibus eorum, qui omnes reges fuisse scribuntur (quibus parentibus suis illa cum sacrificaret, inuenit hordei segetem adque inde spicas marito regi et eius consiliario Mercurio demonstrauit, unde eandem et Cererem uolunt), quae et quanta mala non a poetis, sed mysticis eorum litteris memoriae mandata sint, sicut Leone sacerdote prodente ad Olympiadem matrem scribit Alexander, legant qui uolunt uel possunt, et recolant qui legerunt, et uideant quibus hominibus mortuis uel de quibus eorum factis tamquam dis sacra fuerint instituta. Absit ut eos, quamuis deos habeant, sanctis martyribus nostris, quos tamen deos non habemus, ulla ex parte audeant conparare. Sic enim non constituimus sacerdotes nec offerimus sacrificia martyribus nostris, quia incongruum indebitum inlicitum est adque uni Deo tantummodo debitum, ut nec criminibus suis nec ludis eos turpissimis oblectemus, ubi uel flagitia isti celebrant deorum suorum, si, cum homines essent, talia commiserunt, uel conficta delectamenta daemonum noxiorum, [*]( 2 largiuntur a sanctificare C1 5 illiconfertur C 8 offerimus sup. lin. C deorum probra Domb. nihil tamen de uaria scriptura adnotans sacrificia sup. lin., in marg.: sacra, e 9 de Iside] de isto d; difide et 11 suis om. C 12 merito, in marg. marito, e 14 a sup. lin. I sed a l litteris eorum C\' 18 sacriftcauerint, inter columnas sacra fuerint. in marg. m. 2 sacrificia instituti sint, e en 20 tam C nos deos m. 2 in ras., e 23 est om. a 24 ne C\' delecta oblectemur C\' 26 conficta,menta C )
Et bonos et malos deos esse quidam opinati sunt; quidam uero de dis meliora sentientes tantum eis honoris laudisque tribuerunt, ut nullum deorum malum credere auderent. Sed illi, qui deos quosdam bonos, quosdam malos esse dixerunt, daemones quoque appellauerunt nomine deorum, quamquam et deos, sed rarius, nomine daemonum, ita ut ipsum Iouem, quem uolunt esse regem ac principem ceterorum, ab Homero fateantur daemonem nuncupatum. Hi autem, qui omnes deos non nisi bonos esse adserunt et longe praestantiores eis [*]( 1 demonum, in marg. demoniord, e 2 haberent e; habebat a si haberet deum om. Cl a d, manu rec. sup. lin. C 3 inportauerunt V 7 dicituri l 8 alios nonos alios malos a 9 ad///uitam C in om. e aeternA, Ii m. 2 in ras., e 10 esse] eos e censebunt om. e In fine libri c̄tuli C AVRELI. AVGVSTINI. EPI. | DE CIVITATE DI. CONTRA I PAGANOS. FINIT. LIB. VIII. I INC. LIB. VII II. [ IN DNO AMEN. C Hic desinit codex d 17 laudisque J ludis// e 18 credere auderent] crederent a )
Proinde hic liber, sicut in illius fine promisimus, disputationem continere debebit de differentia (si quam uolunt esse) non deorum inter se, quos omnes bonos dicunt, nec de [*]( ] boni perhib. v 2 quae] quia a 4 et homines, in marg. m. 2 i daemones, C 7 qui a 10 philos. praecipui e 11 sentiant s cum om. e 16 aduersantur, in marg.: spernunt detestantur e id est. in. marg. ideo, e 17 facinerosa C l k1; facinorosa a1 b1 p υ; ac facinor. 0 aa62 23 di] de C 27 de orn. e\' 28 derum C nec] sed m. 2 in ras. e )
Quae igitur est differentia daemonum bonorum et malorum? Quando quidem Platonicus Apuleius de his uniuersaliter disserens et tam multa loquens de aeriis eorum corporibus de uirtutibus tacuit animorum, quibus essent praediti, si essent boni. Tacuit ergo beatitudinis causam, indicium uero miseriae tacere non potuit, confitens eorum mentem, qua rationales esse perhibuit, non saltem inbutam munitamque uirtute passionibus animi inrationabilibus nequaquam cedere, sed ipsam quoque, sicut stultarum mentium mos est, procellosis quodam modo perturbationibus agitari. Verba namque eius de hac re ista sunt: Ex hoc ferme daemonum numero, inquit, poetae [*]( 27 de deo Socr. p. 15, 13 Goldb. ) [*]( 1 illos] alios m. 2 in ras. e 2 alteque C a kl; lateque b lp q sex di k2 f v; lateque disiungunt m. 2 in ras. e 3 deSerentia C de om. s 5 Platon. philosophorum e 8 deos l 9 credidit e 10 ut] et e 13 rationabilis s 19 disputans l 21 si om. II boni essent v 23 minutamq., in marg. i munitam, C 24 inrationalibus l edere e )
Duae sunt sententiae philosophorum de his animi motibus, quae Graeci rcdib], nostri autem quidam, sicut Cicero, perturbationes, quidam affectiones uel affectus, quidam uero, [*]( h so 1 aut quaquam, aut m. 2 in aud corr., C ores e 3 auersari s et ante mis. om. I miseri el 6 turbulae es\' 7 exultant C1, eiol/ant C2; exolant 11; excolant s 9 partes sup. lin. e ipsas m. 2 in ras. e mentes, es m. 2 in ras., e 10 salum sup. Un. C 12 qui!. littera erasa, C 14 inturbata 11 18 uerba eo usque ad debita m. 2 in ras. e quod 8 insanabilis 01 26 graece l pathen s quiquam a )
Ut enim alia omittam, quibus id ostendam, ne longum faciam, aliquid unum quod sit euidentissimum dicam. In libris, quibus titulus est Noctium Atticarum, scribit A. Gellius, uir [*]( 1 sicut iste m. 2 in ras. e 4 ad sup. lin. I 8 sicut/ istoici n fcandere illas s omnino ullas C 9 insipientem Cl 11 couincit C 12 istoici 8 sed commoda m. 2 in ras. e 13 et om. a eterna p •t 16 corporatione 8 17 parueexigua l 18 uocetur a 19 extimatione l a v pensetor 8 20 istoici s 25 sonum, on m. 2 in ras. C 27 aliquidi I m. 2 corr. euidentissime 81 28 uir om. a )
Quae si ita sunt, aut nihil aut paene nihil distat inter Stoicorum aliorumque philosophorum opinionem de passionibus et perturbationibus animorum; utrique enim mentem rationemque sapientis ab earum dominatione defendunt. Et ideo fortasse dicunt eas in sapientem non cadere Stoici, quia nequaquam eius sapientiam, qua utique sapiens est, ullo errore obnubilant aut labe subuertunt. Accidunt autem animo sapientis salua serenitate sapientiae propter illa, quae commoda uel incommoda appellant, quamuis ea nolint dicere bona uel mala. Nam profecto si nihili penderet eas res ille philosophus, quas amissurum se naufragio sentiebat, sicuti est uita ista salusque corporis, non ita illud periculum perhorresceret, ut palloris etiam testimonio proderetur. Verum tamen et illam poterat permotionem pati, et fixam tenere mente sententiam, uitam illam salutemque corporis, quorum amissionem minabatur [*]( inmen ni V 3 te C 5 inter amo C 6 sapienti C e!sd\'\'tn om. e; eisque I 7 adque om. e 7 sqq. sapientes (sapientis l1)—patiantur, retinent-de. bent C ab Is a l; sapientis—patiatur, retinet-debet e p q V Domb. 9 effugere e 11 agellio m. 1 corr. in fine uersus C 14 ut pene a 17 rationem omiiso que C1 20 laue C1; lebe et accedunt Cl autemj enim 8 21 uel incommoda om. Cl 22 uel bona uel e 23 nichil b 24 se om. a sicut b l 26 et om. I 27 mentis C )
Non est nunc necesse copiose ac diligenter ostendere, quid de istis passionibus doceat scriptura diuina, qua Christiana eruditio continetur. Deo quippe [illam] ipsam mentem subicit regendam et iuuandam mentique passiones ita moderandas [*]( 17 Aen. IIII. 449 ) [*]( 2 bonos m. 2 in ras. e 3 uerborum m. 2 in ras. e 4 atram ea m. 2 rescripta, e 7 extimando l1 ambos j tamen ne si e 8 istorumJ re r stoicorum Is 9 uel om. e retine C 10 mallere C 11 ifliustitia, in lineolis deletum, C 12 uiolatur] colatur 8 13 accidunt b e p s a k Ƒ; accedunt C; accedit a; accedant l; accidant qv 14 ria oai, s ipsa dominatur eis p 15 et] sed p v et potius resistendo sup. lis. C ai 16 discribit l 20 trahunt C 22 dina C 23 [illam] om. CI; illa p 8 a lJomb.; illam m. rec. sup. lin. C, rell. v mentem] manentem a subicimus e )
Qua interim de sanctis angelis quaestione dilata uideamus quem ad modum dicant Platonici medios daemones inter deos et homines constitutos istis passionum aestibus fluctuare. Si enim mente ab his libera eisque dominante motus huiusce modi paterentur, non eos diceret Apuleius simili motu cordis et salo mentis per omnes cogitationum aestus fluctuare. Ipsa igitur mens eorum, id est pars animi superior, qua rationales sunt, in qua uirtus et sapientia, si ulla eis esset, passionibus turbulentis inferiorum animi partium regendis moderandisque [*]( 1 de orat. I, 11 22 de deo Socr. p. 15, 18 ) [*]( 1 torqueat C2 ablps; torque ad Cl; torquet eqkf7 homines, iri eum marg, otfif, e 2 adbac Cl 5 sancti////angeli b puniunt, iunt m. 2 in ras., e accipiant C 6 Dei om. I sime C 8 conauetudo I 9 propter m. 2 ex per corr. C 15 apuleio, 0 ex u corr., C 16 eir agitantur p 19 quemammodum Cl 20 ipsi, in marg. m. rec. istis. (\' 21 libera eisque dominante om. Cx 22 non eos diceret om. Cl 28 salos * 26 inferiora ex inferioribus corr. s partibus s )
Quod si quisquam dicit, non ex omnium, sed ex malorum daemonum numero esse, quos poetae quorundam hominum os ores et amatores deos non procul a ueritate confingunt (hos enim dixit Apuleius salo mentis per omnes cogitationum aestus fluctuare): quo modo istud intellegere poterimus, quando, cum hoc diceret, non quorundam, id est malorum, sed omnium daemonum medietatem propter aeria corpora inter deos et homines describebat? Hoc enim ait fingere poetas, quod ex istorum daemonum numero deos faciunt et eis deorum nomina inponunt et quibus uoluerint hominibus ex his amicos inimicosque distribuunt ficti carminis inpunita licentia, cum deos ab his daemonum moribus et caelesti loco et beatitudinis opulentia remotos esse perhibeat. Haec est ergo fictio poetarum deos dicere, qui di non sunt, eosque sub deorum [*]( 21 ib. p. 15, 13 sqq. ) [*]( 1 ipsaṁ C inquid a 2 salus a fluctuaret C 3 formidinum sup. lin. C 4 huius modi C 8 5 ad] a s 6 similitudine 8 18 istuc C 19 id est om. e malorum m. 2 in ras. e 20 mediantem s 21 et minis h p. 418, 4 discrib. I 24 car C 26 perhibeat p Domb.2j peribeat s; perhibeant rell. v est om. lpl ergo] enim p ) [*]( XXXX Aug. opera Seetlo V pars I. ) [*]( 27 )
Quid? illa ipsa definitio daemonum parumne intuenda est (ubi certe omnes determinando conplexus est), quod ait daemones esse genere animalia, animo passiua, mente rationalia, corpore aeria, tempore aeterna? In quibus quinque commemoratis nihil dixit omnino, quod daemones cum bonis saltem hominibus id uiderentur habere commune, quod non esset in I malis. Nam ipsos homines cum aliquanto latius describendo conplecteretur, suo loco de illis dicens tamquam de infimis adque terrenis, cum prius dixisset de caelestibus dis, ut commendatis duabus partibus ex summo et infimo ultimis tertio loco de mediis daemonibus loqueretur: \'Igitur homines, inquit, ratione cluentes, oratione pollentes, inmortalibus animis, moribundis membris, leuibus et anxiis mentibus, brutis et obnoxiis corporibus, dissimilibus moribus, similibus erroribus, peruicaci audacia, pertinaci spe, casso labore, fortuna caduca, singillatim mortales, cuncti tamen uniuerso genere perpetui, uicissim sufficienda prole mutabiles, uolucri tempore, tarda sapientia, cita morte, querula uita terras incolunt.\' Cum hic tam multa diceret, quae ad plurimos homines pertinent, numquid etiam illud tacuit, quod nouerat esse paucorum, ubi ait \'tarda sapientia\'? Quod si praetermisisset, nullo modo recte genus [*]( 6 ib. p. 16, 18 14 ib. p. 8, 16 ) [*]( 2 aeris C 3 platonica definitione C 6 genera ex rationabilia e a 8 quod mss.; quo auctore Diibnero Domb.2 saltim l 9 id om. a. erasum in e 10 discrib. I; conscrib. s 13 inferno 01 15 cluentes v; om. b; claudentes lpsαϜ (in p superscriptum est utentes); gaudentes C Domb.; plaudentes a e kl; prudentes q oratione om. b ṇο̣ṇ diff ̣ι̣ṇι̣ṭο̣ ḥο̣ṃι̣ṇι̣ṣ p̣ḷạụḍẹṇṭι̣ṣ oratione q pollentes superscripto fruentes b; pellentes s 17 corpori/, s eraso et m. rec. superscripto bus, C; corpori a moribus simil. sup. lin. C 20 sufficiendam prolem C 21 citata I; ita s 22 etiam sup. lin. I 24 nulla s ) [*]( 27* )
Quales igitur mediatores sunt inter homines et deos, per quos ad deorum amicitias homines ambiant, qui hoc cum hominibus habent deterius, quod est in animante melius, id est animum; hoc autem habent cum dis melius, quod est in animante deterius, id est corpus? Cum enim animans, id est animal, ex anima constet et corpore, quorum duorum anima est utique corpore melior, etsi uitiosa et infirma, melior certe corpore etiam sanissimo adque firmissimo, quoniam natura eius excellentior nec labe uitiorum postponitur corpori, sicut aurum etiam sordidum argento seu plumbo, licet purissimo, carius aestimatur: ista mediatores deorum et hominum, per quos interpositos diuinis humana iunguntur, cum dis habent corpus aeternum, uitiosum autem cum hominibus animum: quasi religio, qua uolunt dis homines per daemones iungi, in corpore sit, non in animo constituta. Quaenam tandem istos mediatores falsos adque fallaces quasi capite deorsum nequitia uel poena suspendit, ut inferiorem animalis partem, id est corpus, cum superioribus, superiorem uero, id est animum, cum inferioribus habeant, et cum dis caelestibus in parte seruiente coniuncti, cum hominibus autem terrestribus in parte dominante sint miseri? Corpus quippe seruum est, sicut etiam Sallustius ait: \'Animi imperio, corporis seruitio magis utimur.\' Adiunxit autem ille: \'Alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commune est,\' quoniam de hominibus loquebatur, quibus [*]( 25 Cat. 1 ) [*]( 5 ambulant, in marg. ambiant, a 8 animans id est om. e 10 mepori Hor om. e 11 etiam om. I eius natura v 12 cor C 13 licet om. C1 14 extimatur 11 isti s 15 humana, a finalis in ras., C .. 18 tamen l 19 medatores C 21 corporis, in marg. corpus, e anima e 24 dominante sup. lin. C sunt a quippe] inquit C 26 adiuncxit e I 27 et p. 422, 4 esse A )
Plotinus certe nostrae memoriae uicinis temporibus Platonem ceteris excellentius intellexisse laudatur. Is cum de humanis animis ageret: Tater, inquit, misericors mortalia illis uincla faciebat.\' Ita hoc ipsum, quod mortales sunt homines corpore, ad misericordiam Dei patris pertinere arbitratus est, ne semper huius uitae miseria tenerentur. Hac misericordia indigna iudicata est iniquitas daemonum, quae in animi passiui miseria non mortale sicut homines, sed aeternum corpus accepit. [*]( 19 Enn. IIII, 3, 12 ) [*]( 1 no s!llet, tribus erasis litteris, C 2 prodiderunt C2ek 3 alterum nobis cum dis corr. m. in marg. b 6 dominum] dfli 1 miseris habentes p s v; habentes om. rell. Domb. (quid ex uerbis Maduigii Gr. 23 i, 6, ad quae Domb. prouocat, ad defendendam constructionem omisso habentes colligi possit, equidem non uideo 7 disiecti I; deiecti sunt s 8 haec e 14 platoni C; platonis p 15 corpore mortali] corporali C 16 eternū p 17 protinus l temporibus uicinis e platonis, is tn. 2 in e corr., C 19 mis. inquit b 20 uincla C bat k; uincula rell. c ipsud a )
Dicit quidem et animas hominum daemones esse et ex hominibus fieri lares, si boni meriti sunt; lemures, si mali, seu laruas; manes autem deos dici, si incertum est bonorum eos seu malorum esse meritorum. In qua opinione quantam uoraginem aperiant sectandis perditis moribus, quis non uideat, si uel paululum adtendat? Quando quidem quamlibet nequam homines fuerint, uel laruas se fieri dum opinantur, uel dum manes deos, tanto peiores fiunt, quanto sunt nocendi cupidiores, ut etiam quibusdam sacrificiis tamquam diuinis honoribus post mortem se inuitari opinentur, ut noceant. Laruas quippe dicit esse noxios daemones ex hominibus factos. Sed hinc alia quaestio est. Inde autem perhibet appellari Graece beatos εὐδαίμονας, quod boni sint animi, hoc est boni daemones, animos quoque hominum daemones esse confirmans. [*]( 14 de deo Socr. p. 18, 11 ) [*]( 2 beatum animum v 12 qui p 14 et ante ex om. I ex om. s 15 ilares 8 boni meriti Cv; meriti boni rell. Domb. 16 sel. u eras., s larbas a1; larbus et aiJ sed l 18 perditisque 8 19 nequaquam s homines nequam fuerint a; nequam fuerint homines v 23 et, in marg. ut, e 25 aliqua e 26 beatos om. a beato feudaemones C\'; beatol;feudaemones Cae heudaemones 8; ee demones l sunt et animo a daemonis a )
Sed nunc de his agimus, quos in natura propria descripsit inter deos et homines genere animalia, mente rationalia, animo passiua, corpore aeria, tempore aeterna. Nempe cum prius deos in sublimi caelo, homines autem in terra infima disiunctos locis et naturae dignitate secerneret, ita conclusit: \'Habetis. inquit, interim bina animalia: deos ab hominibus plurimum differentes loci sublimitate, uitae perpetuitate, naturae perfectione, nullo inter se propinquo communicatu, cum et habitacula summa ab infimis tanta intercapedo fastigii dispescat, et uiuacitas illic aeterna et indefecta sit, hic caduca et subsiciua, et ingenia illa ad beatitudinem sublimata, haec ad miserias infimata..\' Hic terna uideo commemorata contraria de duabus naturae partibus ultimis, id est summis adque infimis. Nam tria quae proposuit de dis laudabilia, eadem repetiuit, aliis quidem uerbis, ut eis aduersa alia tria ex hominibus redderet. Tria deorum haec sunt: loci sublimitas, uitae perpetuitas. perfectio naturae. Haec aliis uerbis ita repetiuit, ut eis tria contraria hnmanae condicionis obponeret. \'Cum et habitacula, inquit, summa ab infimis tanta intercapedo fastigii dispescat\', quia dixerat loci sublimitatem; et uiuacitas, inquit, illic aeterna et indefecta sit, hic caduca et subsiciua,) quia dixerat uitae perpetuitatem; (et ingenia illa, inquit, ad beatitudinem [*]( 8 ib. p. 8, 23 ) [*]( 2 De terrenis p 3 et hominum q v dιι̣ṣstinguitur, C 4 discribsit l 9 inter b/ona s 12 fastigii om. C dispiscat Cn; diasipescat, in marg. dispescat, e 13 subsiciua C2 b elp 8 at k2 f; aubsicaua C\'; subsciua k\'; suc cisiua, e[ cis tn. 2 in ras., a; succidua as; subcisiua v 14 in beat. a bl kt.f 15 //terna duabus erasis litt. C bua 16 ultimis om. s 18 aliqui? e alia tria adu. v 22 infirmis s dispescat, in marg. tsipescat. e 23 illic inquit 8 v 24 Bubsiciua C b e l p s a k f; succisiua, cci in ras., a; subcisiua v 25 inquit illa I )
Inter haec terna deorum et hominum quoniam daemones medios posuit, de\'loco nulla est controuersia; inter sublimem quippe et infimum medius locus aptissime habetur et dicitur. Cetera bina restant, quibus cura adtentior adhibenda est, quem ad modum uel aliena esse a daemonibus ostendantur, uel si eis distribuantur, ut medietas uidetur exposcere. Sed ab eis aliena esse non possunt. Non enim sicut dicimus locum medium nec summum esse nec infimum, ita daemones, cum sint animalia rationalia, nec beatos esse nec miseros, sicuti sunt arbusta uel pecora, quae sunt sensus uel rationis expertia, recte possumus dicere. Quorum ergo ratio mentibus inest, aut miseros esse aut beatos necesse est. Item non possumus recte dicere nec mortales esse daemones nec aeternos. Omnia namque uiuentia aut in aeternum uiuunt, aut finiunt morte quod uiuunt. Iam uero iste tempore aeternos daemones dixit. Quid igitur restat, nisi ut hi medii de duobus summis unum habeant et de duobus infimis alterum? Nam si utraque de imis habebunt aut utraque de summis, medii non erunt, sed in alterutram partem uel resiliunt uel recumbunt. Quia ergo his binis, sicut demonstratum est, carere utrisque non possunt, [*]( 3 tria sup. lin. C 6 si ne C1 8 utrisque p sunt p 10 de loco nulla est om. a sublime e 14 Sed ..... possunt om. I 16 esse summum v 17 secuti Cl 21 ne aetern. e1 22 morte/, m eras., C 24 de duob. summis om. s 25 de ante duob. om. e de imis .. utraque sup. lin. C 26 mimis i 27 in alterutram, in marg. in alteram, e 28 bonis l )
Est itaque secundum Platonicos sublimium deorum uel beata aeternitas uel aeterna beatitudo; hominum uero infimorum uel miseria mortalis uel mortalitas misera; daemonum autem mediorum uel misera aeternitas uel aeterna miseria. Nam et quinque illis, quae in definitione daemonum posuit, non eos medios, sicut promittebat, ostendit;. quoniam tria dixit eos habere nobiscum, quod genere animalia, quod mente rationalia, quod animo passiua sunt; cum dis autem unum, quod tempore aeterna; et unum proprium, quod corpore aeria. Quo modo ergo medii, quando unum habent cum summis, tria cum infimis? Quis non uideat relicta medietate quantum inclinentur et deprimantur ad infima? Sed plane etiam ibi medii possunt ita inueniri, ut unum habeant proprium, quod est corpus aerium, sicut et illi de summis adque infimis singula propria, di corpus aetherium hominesque terrenum; duo uero communia sint omnibus, quod genere sunt animalia et mente rationalia. Nam et ipse cum de dis et hominibus loqueretur: \'Habetis, inquit, bina animalia\', et non solent isti deos nisi rationales mente perhibere. Duo sunt residua, quod sunt animo passiua et tempore aeterna; quorum habent unum cum infimis, cum summis alterum, ut proportionali ratione librata medietas neque sustollatur in summa, neque in infima deprimatur. Ipsa est autem illa daemonum misera aeternitas uel aeterna miseria. Qui enim ait animo passiua\', etiam \'misera\' dixisset, nisi eorum cultoribus erubuisset. Porro quia prouidentia summi Dei, sicut etiam ipsi fatentur, non fortuita [*]( 2 qui s 3 alterutnw e 0 miseria a bl 7 infirmorum e 13 passiba C sint 11 14 et.... aeria om. C\' hunum 1 17 inclinantur 1 adj in 1; om. s ibi etiam v 19 aereum I 21 sunt 11 22 de om. C 27 liberta el 28 illa om. al till 30 cultores a 31 dei summi C )
Si igitur beati recte dicuntur eudaemones, non sunt eudaemones daemones, quos inter homines et deos isti in medio locauerunt. Quis ergo est locus bonorum daemonum, qui supra homines, infra deos istis praebeant adiutorium, illis ministerium? Si enim boni aeternique sunt, profecto et beati sunt. Aeterna autem beatitudo medios eos esse non sinit, quia multum cum dis conparat multumque ab hominibus separat. Unde frustra isti conabuntur ostendere, quo modo daemones boni, si et inmortales sunt et beati, recte medii constituantur inter deos inmortales ac beatos et homines mortales ac miseros. Cum enim utrumque habeant cum dis, et beatitudinem scilicet et inmortalitatem, nihil autem horum cum hominibus et miseris et mortalibus: quo modo non potius remoti sunt ab hominibus disque coniuncti, quam inter utrosque medii constituti? Tunc enim medii essent, si haberent et ipsi duo quaedam sua, non cum binis alterutrorum, sed cum singulis utrorumque communia; sicut homo medium quiddam est, sed inter pecora et angelos, ut, quia pecus est animal inrationale adque mortale, angelus autem rationale et inmortale, medius homo est, sed inferior angelis, superior pecoribus, habens cum pecoribus mortalitatem, rationem cum angelis, animal rationale mortale. Ita ergo cum quaerimus medium inter beatos inmortales miserosque mortales, hoc inuenire debemus, quod aut mortale sit beatum, aut inmortale sit miserum. [*]( 1 temeri/tate, e eras., C 3 hi daemones, hi m. 2 erasis eu litteris, C non sunt eud. daemones om. C (in fine paginae) 4 daemones om. o1 deos!:, in margine superiore m. 2 I: et cetera eudaemones & sunt eudaemones daemones quos inter homines et deos, C et in e in medio om. 8 5 qui] si I 7 et om. e 8 eos sup. lin. C non sinit esse l 9 cum dis C; cum om. rell. v 11 sij sint m. 2 sup. lin. I; sic e recte om. a 18 bonis a alterutrum l sed .. utrorumque om. b1 19 utrum que l 21 adque ... rationale in marg. 8 rationalis et immortalis e 22 est sed p; esset Cab l V; esse 8; est e a2 Domb. 24 querimur 01 25 mis. mortales om. Is )
Utrum et beatus et mortalis homo esse possit, magna est inter homines quaestio. Quidam enim condicionem suam humilius inspexerunt negaueruntque hominem capacem esse posse beatitudinis, quamdiu mortaliter uiuit. Quidam uero extulerunt se et ausi sunt dicere sapientiae compotes beatos esse posse mortales. Quod si ita est, quur non ipsi potius medii constituuntur inter mortales miseros et inmortales beatos, beatitudinem habentes cum inmortalibus beatis; mortalitatem cum mortalibus miseris? Profecto enim, si beati sunt, inuident nemini (nam quid miserius inuidentia?) et ideo mortalibus miseris, quantum possunt, ad consequendam beatitudinem consulunt, ut etiam inmortales ualeant esse post mortem et angelis inmortalibus beatisque coniungi.
Si autem, quod multo credibilius et probabilius disputatur. omnes homines, quamdiu mortales sunt, etiam miseri sint necesse est, quaerendus est medius, qui non solum homo. uerum etiam deus sit, ut homines ex mortali miseria ad beatam inmortalitatem huius medii beata mortalitas interueniendo perducat; quem neque non fieri mortalem oportebat. neque permanere mortalem. Mortalis quippe factus est non infirmata Verbi diuinitate, sed carnis infirmitate suscepta; non autem permansit in ipsa carne mortalis, quam resuscitauit [*]( 4 utrum et mss.; Utrum autem et v 6 capacem] compotem C 7 posse m. 1 sup. lan. C, rell. v; om. Domb. 9 posse Caelpsv; om. b a kl; inclusit Domb.2 10 inter mort. mis. et om. II 12 com immortalibus C 15 ut etiam a bel p a. k f; ut et etiam C v pos C; p\' a 19 probalius e 22 homines om. al 25 permanere 02; peraenire C1 )
Homo itaque mortalis et miser longe seiunctus ab inmortalibus et beatis quid eligat medium, per quod inmortalitati et beatitudini copuletur? Quod possit delectare in daemonum in mortalitate , miserum est; quod posset offendere in Christi mortalitate, iam non est. Ibi ergo cauenda est miseria sempiterna; hic mors timenda non est, quae non esse potuit sempiterna, et beatitudo amanda est sempiterna. Ad hoc se quippe interponit medius inmortalis et miser, ut ad inmortalitatem beatam transire non sinat, quoniam persistit quod [*]( I fructus est v meditat ionis 1 2 liberando 8 3 remanerent, ent I In. 2, C 4 oportut C 6 et om. I per id 8 transferre Cl 14 per immortalitatis iactantiam s seducere e et sue mortalitatis humilitate, in marg. et sue mortis hutilitate (siel) e 15 suae om. at bonitate superscripto i benignitate b; dignitate a Domb.\' dextruxit e 16 mandans, na ex m corr., C 17 eorum 81 18 se, superscripto m. 1 iunctus, C 20 posset aes 21 inmortalitatem C posset a bit: P 8 a k f Domb.; possit Cb2lv 23 esse non 8 v 24 amando e quippe se v )
Non enim uerum est, quod idem Platonicus ait Platonem dixisse: \'Nullus Deus miscetur homini*; et hoc praecipuum eorum sublimitatis ait esse specimen, quod nulla adtrectatione hominum contaminantur. Ergo daemones contaminari fatetur, et ideo eos, a quibus contaminantur, mundare non possunt omnesque inmundi pariter fiunt, et daemones contrectatione hominum et homines cultu daemonum. Aut si et contrectari miscerique hominibus, nec tamen contaminari daemones possunt, dis profecto meliores sunt, quia illi, si miscerentur, contaminarentur. Nam hoc deorum dicitur esse praecipuum, ut eos sublimiter separatos humana contrectatio contaminare non possit. Deum quidem summum omnium creatorem, quem nos uerum Deum dicimus, sic a Platone praedicari adseuerat, quod ipse sit solus qui non possit penuria sermonis humani quauis oratione uel modice conprehendi; uix autem sapientibus uiris, cum se uigore animi quantum licuit a corpore [*]( 8 de deo Socr. p. 9, 6 21 ib. p. 8, 1 ) [*]( 1 super a v que e 8 dixisse Platonem v 10 adtractatione ali 11 fatentur e 13 contractatione C a2 14 hominum ......contractare (sic) corr. m. in margine b et si a et sup. lin. C contrectare C\' l p s a k f ; contrectari at e; contractari aJ 15 misceriqu/e, m. 2 c i c superscripto miserisi (sic!), C; miserque l 16 illis e miserentur l 17 Nam, in marg. Nec, e 18 contrecio e 19 creatorem de deo uero, glossa marginali in textum recepta, e 21 quod] quo modo p a fortasse recte penuria sennonis (\'2 a bel p s a. k f v, penuria om. C\' Domb. 22 quamuis C a ei autem] a ter e 23 post uiris inserta est correctura: uiz saltem a sapientibus uiris, e )
Videndo igitur uisibusque se praebendo et loquendo et audiendo di corporaliter misceri hominibus possent. Hoc autem modo daemones si miscentur, ut dixi, et non contaminantur, di autem contaminarentur, si miscerentur: incontaminabiles dicunt daemones et contaminabiles deos. Si autem contaminantur et daemones, quid conferunt hominibus ad uitam post mortem beatam. quos contaminati mundare non possunt, ut eos mundos dis incontaminatis possint adiungere, inter quos et illos medii constituti sunt? Aut si hoc eis beneficii non conferunt, quid prodest hominibus daemonum amica mediatio? An ut post mortem non ad deos homines per daemones transeant, sed simul uiuant utrique contaminati ac per hoc neutri beati? Nisi forte quis dicat more spongiarum uel huiusce modi rerum mundare daemones amicos suos, ut tanto ipsi sordidiores fiant, quanto fiunt homines eis uelut tergentibus mundiores. Quod si ita est, contaminatioribus di miscentur daemonibus, qui, ne contaminarentur, hominum propinquitatem contrectationemque uitarunt. An forte di possunt ab hominibus contaminatos mundare daemones, nec ab eis contaminari, et eo modo non possent et homines? Quis talia sentiat, nisi quem fallacissimi daemones deceperunt? Quid quod, si uideri [*]( 2 uellet Clp at; uellent a b v Domb. quon/am, i eras., C 3 uel daem. om. a 5 uisibilibusq;, bili punctis delet., e se om. s loquendo et sup. lin. C 6 possint 1 8 incontaminabiles, in margine glossa erasa m. 2 leguntur De mediatore dno nro diu xpo, e 10 post mortem ad uitam beatam l post mortem beatam sup. lin. C 14 meditatio C 15 An ut] aut e 17 sphongiarum C211; sphongearum C\' el2; spongiarum e in marg.; fongeartl uel spongearū a 20 contaminatio. ribus, r m. 2 in n corr., I; contaminatoribus es\' 21 nec e prop in . quitate e 22 possunt diijjs 23 daemones mund. I 24 et ante eo °1. s eoque p possint l; possunt a ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pare I. ) [*]( 28 )
Miror autem plurimum tam doctos homines, qui cuncta corporalia et sensibilia prae incorporalibus et intellegibilibus postponenda iudicauerunt, cum agitur de beata uita, corporalium contrectationum facere mentionem. Ubi est illud Plotini, ubi ait: Fugiendum est igitur ad carissimam patriam, et ibi pater, et ibi omnia. Quae igitur, inquit, classis aut fuga? Similem Deo fieri.\' Si ergo deo quanto similior, tanto fit quisque propinquior, nulla est ab illo alia longinquitas quam eius dissimilitudo. Incorporali uero illi aeterno et [*]( 1 ib. p. 6, 14 2 Verg. Georg. I, 5 21 Enn. I, 6, 8; 2, 3 ) [*]( 6 terram s 8 miserentur C\'; c̃miscerentur l 10 radii l 14 medi/atore, eraso t, C indigo med. p 16 unus est q v 17 quam s 18 corporalia C elps a k\'l; corporea a, in marg. e. v Domb. prae om. p; quae s corporabilibus e 19 igitur ps 20 facerent s 21 platonis ex plotunis corr., C; platoni bl II at 22 classis inquit V inquit om. a clausis lIps aut om. p aut simile, superscr. m. rec. fugiit, l 23 tanto deo similior fit quanto quisque a 25 incorporabili I illi om. s )