De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Haec potius concupisce o indoles Romana laudabilis o progenies Regulorum Scaeuolarum Scipionum Fabriciorum; [*]( . a 5 in tartareo e 7 saluuerrimae L 8 quaeruntur Lx Cle 9 qui L 10 ecclesiam LAC; ecclesias abdepqv Domb. 11 et 12 uibere LA 15 Quo mei codd. praeter A2, v; Quod A2 Domb. 16 omnis. superscripto m. 2 homines, C 17 immutatione v 19 ueri dei LApv. in L transpositio m. 2 notata; dei ueri C rell. 25 concupisce m. a ex conpesce corr. C )
- nec metas rerum nec tempora ponit,
- Imperium sine fine dabit.
Noli deos falsos fallacesque requirere; abice potius adque contemne in ueram emicans libertatem. Non sunt di, maligni sunt spiritus, quibus aeterna tua felicitas poena est. Non [*]( 22 Verg. Aen. I, 278 sq. ) [*]( 2 discerne///, erasis duabus uel tribus litteris, C 3 laudauiliter I. A\' 4 inpietateljl a autem sup. lin. a dispertitur b2 punitur] \'tlla- lim polluitur\' Domb. 5 elege Cl 7 diuinae proaid. iudicio L A, in L m. 2 transposit. indicata; iud. diuin. prouid. C reM. v 8 elegeres L; legeres A 01 9 et sup. lin. L 10 usquequoque 01 12 perperd , pere A. 14 quodam L; quoddam A\' 15 degeneros et 18 propterrena A 19 lauorabis-regnauis L 21 capitulinus C 22 ponit codd. praeter q; ponet q v 25 contem/ne, p eras., C liuert. L )
Iam satis dictum arbitror de morum malis et animorum, quae praecipue cauenda sunt, nihil deos falsos populo cultori suo, quo minus eorum malorum aggere premeretur, subuenire curasse, sed potius, ut maxime premeretur, egisse. Nunc de illis malis uideo dicendum, quae sola isti perpeti nolunt, qualia sunt fames morbus, bellum exspoliatio, captiuitas trucidatio, et si qua similia iam in primo libro commemorauimus. Haec enim sola mali deputant mala, quae non faciunt malos; nec erubescunt inter bona, quae laudant, ipsi mali esse qui laudant, magisque stomachantur, si uillam malam habeant, quam si uitam, quasi hoc sit hominis maximum bonum, habere bona omnia praeter se ipsum. Sed neque talia mala, quae isti sola formidant, di eorum, quando ab eis libere colebantur, ne illis acciderent obstiterunt. Cum enim uariis per [*]( 1 qụạṃquam A 2 contem/nere, p eras., C 5 uideuimus L A CONTRA PAGANOS I EXP. LIB. II. INC. LIB. III. L A AVR. A V- _o GVSTINI EPI 1 CONTRA PAGANVS I DE CIVITATE DI FINIT , LIBER n. INC LIB. III. C 9 solas C; soH pqv Domb. II et om. A1 16 bella e 17 commemorabimus Cl 19 eruuescunt L A • quaemạlandant C 20 hi stomach., hi m. 2 sup. lin., C 22 praeter om. e se ipsum non, non m. <3 sup. tin., e 23 coleuantur L 14 per diuersa mea.; per diu. loca v )
Primum ipsa Troia uel Ilium, unde origo est populi Romani, (neque enim praetereundum aut dissimulandum est, quod et in primo libro adtigi) eosdem habens deos et colens quur a Graecis uictum, captum adque deletum est? Priamo, inquiunt, sunt reddita Laomedontea paterna periuria\'. Ergo uerum est, quod Apollo adque Neptunus eidem Laomedonti mercennariis operibus seruierunt? Illis quippe promisisse mercedem falsumque iurasse perhibetur. Miror Apollinem nominatum diuinatorem in tanto opificio laborasse nescientem quod Laomedon fuerat promissa negaturus. Quamquam nec ipsum Neptunum, patruum eius, fratrem Iouis, regem maris, decuit ignarum [*]( 20 Verg. Aen. IIII, 542. Georg. I, 502 ) [*]( 1 ante adu. red. oMn. bl innumerauilibus L 6 ne nimis LApa; ni nemis C; ne nimium ab dec Domb. 8 pertine/t, n eras., L 9 illi om. al 10 quae sunt at 19 a om. A1 21. 22 laumed. L At sed iidem infra laomed. habent laomedontaea painaqui iulia et; laomedontaeae patnueque iniuriae es 24 apollonem Cl 27 iobis L )
quod aput Vergilium confitetur,
- cuperet cum uertere ab imo,
Nescientes igitur tanti di, Neptunus et Apollo, Laomedontem sibi negaturum esse mercedem, structores moenium Troianorum gratis et ingratis fuerunt. Videant ne grauius sit tales deos credere quam dis talibus peierare. Hoc enim nec ipse Homerus facile credidit, qui Neptunum quidem contra Troianos, Apollinem autem pro Troianis pugnantem facit, cum illo periurio ambos fabula narret offensos. Si igitur fabulis credunt, erubescant talia colere numina; si fabulis non credunt, non obtendant Troiana periuria, aut mirentur deos periuria punisse Troiana, amasse Romana. Unde enim coniuratio Catilinae in tanta tamque corrupta ciuitate habuit etiam eorum grandem copiam, quos manus adque lingua periurio aut sanguine ciuili alebat? Quid enim aliud totiens senatores corrupti in iudiciis, totiens populus in suffragiis uel in quibusque causis, quae aput eum contionibus agebantur, nisi etiam peierando peccabant? Namque corruptissimis moribus ad hoc mos iurandi seruabatur antiquus, non ut ab sceleribus metu religionis prohiberentur, sed ut periuria quoque sceleribus ceteris adderentur. [*]( 1 n. XX, 302 sqq. 5 Aen. V, 810 sq. 17 Sall. Cat. 14, 1. 3 ) [*]( 2 condita om. LACabepqakf; condita Roma est v Domb.; roma cond. est d conditam om. ql 4 acchille L A occidatur L\' 5 cum uertere A\'; conuertere As 9 //negaturum C2; generaturum Cx 10 uideant//ne, ur (?) eras., C 11 perierare C; pierare d 14 ambo A 15 eruuesc. L nomina Cl 16 peiuria utroque loco L A 20 ciuilia e aliud om. al II 21 quibus, omisso que, C; quibuscumque d 22 contentionibua d ageuantur L perierando C 23 peccauant L 24 seruauatur L antiqua Lt; antiqu us, i eraso, A )
- Structa suis manibus periurae moenia Troiae.
Nulla itaque causa est, quare di, quibus, ut dicunt, steterat illud imperium, cum a Graecis praeualentibus probentur uicti, Troianis peierantibus fingantur irati. Nec adulterio Paridis, ut rursus a quibusdam defenduntur, ut Troiam desererent, suscensuerunt. Auctores enim doctoresque peccatorum esse adsolent, non ultores. \'Urbem Romam, inquit Sallustius, sicuti ego accepi, condidere adque habuere initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis uagabantur\'. Si ergo adulterium Paridis uindicandum numina censuerunt, aut magis in Romanis aut certe etiam in Romanis puniendum fuit, quia Aeneae mater hoc fecit. Sed quo modo in illo illud flagitium oderant, qui in sua socia Venere non oderant (ut alia omittam) quod cum Anchise commiserat, ex quo Aenean pepererat? An quia illud factum est indignante Menelao, illud autem concedente Vulcano? Di enim, credo, non zelant coniuges suas usque adeo, ut eas etiam cum hominibus dignentur habere communes. Inridere fabulas fortassis existimor nec grauiter agere tanti ponderis causam. Non ergo credamus, si placet, Aenean esse Veneris filium: ecce concedo, si nec Romulum Martis. Si autem illud, quur non et illud? An deos [fas est] hominibus feminis, mares autem homines deabus misceri nefas? Dura uel potius non credenda condicio, quod ex iure Veneris in [*]( 5 Aen. II, 352 9 Cat. 6 ) [*]( 3 tradetur C1 5 prouentur L A 6 perierantibus Cd 7 desereret L1; deserent//, A 9 non sup. lin. C 10 accipi C quia enea d aeneadace C 11 incertis sedibus e t) uagauantur LA 12 Romanis] troianis ezpz a2; troianis rο̣ṃạṇι̣ṣ a b 14 ullo L1 e; illo A 16 ex , qua A 17 illud autem LAabdepqkv; autem om. af Domb. 18 uulgano d 20 fauulas L A 21 fuisse At 22 si nec e 23 ilIumillum p fas est om. L LAdepakf; fas est Caqv Domb. 24 feminis licitum est d )
Dixerit aliquis: Itane tu ista credis? Ego uero ista non credo. Nam et uir doctissimus eorum Varro falsa haec esse, quamuis non audacter neque fidenter, paene tamen fatetur. Sed utile ciuitatibus esse dicit, ut se uiri fortes, etiamsi falsum sit, dis genitos esse credant, ut eo modo animus humanus uelut diuinae stirpis fiduciam gerens res magnas adgrediendas praesumat audacius, agat uehementius et ob hoc inpleat ipsa securitate felicius. Quae Varronis sententia expressa, ut potui, meis uerbis cernis quam latum locum aperiat falsitati, ubi intellegamus plura iam sacra et quasi religiosa potuisse confingi, ubi putata sunt ciuibus etiam de ipsis dis prodesse mendacia.
Sed utrum potuerit Venus ex concubitu Anchisae Aenean parere uel Mars ex concubitu filiae Numitoris Romulum gignere, in medio relinquamus. Nam paene talis quaestio etiam [*]( 2 Ad V 3 abiam L A 4 martem, rt tn. 2 in ras., C 7 diis gen. dpqv; diigenitos C 9 barro L A 11 ciuitatibus (cibit. L) esse Ll A; esse ciuit. L1 C rell. v 12 credat Ll 14 agred. L 15 felim cius. Quae] feliciusque L I At d barronis L A* 16 qua C 17 ubi LAabdepqakf; ut ibi C v Dornb. plura iamJ \'malim plurima\' Domb. quasi ont. a 18 cibibus L A 21 punierunt p 22 in matre rit rom. p 23 potue L concuuitu L A anchisis usque ad concubitu in marg. e2 24 cubitu Ct 25 in om. el ) [*]( XXXX Ang, opera Sectio V pars I. ) [*]( 8 )
Aliud adicio, quia, si peccata hominum illis numinibus displicerent, ut offensi Paridis facto desertam Troiam ferro ignibusque donarent, magis eos contra Romanos moueret Romuli frater occisus quam contra Troianos Graecus maritus inlusus; magis inritaret parricidium nascentis quam regnantis [*]( 3 Gen. 6, 4 ) [*]( 2 hominum sup. lin. L 3 hoc est I. A; id est C rell. v Domb. 4 modo om. L A1 7 adulteri 01 in se ipsis L A C ab dep qv; in T ipsis Domb. 8 ne L A C ab dp ak; nec eqfv 10 matfoe L m. 1 tria corr. 11 benere L A nullo igitur d 12 obtentuma C 13 illa I. A Ca b dep q a k; ille I; Syluia v 14 et 23 paridi/s, i eras., C 15 antiqui qui, qui tn. 2 extra uersum, C 16 uibus L 18 putauant L 22 si tM<N.; si eo usque v 26 nascentes C\' regnantes 01 )
Certe enim ciuilibus iam bellis scatentibus quid miserum commiserat Ilium, ut a Fimbria, Marianarum partium homine pessimo, euerteretur, multo ferocius adque crudelius quam olim a Graecis? Nam tunc et multi inde fugerunt et multi captiuati saltem in seruitute uixerunt; porro autem Fimbria prius edictum proposuit, ne cui parceretur, adque urbem [*]( 1 ad sup. lin. C 2 fieri sup. lin. L 3 dubitant multi dolore om. e As 8 capud Cl 14 peius est v 17 meruit q a 28 uerter. C 29 a om. A 30 captiuitati C saltim C d ) [*]( 8* )
quibus illud oppidum steterat post antiquos Graecorum ignes ruinasque reparatum? Si autem abscesserant, causam requiro, et oppidanorum quidem quanto inuenio meliorem, tanto deteriorem deorum. Illi enim contra Fimbriam portas clauserant, ut Syllae seruarent integram ciuitatem; hinc eos iratus incendit uel potius penitus extinxit. Adhuc autem meliorum partium ciuilium Sylla dux fuit, adhuc armis rem publicam recuperare moliebatur; horum bonorum initiorum nondum malos euentus habuit. Quid ergo melius ciues urbis illius facere potuerunt, quid honestius, quid fidelius, quid Romana parentela dignius quam meliori causae Romanorum ciuitatem seruare et contra parricidam Romanae rei publicae portas claudere? At hoc eis in quantum exitium uerterit, adtendant defensores deorum. Deseruerint di adulteros Iliumque flammis Graecorum reliquerint, ut ex eius cineribus Roma castior nasceretur: quur et postea deseruerunt eandem ciuitatem Romanis cognatam, non rebellantem aduersus Romam nobilem filiam, sed iustioribus eius partibus fidem constantissimam piissimamque seruantem, eamque delendam reliquerunt non Graecorum uiris fortibus, sed uiro spurcissimo Romanorum? Aut si displicebat dis causa partium [*](at 2 a Graecisl agris (= a graiis) C 4 comomnibus Cl 6 adytisa/risque, c eras., C 7 Di om. e 8 steterat om. e 9 reparaturo cat e 11 clauserunt C 13 meliorem C meliorum tunc d 14 reciperare V 15 initiQ e malus C 16 urbis illius LAp; illius urbis C rell. v 18 seruare et] seruaret L; seruare omisso et A 1 19 Ad Ce 20 eorum, in marg, deorfl, e 21 deseruerunt a; deseruirent Ct ylionque p relinquerint L A; reliquerunt a 22 ut taque ad deseruerint (sic) in. marg. e 23 cognitam C\' 26 relinquerunt L A )
- Abscessere omnes adytis arisque relictis
- Di,
ad eorum laudem, sed ne diceretur:
- Di patrii, quorum semper sub numine Troia est,
ad eorum defensionem. Illud enim posse permissi sunt, non unde probarentur potentes, sed unde praesentes conuincerentur.
- Excessere omnes adytis arisque relictis
- Di,
,Dis itaque Iliacis post Troiae ipsius documentum qua tandem prudentia Roma custodienda commissa est? Dixerit quispiam iam eos Romae habitare solitos, quando expugnante Fimbria cecidit Ilium. Unde ergo stetit Mineruae simulacrum? Deinde, si aput Romam erant, quando Fimbria deleuit ilium, fortasse aput Ilium erant,. quando a Gallis ipsa Roma capta et incensa est; sed ut sunt auditu acutissimi motuque celerrimi, ad uocem anseris cito redierunt, ut saltem Capitolinum collem, qui remanserat, tuerentur; ceterum ad alia defendenda serius sunt redire commoniti. [*]( 8 L. LXXXIII 10 Aen. VIIII, 247 ) [*]( 3 hic L A C ab dep a; hinc q v Domb. adolatores Lt A CI potias quam infel. omn. e 4 ylion p i minerbae L A 8 libius L A 9 diceretar oMn. i1 01; disceretur A; dicerentur p 15 prouarentur L A 21 minerbae L A 22 deliuit Ct 25 saltim C . )
Hi etiam Numam Pompilium successorem Romuli adiuuisse creduntur, ut toto regni sui tempore pacem haberet et Iani portas, quae bellis patere adsolent, clauderet, eo merito scilicet, quia Romanis multa sacra constituit. Illi uero homini pro tanto otio gratulandum fuit, si modo id rebus salubribus scisset inpendere et perniciosissima curiositate neglecta Deum uerum uera pietate perquirere. Nunc autem non ei di contulerunt illud otium, sed eum minus fortasse decepissent, si otiosum minime repperissent. Quanto enim minus eum occupatum inuenerunt, tanto magis ipsi occupauerunt. Nam quid ille molitus sit et quibus artibus deos tales sibi uel illi ciuitati consociare potuerit, Varro prodit, quod, si Domino placuerit, suo diligentius disseretur loco. Modo autem quia de beneficiis eorum quaestio est: magnum beneficium est pax, sed Dei ueri beneficium est, plerumque etiam sicut sol, sicut pluuia uitaeque alia subsidia super ingratos et nequam. Sed si hoc tam magnum bonum di illi Romae uel Pompilio contulerunt, quur imperio Romano per ipsa tempora laudabilia id numquam postea praestiterunt? An utiliora erant sacra, cum instituerentur, quam cum instituta celebrarentur? Atqui tunc nondum erant, sed ut essent addebantur; postea uero iam erant, quae ut prodessent custodiebantur. Quid ergo est, quod illi quadraginta tres uel, ut alii uolunt, triginta et nouem anni in tam longa pace transacti [*]( 16 L. VII c. 34I ) [*]( pom u 4 pilium L; popilium A adiubiese L A 5 et lani] etia e 6 solent LA 14 mol/itus, I eraso, L 15 barro LA 16 suo disseretur diligentius Ll A 18 pai.... est om. e 21 Pompilio] populo L A Clp per ista e 22 laudabilia (laudauil. L) codd.; laudabiliora v 23 instruerentur C 24 atque vL A addeuantur L A 26 tres sup. lin. L 27 XXX et VIIII L; XXX & IIII A; trig. et nouem 0 b de p k2 fj et\' om. q a. kl v Domb. , )
An respondent, quod nisi adsiduis sibique continuo succedentibus bellis Romanum imperium tam longe lateque non posset augeri et tam grandi gloria diffamari? Idonea uero causa! Ut magnum esset imperium, quur esse deberet inquietum? Nonne in corporibus hominum satius est modicam staturam cum sanitate habere quam ad molem aliquam giganteam perpetuis adflictionibus peruenire, nec cum perueneris requiescere, sed quanto grandioribus membris, tanto maioribus agitari malis? Quid autem mali esset, ac non potius plurimum boni, si ea tempora perdurarent, quae perstrinxit Sallustius, ubi ait: \'Igitur initio reges (nam in terris nomen imperii id primum fuit) diuersi pars ingenium, alii corpus exercebant; etiamtum uita hominum sine cupiditate agitabatur, sua cuique satis placebant\'. An ut tam multum augeretur imperium, debuit fieri quod Vergilius detestatur, dicens:
[*]( 22 Cat. 2 27 Aen. VIII, S26 sq. ) [*]( 4 unus pro m. mir. v 5 uelli L 8 ut Cpq; quod v Domb. romanum Cpq; Romanorum v Domb. 10 actum C; auctum pqv Domb. 18 afflictationibus A d 19 grauioribus e 21 perstrixit L A; praestrinxit C 27 et LA1p; ac C AJ reM. v )
- Deterior donec paulatim et decolor aetas
- Et belli rabies et amor successit habendi?
Neque enim aliunde Apollo ille Cumanus, cum aduersus Achiuos regemque Aristonicum bellaretur, quatriduo fleuisse nuntiatus est; quo prodigio haruspices territi cum id simulacrum in mare putauissent esse proiciendum, Cumani senes intercesserunt adque rettulerunt tale prodigium et Antiochi et Persis bello in eodem apparuisse figmento, et quia Romanis feliciter prouenisset, ex senatus consulto eidem Apollini suo dona missa esse testati sunt. Tunc uelut peritiores acciti haruspices responderunt simulacri Apollinis fletum ideo prosperum esse Romanis, quoniam Cumana colonia Graeca esset, suisque terris, unde accitus esset, id est ipsi Graeciae, luctum et cladem Apollinem significasse plorantem. Deinde mox regem Aristonicum uictum et captum esse nuntiatum est, quem uinci utique Apollo nolebat et dolebat et hoc sui lapidis etiam lacrimis indicabat. Unde non usquequaque incongrue quamuis [*]( 4 animorum m. 2 sup. lin. C 5 solae LACbe; solum p q v Domb. 6 uel significasse m. 2 in marg. sup. C 7 Romana ipsa £\' A 9 apollonis p 11 indicasse Cq; indicare p t\' 13 Achiuos ZAC\'p; Achaeps a b de q v Aristonicum L A1 a2p q; stratonicum Ca*b de a. k; tratonicum, tra in rasura litterarum aris, A2; istratinicum f 14 aruspices A 15 esse m. 2 sup. lin. L 16 anthioci L A1; antiocho el; antiochia d 18 apolloni C 19 missa esse LACp; esse missa de v 24 Aristonicum, in margine at. tratonicum, A 25 nolebat] flebat e )
Nec his sacris tamen Roma dignata est esse contenta, quae tam multa illic Pompilius constituerat. Nam ipsius summum templum nondum habebat Iouis; rex quippe Tarquinius ibi Capitolium fabricauit; Aesculapius autem ab Epidauro ambiuit ad Romam, ut peritissimus medicus in urbe nobilissima artem gloriosius exerceret; Mater etiam deum nescio unde a Pessinunte. Indignum enim erat, ut, cum eius filius iam colli Capitolino praesideret, adhuc ipsa in loco ignobili latitaret. [*]( 3 Aen. XI, 836 sqq.; X, 464 sq. ) [*]( 1 faboloais a ueritatis C1 d 4 popilius 01 d habundans C1 d 5 neaciene om. e 7 illum LACabdepqv; om. Domb. 11 qui siue LAp; siue qui e2aqa.2k2.fv; qui om. C1 b e a1 kl Domb. 13 fugi- tibisZA1 athiberet Z A IT adiecerunt p nil p 20 illic om. a 22 escolapioa L A C; aescol. d uenire ambiuit d ambibit L A; abiuit a 23 ad Romam codd. praeter q; ad om. qv urbe/, m eraso, C 24 deorum de 25 enim erat LAC ad e f t\'; erat enim a Domb. V 26 capitolino a; capitilino d prfisederet a )
Primo enim sub ipsis regibus, excepto Numa Pompilio, de quo iam supra locutus sum, quantum malum discordiosi certaminis fuit, quod fratrem Romuli coegit occidi! [*]( v tu å 3 sequutur08 L A; secutores e; securos a 4 deabris a 5 uiderit eacolapius.... nata sit m. 1 in infer. marg., L escolapius etiam a 6 ignobilem dicere v 9 caelestes e terrenos a flubiales L A; I pluuiales C / 10 barro L A adque incertos om. d 18 pauca (7 t a 15 aduitionem L; atuitionem A 16 praeuendo L A 19 tantos ZA 20 conparationem L A\' Cp; comparatione ab deqv Dornb. )
nec Venus ipsa Aeneidas suos potuit adiuuare, ut bono et aequo more coniugia mererentur, cladesque tanta inruit huius inopiae, ut ea dolo raperent moxque conpellerentur pugnare cum soceris, ut miserae feminae nondum ex iniuria maritis conciliatae iam parentum sanguine dotarentur? At enim uicerunt in hac conflictione Romani uicinos suos. Quantis et quam multis utrimque uulneribus et funeribus tam propinquorum et confinium istae uictoriae constiterunt! Propter unum Caesarem socerum et unum generum eius Pompeium iam mortua Caesaris filia, uxore Pompei, quanto et quam iusto doloris instinctu Lucanus exclamat:
- Quo modo nec Iuno, quae cum Ioue suo iam fouebat
- Romanos rerum dominos gentemque togatam,
Vicerunt ergo Romani, ut strage socerorum manibus cruentis ab eorum filiabus amplexus miserabiles extorquerent, nec illae auderent flere patres occisos, ne offenderent uictores maritos, quae adhuc illis pugnantibus pro quibus facerent uota nesciebant. Talibus nuptiis populum Romanum non Venus, sed Bellona donauit; aut fortassis Allecto illa inferna furia iam eis fauente Iunone plus in illos habuit licentiae, quam cum eius precibus contra Aenean fuerat excitata. Andromacha [*]( 6 Aen. I, 281 sq. 13 Phara. I, 1 sq. ) [*]( 2 Quod, d m. I expunct., C phoedere C optinuerunt p 4 quae I ei om. LA1p 9 eo C; eas d 10 martif C 12 uinof C 13 et faneribus LACv; ac fun. e Domb.; atque fun. m. 2 in marg. p 18 emaro tios L A; haemathios e 20 socerum L 24 nubtiis A; corroso margine excidit in L 25 dotauit A2 adlecto p; Alecto qv inferna LACabde1pakf; infernalis e2qv furia sup. lin. b 27 praecibus Ll C fuerit C )
- Bella per Emathios plus quam ciuilia campos
- Iusque datum sceleri canimus.
Quid deinde post Numam sub aliis regibus? Quanto malo non solum suo, sed etiam Romanorum in bellum Albani prouocati sunt, quia uidelicet pax Numae tam longa uiluerat! Quam crebrae strages Romani Albanique exercitus fuerunt et utriusque comminutio ciuitatis! Alba namque illa, quam filius Aeneae creauit Ascanius, Romae mater proprior ipsa quam Troia, a Tullo Hostilio rege prouocata conflixit, confligens autem et adflicta est et adfiixit, donec multorum taederet pari defectione certaminum. Tunc euentum belli de tergeminis hinc adque inde fratribus placuit experiri; a Romanis tres Horatii, ab Albanis autem tres Curiatii processerunt; a Curiatiis tribus Horatii duo, ab uno autem Horatio tres Curiatii superati et extincti sunt. Ita Roma extitit uictrix ea clade etiam in certamine extremo, ut de sex unus rediret domum. Cui damnum in utrisque, cui luctus, nisi Aeneae stirpi nisi Ascanii posteris, nisi proli Veneris nisi nepotibus Iouis? Nam et hoc plus quam ciuile bellum fuit, quando filia ciuitas cum ciuitate matre pugnauit. Accessit aliud huic tergeminorum pugnae ultimae atrox adque horrendum malum. Nam ut erant ambo populi prius amici (uicini quippe adque cognati), uni Curiatiorum desponsata fuerat Horatiorum soror; haec postea quam sponsi spolia in uictore fratre conspexit, ab eodem fratre, [*]( 9 suos C 10 tam] etiam C 11 aluan. L 15 et ante adfiixit m. :J sup. lin. A 17 ailque] itaque d 18 oratii et sic infra C ab fe m. 2 sup. lin. C 21 dex C sex L A Ca1 b dep etX: f; sex uiuis 0 a-qv Domb. 22 Ascani L A 23 neptibus C )
Quid mihi obtenditur nomen laudis nomenque uictoriae? Remotis obstaculis insanae opinionis facinora nuda cernantur, nuda pensentur, nuda iudicentur. Causa dicatur Albae, sicut Troiae adulterium dicebatur. Nulla talis, nulla similis inuenitur; tantum ut resides moueret
Illo itaque uitio tantum scelus perpetratum est socialis belli adque cognati, quod uitium Sallustius magnum transeunter adtingit. Cum enim laudans breuiter antiquiora commemorasset tempora, quando uita hominum sine cupiditate agitabatur et sua cuique satis placebant: (Postea uero, inquit, quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere [*]( 6 Aen. X, 821 sqq. 22 Verg. Aen. VI, 814 sq. 28 Cat. 2 ) [*]( 5 culpauiliter L A 6 sua etiam L A 7 manu om. GI, super sua C2 14 fleuat L A 17 optenditur L 20 diceuatur L 26 brebiter L CA antiquiora L A ab dep q akl Iv; antiquorum C Domb.; antiquiorum k\' commemorasse Ci 27 agitauatur L 28 inquid Cl 29 et codd.; atque v quaepere L A1 )
- Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis
- Agmina.
Vim tamen patiebantur studii sui di illi praesides imperii Romani et talium certaminum tamquam theatrici spectatores, [*]( 7 Ps. 10, 23 ) [*]( 1 orbes 01 causaip C 3 huc codd. excepto a.t; hoc a1 Domb. b 4 uera L liuido L A et sic l. 5 6 aluam L A 7 nominauat L inquid C1 9 benedicitur LAC2bepqv; v; benedicetur C1 a kt fl Domb. a 11 qui/, a eras., L; qui A 12 et illo om. Z* C1 13 etiam LAp; et C rell. v 15 gloriam quaer. v 17 esset pater I, A C ab dep uk; pat. es. fv esset filius alter pater q tale oni. q 22 inpleuantur L cingeuantur L 23 orbi LA 01 P q uibis Z A; ciuis Cl 24 praeuebatur L A\' )
Ipsorum autem regum qui exitus fuerunt? De Romulo uiderit adulatio fabulosa, qua perhibetur receptus in caelum; [*]( 5 labinium LA 6 fugitibum L 7 babitauerunt C 9 uidilicet C 10 discesserint C\'de 12 amullius L !11 13 alua I, A 17 ex ZAC abdep; e v Domb. 18 miserauile L 19 dicam m. 1 sup. lin. I. 22 inter soceros et generos L A Cp; inter gen. et soc. ab de qv Domb. 25 sub tot] sublto C\'i 28 uita regum p 29 regnum Cl ) [*]( XXXX Aug, opera Sectto V pars I. ) [*]( 9 )
Ceteri autem reges populi Romani, excepto Numa Pompilio et Anco Marcio, qui morbo interierunt, quam horrendos exitus habuerunt! Tullus, ut dixi, Hostilius, uictor et euersor Albae, cum tota domo sua fulmine concrematus est. Priscus Tarquinius per sui decessoris filios interemtus est. Seruius Tullius generi sui Tarquinii Superbi, qui ei successit in regnum, nefario scelere occisus est. Nec \'discessere adytis arisque relictis di tanto in optimum illius populi regem parricidio perpetrato, quos dicunt, ut hoc miserae Troiae facerent eamque Graecis diruendam exurendamque relinquerent, adulterio Paridis fuisse commotos; sed insuper interfecto a se socero Tarquinius ipse successit. Hunc illi di nefarium parricidam soceri interfectione regnantem, insuper multis bellis uictoriisque gloriantem et de manubiis Capitolium fabricantem non abscedentes, sed praesentes manentesque uiderunt et regem suum louem in illo altissimo templo, hoc est in opere parricidae, sibi praesidere adque regnare perpessi sunt. Neque enim adhuc innocens [*]( 1 II, c. 17 5 Cat. 3, I ) [*]( 1 propter et Ll 2 prouatum L A 5 inuectibis L A 6 beniuol. LA Cab d ep q; beneuol. v Domb. 7 beniuole LACabdepq; boniuole a; beneuolentia fv 10 interitu LAC p; in interitu b de q f) q; Domb.; in interita a 20 relectis C 22 exurendam L relinquerunt Cl paridi/s, eras. i, C 27 iobem L A ) [*]( 9* )
Haec fuit Romanorum uita sub regibus laudabili tempore illius rei publicae usque ad expulsionem Tarquinii Superbi per ducentos ferme et quadraginta et tres annos, cum illae omnes uictoriae tam multo sanguine et tantis emtae calamitatibus uix illud imperium intra uiginti ab Urbe milia dilatauerint; quantum spatium absit ut saltem alicuius Getulae ciuitatis nunc territorio conparetur.