De civitate dei

CAPUT XXI. Quam ingrata fuerit Romana ciuitas Scipioni liberatori suo et in quibus moribus egerit, quando eam Sallustius optimam fuisse describit.

Porro inter secundum et postremum bellum Carthaginiense, quando Sallustius optimis moribus et maxima concordia dixit egisse Romanos (multa enim praetereo suscepti operis modum cogitans), eodem ipso ergo tempore morum optimorum maximaeque concordiae Scipio ille Romae Italiaeque liberator eiusdemque belli Punici secundi tam horrendi, tam exitiosi, tam periculosi praeclarus mirabilisque confector, uictor Hannibalis domitor que Carthaginis, cuius ab adulescentia uita describitur dis dedita templisque nutrita, inimicorum accusationibus cessit carensque patria, quam sua uirtute saluam et liberam reddidit, in oppido Linternensi egit reliquam conpleuitque uitam, post insignem suum triumphum nullo illius urbis captus desiderio, ita ut iussisse perhibeatur, ne saltem mortuo in ingrata patria funus fieret. Deinde tunc primum per Gn. Manlium proconsulem de Gallograecis triumphantem Asiatica luxuria Romam omni hoste peior inrepsit. Tunc enim primum lecti aerati et pretiosa stragula uisa perhibentur; tunc inductae in conuiuia psaltriae et alia licentiosa nequitia. Sed nunc de his malis, quae intolerabiliter homines patiuntur, lion de his, quae libenter faciunt, dicere institui. Unde illud magis, quod de Scipione commemoraui, quod cedens inimicis extra patriam, quam liberauit, mortuus est, ad praesentem pertinet [*]( 8 Hist. I 22 Liu. XXXVIIII, 6 ) [*]( 7 chartag. tt sic semper C 10 ipso ergo A e p q; ergo ipso C rell. v i ta 11 liberator eiusdemque ont. A* 12 secundụ,m C 14 dominatorque e chartagi|n////is C 20 Gfi. A Cp; gneum rell.; Cneum v 21 manlium codd. 23 strati f nisa sup. lin. C 24 licentiora C ) [*]( 10* )

disputationem, quod ei Romana numina, a quorum templis auertit Hannibalem, non reddiderunt uicem, quae propter istam tantummodo coluntur felicitatem. Sed quia Sallustius eo tempore ibi dixit mores optimos fuisse, propterea hoc de Asiana luxuria commemorandum putaui, ut intellegatur etiam illud a Sallustio in conparationem aliorum temporum dictum, quibus temporibus peiores utique in grauissimis discordiis mores fuerunt. Nam tunc, id est inter secundum et postremum bellum Carthaginiense, lata est etiam lex illa Voconia, ne quis heredem feminam faceret, nec unicam filiam. Qua lege quid iniquius dici aut cogitari possit, ignoro. Verum tamen toto illo interuallo duorum bellorum Punicorum tolerabilior infelicitas fuit. Bellis tantummodo foris conterebatur exercitus, sed uictoriis consolabatur; domi autem nullae, sicut alias, discordiae saeuiebant. Sed ultimo bello Punico uno impetu alterius Scipionis, qui ob hoc etiam ipse Africani cognomen inuenit, aemula imperii Romani ab stirpe deleta est, ac deinde tantis malorum aggeribus obpressa Romana res publica, ut prosperitate ac securitate rerum, unde nimium corruptis moribus mala illa congesta sunt, plus nocuisse monstretur tam cito euersa, quam prius nocuerat tam diu aduersa Carthago. Hoc toto tempore usque ad Caesarem Augustum, qui uidetur non adhuc uel ipsorum opinione gloriosam, sed contentiosam et exitiosam et plane iam eneruem ac languidam libertatem omni modo extorsisse Romanis et ad regale arbitrium cuncta reuocasse et quasi morbida uetustate conlapsam ueluti instaurasse ac renouasse rem publicam; toto ergo isto tempore omitto ex aliis adque aliis causis etiam adque etiam bellicas clades et Numantinum foedus horrenda ignominia [*]( 2 reddiderint A 6 conparationem Al a Domb.; comparatione A2 0 rell. v 9 lata A. in marg. m. rec. data est lex illa ACbdep: illa lex v Domb. 10 vel nec a 15 pun. bello A 16 uno m. 1 sup. lin. C scipionis om. Cl ob om. a 17 sterpe e1 21 monstretar A C2 rell. v; monstraretur et Domb. 24 enerbem A; eneraam a; inermem p 28 ex om. dl causis om. e 29 clades om, e ) maculosum; uolauerant enim pulli de cauea et Mancino consuli, ut aiunt, augurium malum fecerant; quasi per tot annos, quibus illa exigua ciuitas Romanum circumsessa exercitum adflixerat ipsique Romanae rei publicae terrori esse iam coeperat, alii contra eam alio augurio processerunt.

CAPUT XXII. De Mithridatis edicto, quo omnes ciues Romanos, qui intra Asiam inuenirentur, iussit occidi.

Sed haec, inquam, omitto, quamuis illud nequaquam tacuerim, quod Mithridates rex Asiae ubique in Asia peregrinantes ciues Romanos adque innumerabili copia suis negotiis intentos uno die occidi iussit; et factum est. Quam illa miserabilis rerum facies erat, subito quemque, ubicumque fuisset inuentus, in agro in uia in oppido, in domo in uico in foro, in templo in lecto in conuiuio inopinate adque inpie fuisse trucidatum! Quis gemitus morientium, quae lacrimae spectantium, fortasse etiam ferientium fuerunt! Quam dura necessitas hospitum non solum uidendi nefarias illas caedes domi suae, uerum etiam perpetrandi, ab illa blanda comitate humanitatis repente mutatis uultibus ad hostile negotium in pace peragendum, mutuis dicam omnino uulneribus, cum percussus in corpore et percussor in animo feriretur! Num et isti omnes auguria contemserant? Num deos et domesticos et publicos, cum de sedibus suis ad illam inremeabilem peregrinationem profecti sunt, quos consulerent, non habebant? Hoc si ita est, non habent quur isti in hac causa de nostris temporibus conquerantur; olim Romani haec uana contemnunt. Si autem [*]( 1 cabea A1 3 circumsepta, in margine circufeffa e 4 romane, ne in ras. litterae m, C reip. sup. lin. C 5 alio A et sic ex coniectura h Domb.; malo C rell. v proceSserant codd.; processerint v 7 mitri/ nor u datis C roma C 11 innumerabiles copias A Cp 20 mu/tis, I eraso, C 21 mutuis repente dicam b2 q k2 f 23 contempserunt a et deos a 25 Hoc.... habent ont. C 27 contempnunt Cl )

consuluerunt, respondeatur, quid ista profuerunt, quando per humanas dumtaxat leges nemine prohibente licuerunt.

CAPUT XXIII. De interioribus malis, quibus Romana res publica exagitata est, praecedente prodigio, quod in rabie omnium animalium, quae hominibus seruiunt, fuit.

Sed iam illa mala breuiter, quantum possumus, commemoremus, quae quanto interiora, tanto miseriora exstiterunt: discordiae ciuiles uel potius inciuiles, nec iam seditiones, sed etiam ipsa bella urbana, ubi tantus sanguis effusus est, ubi partium studia non contionum dissensionibus uariisque uocibus in alterutrum, sed plane iam ferro armisque saeuiebant; bella socialia, bella seruilia, bella ciuilia quantum Romanum cruorem fuderunt, quantam Italiae uastationem desertionemque fecerunt! Namque antequam se aduersus Romam sociale Latium commoueret, cuncta animalia humanis usibus subdita, canes equi, asini boues, et quaeque alia pecora sub hominum dominio fuerunt, subito efferata et domesticae lenitatis oblita relictis tectis libera uagabantur et omnem non solum aliorum, uerum etiam dominorum auersabantur accessum, non sine exitio uel periculo audentis, si quis de proximo urgeret. Quanti mali signum fuit, si hoc signum fuit, quod tantum malum fuit, si etiam signum non fuit! Hoc si nostris temporibus accidisset, rabidiores istos quam sua illi animalia pateremur.

CAPUT XXIIII. De discordia ciuili, quam Gracchinae seditiones excitauerunt.

Initium autem ciuilium malorum fuit seditiones Gracchorum agrariis legibus excitatae. Volebant enim agros populo diuidere, [*]( 2 da taxtat C\' 12 iam plane C 15 antea quam v aduersus codd. praeter b e, v; aduersum b e Domb, sociale/, m eras., C 19 tectis oni. A\' Cl 20 aduersabantur 01 21 adeuntis at 22 quod] an d 23 Hoc si, si corr. m, in rasura uocis in, C 24 illi sua v 26 Gracchinae scripsi; graecigae C; grece q; grecorum p; Graccbiae v Domb. 28 malorum codd.; bellorum v.. )

quos nobilitas perperam possidebat. Sed iam uetustam iniquitatem audere conuellere periculosissimum, immo uero, ut res ipsa docuit, perniciosissimum fuit. Quae funera facta sunt, cum prior Gracchus occisus est! quae etiam, cum alius frater eius non longo interposito tempore! Neque enim legibus et ordine potestatum, sed turbis armorumque conflictibus nobiles ignobilesque necabantur. Post Gracchi alterius interfectionem L. Opimius consul, qui aduersus eum intra Urbem arma commouerat eoque cum sociis obpresso et extincto ingentem ciuium stragem fecerat, cum quaestionem haberet iam iudiciaria inquisitione ceteros persequens, tria milia hominum occidisse perhibetur. Ex quo intellegi potest, quantam multitudinem mortium habere potuerit turbidus conflictus armorum, quando tantam habuit iudiciorum uelut examinata cognitio. Percussor Gracchi ipsius caput, quantum graue erat, tanto auri pondere consuli uendidit; haec enim pactio caedem praecesserat. In qua etiam occisus est cum liberis hi. Fuluius consularis.

CAPUT XXV. De aede Concordiae ex senatus consulto in loco seditionum et caedium condita.

Eleganti sane senatus consulto eo ipso loco, ubi funereus tumultus ille commissus est, ubi tot ciues ordinis cuiusque ceciderunt, aedes Concordiae facta est, ut Gracchorum poenae testis contionantium oculos feriret memoriamque conpungeret. Sed hoc quid aliud fuit quam inrisio deorum, illi deae templum construere, quae si esset in ciuitate, non tantis dissensionibus dilacerata conrueret? Nisi forte sceleris huius rea Concordia, quia deseruerat animos ciuium, meruit in illa aede tamquam in carcere includi. Quur enim, si rebus gestis congruere [*]( 1 iam codd. praeter q; eis iam q; tam v 2 conbellere A periculosissimo Cl 3 ipsa res v 8 L. A Cp; lucius de v 10 habereetiam C; haberet etiam d 11 nf omisso milia A 13 turpidus A I I? M. A Cp; ora. d; Marcus rell. v fulbius A 24 concordia?, e eras:, A 25 contionantum A C 27 de ciuitate C )

uoluerunt, non ibi potius aedem Discordiae fabricarunt? An ulla ratio redditur, quur Concordia dea sit, et Discordia dea non sit, ut secundum Labeonis distinctionem bona sit ista, illa uero mala? Nec ipse aliud secutus uidetur quam quod aduertit Romae etiam Febri, sicut Saluti, templum constitutum. Eo modo igitur non solum Concordiae, uerum etiam Discordiae constitui debuit. Periculose itaque Romani tam mala dea irata uiuere uoluerunt nec Troianum excidium recoluerunt originem ab eius offensione sumsisse. Ipsa quippe quia inter deos non fuerat inuitata, trium dearum litem aurei mali subpositione commenta est; unde rixa numinum et Venus uictrix, et rapta Helena et Troia deleta. Quapropter, si forte indignata, quod inter deos in Urbe nullum templum habere meruit, ideo iam turbabat tantis tumultibus ciuitatem, quanto atrocius potuit inritari, cum in loco illius caedis, hoc est in loco sui operis, aduersariae suae constitutam aedem uideret! Haec uana ridentibus nobis illi docti sapientesque stomachantur, et tamen numinum bonorum malorumque cultores de hac quaestione Concordiae Discordiaeque non exeunt, siue praetermiserint harum dearum cultum eisque Febrem Bellonamque praetulerint, quibus antiqua fana fecerunt, siue et istas coluerint, cum sic eos discedente Concordia Discordia saeuiens usque ad ciuilia bella perduxerit.

CAPUT XXVI. De diuersis generibus belli, quae post conditam aedem Concordiae sunt secuta.

Praeclarum uero seditionis obstaculum aedem Concordiae, testem caedis suppliciique Gracchorum, contionantibus [*]( 3 uide , supra p. 73, 27 ) [*]( 1 fabricarunt A dep Domb,; fabricauerunt Cabqv 2 illa AI; nulla e1 6 igitur modo v non solum A Cp; non tantum a b de q Dotnb. 7 tauta tn. 2 ex tam corr. e 8 biuere A 9 quippe, in marg. at quoq., A 13 orbe 01 ideo i et iam, et WI, 2 extra lin., A 17 stomacantur A Cl 18 quaestione/, m eras., C 21 coluerunt C\' 22 saeuẹṇιens A 25 diuersi 01 bellis C 27 seditionis A Cab d p k Domb.; seditionibus eqfv )

obponendam putarunt. Quantum ex hoc profecerint, indicant secuta peiora. Laborarunt enim deinceps contionatores non exemplum deuitare Gracchorum, sed superare propositum, L. Saturninus tribunus plebis et G. Seruilius praetor et multo post M. Drusus, quorum omnium seditionibus caedes primo iam tunc grauissimae, deinde socialia bella exarserunt, quibus Italia uehementer adflicta et ad uastitatem mirabilem desertionemque perducta est. \'Bellum deinde seruile successit et bella ciuilia. Quae proelia commissa sunt, quid sanguinis fusum, ut omnes fere Italae gentes, quibus Romanum maxime praepollebat imperium, tamquam saeua barbaries domarentur! Iam ex paucissimis, hoc est minus quam septuaginta, gladiatoribus quem ad modum bellum seruile contractum sit, ad quantum numerum et quam acrem ferocemque peruenerit, quos ille numerus imperatores populi Romani superauerit, quas et quo modo ciuitates regionesque uastauerit, uix qui historiam conscripserunt satis explicare potuerunt. Neque id solum fuit seruile bellum, sed et Macedoniam prouinciam prius seruitia depopulata sunt et deinde Siciliam oramque maritimam. Quanta etiam et quam horrenda commiserint primo latrocinia, deinde ualida bella piratarum, quis pro magnitudine rerum ualeat eloqui?

CAPUT XXVII. De bello ciuili Mariano adque Syllano.

Cum uero Marius ciuili sanguine iam cruentus multis aduersarum sibi partium peremtis uictus Urbe profugisset, uix [*]( 8 debitare A L. A Cdp; lucius ev 4 G. A C; C. d; Gaius ab eq7k Ii graius qt; cORsulp; Caius v M. A C d; MarcuB ev 5 primo om. A1 8 deinde bellum A 9 ciuilia quae A C rell. Domb.; ciuilia in quibus quae v 10 praepolleuat A 15 quod Cl 16 quas..... uastauerit om. e; in marg. m. 2: quas prouincias late cultas et ciuitates munitas regioneaq. uastauerint 21 magnitudinem C 22 loqui Cl 25 uero] ergo q ciuile 01 26 urue A )

paululum respirante ciuitate, ut uerbis Tullianis utar, \'superauit postea Cinna cum Mario. Tum uero clarissimis uiris interfectis lumina ciuitatis extincta sunt. Ultus est huius uictoriae crudelitatem postea Sylla, ne dici quidem opus est quanta deminutione ciuium et quanta calamitate rei publicae). De hac enim uindicta, quae perniciosior fuit, quam si scelera quae puniebantur inpunita relinquerentur, ait et Lucanus:

1. Excessit medicina modum nimiumque secuta est,
2. Qua morbi duxere manum. Periere nocentes;
3. Sed cum iam soli possent superesse nocentes
.

Illo bello Mariano adque Syllano exceptis his, qui foris in acie ceciderunt, in ipsa quoque Urbe cadaueribus uici plateae fora, theatra templa conpleta sunt, ut difficile iudicaretur, quando uictores plus funerum ediderint, utrum prius ut uincerent, an postea quia uicissent; cum primum uictoria Mariana, quando de exilio se ipse restituit, exceptis passim quaqua uersum caedibus factis caput Octauii consulis poneretur in rostris, Caesares a Fimbria domibus trucidarentur suis, duo Crassi pater et filius in conspectu mutuo mactarentur, Baebius et Numitorius unco tracti sparsis uisceribus interirent, Catulus hausto ueneno se manibus inimicorum subtraheret, Merula flamen Dialis praecisis uenis Ioui etiam suo sanguine litaret. In ipsius autem Marii oculis continuo feriebantur, quibus salutantibus dexteram porrigere noluisset. [*]( .1 Cat. 3, 10 7 Phars. II, 142 sqq. ) [*]( 4 nec b2 5 deminutione Cb1pkl Domb.; dim. ab2ek2fv 9 perire Al C1 10 possint C quae post nocentes uulgari solebant: Tunc data libertas resolutaque legum Frenis ira ruit om. codd. 12 platea C1 14 aedidirint el; ediderunt e 15 quia] cum m. 2 in ras. e 17 capud 01 d 18 Caesares a Fimbria com. Dotnb.3 secundum Flor. II, 9, 14; caesar et fimbria codd. v domibus Abpqkf; in dom. Cdev 19 bibius d 20 nomitorias C 21 nebula, in marg. merula, e; ab nebula merula d 22 praecissis Al 24 dextram Cl )

CAPUT XXVIII. Qualis fuerit Syllana uictoria, uindex Marianae crudelitatis.

Syllana uero uictoria secuta, huius uidelicet uindex crudelitatis, post tantum sanguinem ciuium, quo fuso fuerat conparata, finito iam bello inimicitiis uiuentibus crudelius in pace grassata est. lam etiam post Marii maioris pristinas ac recentissimas caedes additae fuerant aliae grauiores a Mario iuuene adque Carbone earundem partium Marianarum, qui Sylla inminente non solum uictoriam, uerum etiam ipsam desperantes salutem cuncta suis aliis caedibus inpleuerunt. Nam praeter stragem late per diuersa diffusam obsesso etiam senatu de ipsa curia, tamquam de carcere, producebantur ad gladium. Mucius Scaeuola pontifex, quoniam nihil aput Romanos templo Vestae sanctius habebatur, aram ipsam amplexus occisus est, ignemque illum, qui perpetua uirginum cura semper ardebat, suo paene sanguine extinxit. Urbem deinde Sylla uictor intrauit, qui in uilla publica non iam bello, sed ipsa pace saeuiente septem milia deditorum (unde utique inermia) non pugnando, sed iubendo prostrauerat. In Urbe autem tota quem uellet Syllanus quisque feriebat, unde tot funera numerari omnino non poterant, donec Syllae suggereretur sinendos esse aliquos uiuere, ut essent quibus possent imperare qui uicerant. Tunc iam cohibita quae hac adque iliac passim furibunda ferebatur licentia iugulandi, tabula illa cum magna gratulatione proposita est, quae hominum ex utroque ordine splendido, equestri scilicet adque senatorio, occidendorum ac proscribendorum duo milia continebat. Contristabat numerus, sed consolabatur [*]( e 5 fuerat conparata A 0 (I b depq; comp. f. v Domb. 7 grassata A . ta 9 canone C syIlalp C inmenente C 10 desperanteṩ A 11 cunc C anis aliis A C rell. Domb.; suis alienisque v 16 perpetualjl C uirginum cura A C; c. u. a de v 17 eitinci d 19 inermia, ex inerima corr., A pugnabo e1 20 totani A 22 suggeretur A\' C\' 24 hac adque illac A; haę̇c adque ac C; hac atque hac v Domb. 25 iugulandi/, i in rasura syllabae um, C )

modus; nec quia tot cadebant tantum erat maeroris, quantum laetitiae quia ceteri non timebant. Sed in quibusdam eorum, qui mori iussi erant, etiam ipsa licet crudelis ceterorum securitas genera mortium exquisita congemuit. Quendam enim sine ferro laniantium manus diripuerunt, inmanius homines • hominem uiuum, quam bestiae solent discerpere cadauer abiectum. Alius oculis effossis et particulatim membris amputatis in tantis cruciatibus diu uiuere uel potius diu mori coactus est. Subhastatae sunt etiam, tamquam uillae, quaedam nobiles ciuitates; una uero, uelut unus reus duci iuberetur, sic tota iussa est trucidari. Haec facta sunt in pace post bellum, non ut acceleraretur obtinenda uictoria, sed ne contemneretur obtenta. Pax cum bello de crudelitate certauit et uicit. Illud enim prostrauit armatos, ista nudatos. Bellum erat, ut qui feriebatur, si posset, feriret; pax autem, non ut qui euaserat uiueret, sed ut moriens non repugnaret.

CAPUT XXVIIII. De conparatione Gothicae inruptionis cum eis cladibus, quas Romani uel a Gallis uel a bellorum ciuilium auctoribus acceperunt.

Quae rabies exterarum gentium, quae saeuitia barbarorum huic de ciuibus uictoriae ciuium conparari potest? Quid Roma funestius taetrius amariusque uidit, utrum olim Gallorum et paulo ante Gothorum inruptionem, an Marii et Syllae aliorumque in eorum partibus uirorum clarissimorum tamquam suorum luminum in sua membra ferocitatem? Galli quidem trucidauerunt senatum, quidquid eius in Urbe tota praeter arcem Capitolinam, quae sola utcumque defensa est, reperire [*]( 1 quantum, m. 2 superscripto tunc, A 3 morityri, superscripto m. I iuffi, C 5 lantatum A homines omn, A 9 subhastatae A1 Cl; subuastatae Clie; Illuastatae A2 10 uel C\' reufiubι̣ḍục̣eretur, post a reus in marg. m. 2 duci, C 11 trudari C 12 obtinenda ... contemneretur in marg. e 15 possit C 20 actoribus C 22 cibibus A 27 in orbem totam C 28 repperire A C )

potuerunt; sed in illo colle constitutis auro uitam saltem uendiderunt, quam etsi ferro rapere non possent, possent tamen obsidione consumere: Gothi uero tam multis senatoribus pepercerunt. ut magis mirum sit quod aliquos peremerunt. At uero Sylla uiuo adhuc Mario ipsum Capitolium, quod a Gallis tutum fuit, ad decernendas caedes uictor insedit, et cum fuga Marius elapsus esset ferocior cruentiorque rediturus, . iste in Capitolio per senatus etiam consultum multos uita rebusque priuauit : Marianis autem partibus Sylla absente quid sanctum cui parcerent fuit, quando Mucio ciui senatori pontifici aram ipsam, ubi erant ut aiunt fata Romana, miseris ambienti amplexibus non pepercerunt? Syllana porro tabula illa postrema, ut omittamus alias innumerabiles mortes, plures iugulauit senatores, quam Gothi uel spoliare potuerunt.

CAPUT XXX. De conexione bellorum, quae aduentum Christi plurima et grauissima praecesserunt.

Qua igitur fronte quo corde, qua inpudentia qua insipientia uel potius amentia illa dis suis non inputant, et haec nostio inputant Christo? Crudelia bella ciuilia, omnibus bellis hostilibus, auctoribus etiam eorum fatentibus, amariora, quibus illa res publica nec adflicta, sed omnino perdita iudicata est, longe ante aduentum Christi exorta sunt, et sceleratarum concatenatione causarum a bello Mariano adque Syllano ad bella Sertorii et Catilinae (quorum a Sylla fuerat ille proscriptus, ille nutritus), inde ad Lepidi et Catuli bellum (quorum alter gesta Syllana rescindere, alter defendere cupiebat), inde ad Pompei et Caesaris (quorum Pompeius sectator Syllae fuerat eiusque [*]( 7 labsus A, lapsus Cade esset elapsus v crodeliorq;, in marg. cruentior, e 8 multos A (J al b 1 d e p ctA\'; tam multos a b\'l q k2 f V 9 priuabit A 10 cibi A; cui//, if eras., C 11 fa/ta, c eras., A. 12 porro. in marg. uero, e 13 illa extra lin. m. 2 A alias] illas, in marg. alias, e 14 expoliare eqak2 18 qua insipientia om. Cl 20 hostibus 01 22 omnino perdita codd.; p. o. v 28 eiusque...... superauerat om. e )

potentiam uel aequauerat uel iam etiam superauerat; Caesar autem Pompei potentiam non ferebat, sed quia non habebat. quam tamen illo uicto interfectoque transcendit), hinc ad alium Caesarem, qui post Augustus appellatus est, peruenerunt, quo imperante natus est Christus. Nam et ipse Augustus cum multis gessit bella ciuilia, et in eis etiam multi clarissimi uiri perierunt, inter quos et Cicero, ille disertus artifex rei publicae regendae. Pompei quippe uictorem Gaium Caesarem, qui uictoriam ciuilem clementer exercuit suisque aduersariis uitam dignitatemque donauit, tamquam regni adpetitorem quorundam nobilium coniuratio senatorum uelut pro rei publicae libertate in ipsa curia trucidauit. Huius deinde potentiam multum moribus dispar uitiisque omnibus inquinatus adque corruptus adfectare uidebatur Antonius, cui uehementer pro eadem illa uelut patriae libertate Cicero resistebat. Tunc emerserat mirabilis indolis adulescens ille alius Caesar, illius Gai Caesaris filius adoptiuus, qui, ut dixi, postea est appellatus Augustus. Huic adulescenti Caesari, ut eius potentia contra Antonium nutriretur, Cicero fauebat, sperans eum depulsa et obpressa Antonii dominatione instauraturum rei publicae libertatem, usque adeo caecus adque inprouidus futurorum, ut ille ipse iuuenis, cuius dignitatem ac potestatem fouebat, et eundem Ciceronem occidendum Antonio quadam quasi concordiae pactione permitteret et ipsam libertatem rei publicae, pro qua multum ille clamauerat, dicioni propriae subiugaret. [*]( 1 iam om. b a 2 ponpei Cl 7 et om. Cl ille dia. arti!. reip. regendae A p; dis. ille artif. regendae reip. C reM. v Domb. 8 gaium A reM. praeter C; G. C Caiam v; 13 uitbisq; C 15 emiserat A 16 gai m. 1 sup. lan. A; G. C Caii v; 19 fabebat A oppraessa C 20 dominatio Cl inslaoraturtl, rQ m. 2 erasa littera m, C 22 fobebat A )

CAPUT XXXI. Quam inpudenter praesentia incommoda Christo inputent, qui deos colere non sinuntur, cum tantae clades eo tempore quo colebantur extiterint.

Deos suos accusent de tantis malis, qui Christo nostro ingrati sunt de tantis bonis. Certe quando illa mala fiebant, calebant arae numinum Sabaeo thure sertisque recentibus halabant, clarebant sacerdotia, fana renidebant, sacrificabatur ludebatur furebatur in templis, quando passim tantus ciuium sanguis a ciuibus non modo in ceteris locis, uerum etiam inter ipsa deorum altaria fundebatur. Non elegit templum, quo confugeret Tullius, quia frustra elegerat Mucius. Hi uero qui multo indignius insultant temporibus Christianis, aut ad loca Christo dicatissima confugerunt, aut illuc eos ut uiuerent etiam ipsi barbari deduxerunt. Illud scio et hoc mecum, quisquis sine studio partium iudicat; facillime agnoscit (ut omittam cetera quae multa commemoraui et alia multo plura quae commemorare longum putaui;: si humanum genus ante bella Punica Christianam reciperet disciplinam et consequeretur rerum tanta uastatio, quanta illis bellis Europam Africamque contriuit, nullus talium, quales nunc patimur, nisi Christianae religioni mala illa tribuisset. Multo autem minus eorum uoces tolerarentur, quantum adtinet ad Romanos, si Christianae religionis receptionem et diffamationem uel inruptio Gallorum [*]( 7 Verg. Aen. I, 416 ) [*]( 2 Quam Cp q; Quod v Domb. inp/udenter, r eras., C 5 nostro ti sunt Christo v 6 ingra,de C 7 ca/lebant, 1 eras, C arae m. 2 in fine h uersus C numiura 01 8 hal/a/bant, a m. 2 in ras., C; hanelabaut e; exhalabant d renitebant, prius t in ras., a 10 ut edidi A Cp; uerum inter ipsa quoque deorum a b de q v Domb. 12 hic A 13 Christ. temp. v 15 illut 01 17 commemoraui.... quae m. 2 in marg. C 18 genus ante ... hinc redit I. 19 recipere Cl 20 yt rerum C 21 contribit Li christiana Cl 22 mala usque ad religionis l. 24 om. A1 eorum] quorum e 24 et ditfamat. om. A.1 inruptio L A Cp; inruptio illa ab deqv Domb. )

uel Tiberini fluminis igniumque illa depopulatio uel, quod cuncta mala praecedit, bella illa ciuilia sequerentur. Mala etiam alia, quae usque adeo incredibiliter acciderunt, ut inter prodigia numerarentur, si Christianis temporibus accidissent, quibus ea nisi Christianis hominibus tamquam crimina obicerent? Omitto quippe illa, quae magis fuerunt mira quam noxia, boues locutos, infantes nondum natos de uteris matrum uerba quaedam clamasse, uolasse serpentes, feminas et gallinas [et homines] in masculinum sexum fuisse conuersas et cetera huius modi, quae in eorum libris non fabulosis, sed historicis, seu uera seu falsa sint, non inferunt hominibus perniciem, sed stuporem. Sed cum pluit terra, cum pluit creta, cum pluit lapidibus (non ut grando appellari solet hoc nomine, sed omnino lapidibus), haec profecto etiam grauiter laedere potuerunt. Legimus aput eos Aetnaeis ignibus ab ipso montis uertice usque ad litus proximum decurrentibus ita mare ferbuisse, ut rupes urerentur, ut pices nauium soluerentur. Hoc utique non leuiter noxium fuit, quamuis incredibiliter mirum. Eodem rursus aestu ignium tanta ui fauillae scripserunt obpletam esse Siciliam, ut Catinensis urbis tecta obruta et pressa dirueret; qua calamitate permoti misericorditer eiusdem anni tributum ei relaxauere Romani. Lucustarum etiam in Africa multitudinem prodigii similem fuisse, cum iam esset populi Romani prouincia, litteris mandauerunt; consumtis enim fructibus foliisque lignorum ingenti adque inaestimabili nube in mare dicunt esse deiectam; qua mortua redditaque litoribus adque hinc [*]( 3 alia, superscripto x illa, b incredibiliter codd.; incredibilia v 4 prudigia Cl 7 uerba quaedam LAp; quaed. uerba C reM. v 8 [et homines] glossam esse ratus inclusi; in homines et uett. aliquot editt. t et sic Stange (1850) 12 Sed , et m. 2 sup. lin. A 16 litus LAC e; littus v Domb. ferb. mare v 17 urerentur L A C b dep; exurerentur aqv Domb. ut LAClbdpakl Domb.; et C2aeqk2fv ut pisces morerentur. ut pi/ces (s eras.) nau. solu. d 20 catenensis A I d; catanensis e pressa LACdepakf Domb.; oppressa a q., diruerent e 22 locust. LAlCd; locust. A2abepqv africam C 23 prodigiis A 26 deiectos, m. 2 ex diectum corr., e quia e1 mortui redditique ei ) aere corrupto tantam ortam pestilentiam, ut in solo regno Masinissae octingenta hominum milia perisse referantur et multo amplius in terris litoribus proximis. Tunc Uticae ex triginta milibus iuniorum, quae ibi erant, decem milia remansisse confirmant. Talis itaque uanitas, qualem ferimus eique respondere conpellimur, quid horum non Christianae religioni tribueret, si temporibus Christianis uideret? Et tamen dis suis ista non tribuunt, quorum cultum ideo requirunt, ne ista uel minora patiantur, cum ea maiora pertulerint a quibus antea colebantur.