De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
De occasu regni Argiuorum, quo tempore aput Laurentes Picus Saturni filius regnum [patris] primus accepit.
Per ea tempora regnum finitum est Argiuorum, translatum ad Mycenas, unde fuit Agamemnon, et exortum est regnum Laurentum, ubi Saturni filius Picus regnum primus accepit. iudicante aput Hebraeos femina Debbora; sed per illam Dei spiritus id agebat; nam etiam prophetissa erat, cuius prophetia minus aperta est, quam ut possimus eam sine diuturna expositione de Christo demonstrare prolatam. Iam ergo regnabant Laurentes utique in Italia, ex quibus euidentior ducitur origo Romana post Graecos; et tamen adhuc regnum Assyrium permanebat, ubi erat rex uicensimus et tertius Lampares, cum primus Laurentum Picus esse coepisset. De huius Pici patre Saturno uiderint quid sentiant talium deorum cultores, qui negant hominem fuisse; de quo et alii scripserunt, quod ante . Picum filium suum in Italia ipse regnauerit, et Vergilius notioribus litteris dicit: [*](14 Iudic. 5 ) [*]( 1 athamantis b; adamantis rell. \\/t superscripto et, e 2 melid certos b õ maturam e 6 eam g 8 hoccasu f g aput latinos p 9 sectarni f patris om. fg 12 ad Myc. usque ad exortum om. e .. męcenas 9 13 Jaurentium b e 14 iudeos, »\'» marg. hebreos, e męcenas g 13 laurentium be 14iudeos,innaarg.hebreos,e deborra, in marg. debbora, e; debrora g 16 eam om. -el 18 ubiquep 19 assyrium gp; aesyriorum rell. v 20 uice/simus (n eras.) g et tertius beg; et om. v Domb. lamperes e 21 laurentium e 28 eura hominem e )
- Is genus indocile et dispersum montibus altis
- Conposuit legesque dedit Latiumque uocari
- Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris
.- Aurea quae perhibent illo sub rege fuere
- Saecula
.
Sed haec poetica opinentur esse figmenta et Pici patrem Stercen potius fuisse adseuerent, a quo peritissimo agricola inuentum ferunt, ut fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus est dictum; hunc quidam Stercutium uocatum ferunt. Qualibet autem ex causa eum Saturnum appellare uoluerint, certe tamen hunc Stercen siue Stercutium merito agriculturae fecerunt deum. Picum quoque similiter eius filium in talium deorum numerum receperunt, quem praeclarum augurem et belligeratorem fuisse adserunt. Picus Faunum genuit, Laurentum regem secundum; etiam iste deus illis uel est uel fuit. Hos ante Troianum bellum diuinos honores mortuis hominibus detulerunt.
De Diomede post excidium Troiae in deos relato, cuius socii crediti sunt in uolucres esse conuersi.
Troia uero euersa excidio illo usquequaque cantato pueris- . que notissimo, quod et magnitudine sui et scriptorum excellentibus linguis insigniter diffamatum adque uulgatum est gestumque regnante iam Latino Fauni filio, ex quo Latinorum regnum dici coepit Laurentumque cessauit, Graeci uictores deletam Troiam relinquentes et ad propria remeantes diuersis et horrendis cladibus dilacerati adque contriti sunt; et tamen [*]( 5 Aen. VIII, 821 sqq. ) [*]( 1 et mss.; ac v 3 totus g 4 Aureaque ut v 10 saturnom et 11 extercen g stercensi Qf cu\'ium e 15 laurentium e 16 uel estj t nellem e Hgf e 19 excid. troiae f g; Troiae excid. pqv 20 crediti sunt f g p; traditi sunt qx 21 excidio e g; et excidio a b pρ α 22 sua e1 25 laurentiumq. e 26 relinquentes mss.; derelinquentes v 27 conatructi e )
De incredibilibus commutationibus hominum quid Varro tradiderit.
Hoc Van\'o ut adstruat, commemorat alia non minus incredibilia de illa maga famosissima Circe, quae socios quoque Ulixis mutauit in bestias, et de Arcadibus, qui sorte ducti tranatabant quoddam stagnum adque ibi conuertebantur in lupos et cum similibus feris per illius regionis deserta uiuebant. Si autem carne non uescerentur humana, rursus post nouem annos eodem renatato stagno reformabantur in homines. [*]( 2 diomeden acgpa; diomedem bpv 8 diomedia ep 11 aquam mss.; rostrum aqua v 12 prognati bgρα; propugnati e; propaginati p; progeniti a v 13 adulare bg; adolare p f; adulari ep; aduolare osa; auolare rt1 14 perimantur e 15 J)(,Işţriş, in marg. rostris e 18 hom. cemmut. p 19 tradiderit fgpq; crediderit v 21 de maga illa P magna b el circea b 22 Ulyssis v 23 tranatabant p; tranabant gl; transtabant e1; transnatabant ab e7 g* a v; transebantur (?) p; transibant pJ Domb. 26 annos \'VIIll\' a renatato MM.; renato v formabantur f )
Quid credendum sit de transformationibus, quae arte daemonum hominibus uidentur accidere.
Sed de ista tanta ludificatione daemonum nos quid dicamus, qui haec legent, fortassis exspectent. Et quid dicemus, nisi de medio Babylonis esse fugiendum? Quod praeceptum propheticum ita spiritaliter intellegitur, ut de huius saeculi ciuitate, quae profecto et angelorum et hominum societas inpiorum est, fidei passibus, quae per dilectionem operatur, in Deum uiuum proficiendo fugiamus. Quanto quippe in haec ima potestatem daemonum maiorem uidemus, tanto tenacius Mediatori est inhaerendum, per quem de imis ad summa conscendimus. Si enim dixerimus ea non esse credenda, non desunt etiam nunc, qui eius modi quaedam uel certissima audisse uel etiam expertos se esse adseuerent. Nam et nos cum essemus in Italia audiebamus talia de quadam regione illarum partium, ubi stabularias mulieres inbutas his malis artibus in caseo dare [*]( 17 Esai. 48, 20 ) [*]( 2 gustasse a beg p p2 tX I; cum gustasset v pombo 8 et in lupuin ab e gp p f; et lupum a; in lupum v 4 duodecimo e pugilatum aegp; pugillatu bp; pugilatu av 8 ui diuiua] diuinitus e potarent gx 9 lykos g; lycus e 10 uelut v 11 exhortos 9 14 accedere f g 16 ni 61 ) [*]( XXXX Anf. opera Seetlo V para II. ) [*]( 19 )
Haec uel falsa sunt uel tam inusitata, ut merito non credantur. Firmissime tamen credendum est omnipotentem Deum posse omnia facere quae uoluerit, siue uindicando siue praestando, nec daemones aliquid operari secundum naturae suae potentiam (quia et ipsa angelica creatura est, licet proprio uitio sit maligna) nisi quod ille permiserit, cuius iudicia occulta sunt multa, iniusta nulla. Nec sane daemones naturas creant, si aliquid tale faciunt, de qualibus factis ista uertitur quaestio; sed specie tenus, quae a uero Deo sunt creata, commutant, ut uideantur esse quod non sunt. Non itaque solum animum, sed ne corpus quidem ulla ratione crediderim daemonum arte uel potestate in membra et liniamenta bestialia ueraciter posse conuerti, sed phantasticum hominis, quod etiam cogitando siue somniando per rerum innumerabilia genera uariatur et, cum corpus non sit, corporum tamen similes mira celeritate formas capit, sopitis aut obpressis corporeis hominis sensibus ad aliorum sensum nescio quo ineffabili modo figura corporea posse perduci; ita ut corpora ipsa hominum alicubi iaceant, uiuentia quidem, sed multo grauius adque uehementius quam somno suis sensibus obseratis; phantasticum autem illud ueluti corporatum in alicuius animalis effigie appareat sensibus alienis talisque etiam sibi esse homo [*]( in 1 aeuj uel, in marg. seu, p et iumenta e 2 illico bpv quaep1; q;quae g2 post quae g 3 ad se ipsos e 7 uinxit t 8 Hec autem p 9 tenendum b p 10 omnia posse v 13 sit uitio v 14 sunt nulla g .. 16 a om. e1 17 quae, in marg. quod, e 18 ne ap p o; nec begfv 19 lineam. el v 20 plantast. et sic 27 61 25 figuram corpoream e 26 quidem] tamen p 28 uelut p 29 homo esse v )
Haec ad nos non quibuscumque, qualibus credere putaremus indignum, sed eis referentibus peruenerunt, quos nobis non existimaremus fuisse mentitos. Proinde quod homines dicuntur mandatumque est litteris ab dis uel potius daemonibus Arcadibus in lupos solere conuerti, et quod
secundum istum modum mihi uidetur fieri potuisse, quem dixi, si tamen factum est. Diomedeas autem uolucres, quando quidem genus earum per successionem propaginis durare [*]( 26 Verg. Eclog. 8, 70 ) [*]( 1 possit p 8 uero honesta, in marg. onerii, e 6 et] ut et 10 quor niam.. deportatur om. e 14 quendam philos. v 17 quor e 24 ab om. e 25 lubos e 26 mutabit e Olyxi e; Ulyxis b; Ulyssia v 28 diomedias e 29 propaganis e ) [*]( 19* )
- Carminibus Circe socios mutauit Ulixi,
Quod eo tempore Aeneas in Italiam uenerit, quo Labdon iudex praesidebat Hebraeis.
Eo tempore post captam Troiam adque deletam Aeneas cum uiginti nauibus, quibus portabantur reliquiae Troianorum, in Italiam uenit, regnante ibi Latino et aput Athenienses Menestheo, aput Sicyonios Polyphide, aput Assyrios Tautane, aput Hebraeos autem iudex Labdon fuit. Mortuo autem Latino regnauit Aeneas tribus annis, eisdem in supradictis locis manentibus regibus, nisi quod Sicyoniorum iam Pelasgus erat [*]( 2 figenia e agameu/nonis g; agemennonia e 5 cernam etse v .. 9 ab eo loco, in marg. ad ea loca, e 11 templo ab e gp p f; templum a; in templum v 12 adque (atque) mss.; om. v alienas g ni 18 non si e 21 praessidebat f 24 menisteo e 2.5 autane NMS. i praeter b1; au,tane b2 28 pelagus g )
Et hunc Athenienses tamquam deum sacrificiorum honore coluerunt. Quarto Latinorum rege Siluio Aeneae filio, non de Creusa, de qua fuit Ascanius, qui tertius ibi regnauit, sed de Lauinia Latini filia, quem postumum Aeneas dicitur habuisse, Assyriorum autem uicensimo et nono Oneo et Melantho Atheniensium sexto decimo, iudice autem Hebraeorum Heli sacerdote regnum Sicyoniorum consumtum est, quod per annos nongentos quinquaginta et nouem traditur fuisse porrectum.
- Et iurgia Codri
.
De successione ordinis regii aput Israelitas post iudicum tempora.
Mox eisdem per loca memorata regnantibus Israelitarum regnum finito tempore iudicum a Saule rege sumsit exordium, quo tempore fuit propheta Samuel. Ab illo igitur tempore hi reges Latinorum esse coeperunt, quos cognominabant Siluios; [*]( 812 Ecl. 5, 11 ) [*]( 1 sampson g 4 xanctum gp alii quidam p 6 peloponens. eg nt e 7 ignotus e 8 acciperant g; acceperunt e 13 at iurgia v 15 yoluerunt e 17 la\\>uinia e posthumura gv 21 nungent. e 23 post iudices p q 27 Samuel proph. v hii g )
De regibus Latii, quorum primus Aeneas et duodecimus Auentinus di facti sunt.
Latium post Aenean, quem deum fecerunt, undecim reges habuit, quorum nullus deus factus est. Auentinus autem, qui duodecimo loco Aenean sequitur, cum esset prostratus in bello et sepultus in eo monte, qui etiam nunc eius nomine nuncupatur, deorum talium, quales sibi faciebant, numero est additus. Alii sane noluerunt eum in proelio scribere occisum, sed non conparuisse dixerunt; nec ex eius uocabulo appellatum montem, sed ex aduentu auium dictum Auentinum. Post hunc non est deus factus in Latio nisi Romulus conditor Romae. Inter istum autem et illum reges reperiuntur duo, quorum primus est, ut eum Vergiliano uersu eloquar: [*]( 6 Reg. n, 2 ) [*]( 6 \'XL\' g 8 admagistrandae regi publicae e 10 eius om. e 20 fecerunt bep pa; fecerat a; fecerant gfv 25 in om. e 26 eum diie- runtg nec abeppa f; sed necv 27 dictum esse a f 30 Virgil. v )
Proximus ille Procas, Troianae gloria gentis. Cuius tempore quia iam quodam modo Roma parturiebatur, illud omnium regnorum maximum Assyrium finem tantae diuturnitatis accepit. Ad Medos quippe translatum est post annos ferme mille trecentos quinque, ut etiam Beli, qui Ninum genuit et illic paruo contentus imperio primus rex fuit. tempora conputentur. Procas autem regnauit ante Amulium. Porro Amulius fratris sui Numitoris filiam, Rheam nomine, quae etiam Ilia uocabatur, Romuli matrem, Vestalem uirginem fecerat, quam uolunt de Marte geminos concepisse, isto modo stuprum eius honorantes uel excusantes, et adhibentes argumentum, quod infantes expositos lupa nutriuerit. Hoc enim genus bestiae ad Martem existimant pertinere, ut uidelicet ideo lupa credatur admouisse ubera paruulis, quia filios domini sui Martis agnouit; quamuis non desint qui dicant, cum expositi uagientes iacerent, a nescio qua primum meretrice fuisse collectos et primas eius suxisse mamillas (meretrices autem lupas uocabant, unde etiam nunc turpia loca earum lupanaria nuncupantur), et eos postea ad Faustulum peruenisse pastorem adque ab eius Acca uxore nutritos. Quamquam si ad arguendum hominem regem, qui eos in aquam proici crudeliter iusserat, eis infantibus, per quos tanta ciuitas condenda fuerat, de aqua diuinitus liberatis per lactantem feram Deus uoluit subuenire, quid mirum est? Amulio successit in regnum Latiare frater eius Numitor, auus Romuli, cuius Numitoris primo anno condita est Roma; ac per hoc cum suo deinceps, id est Romulo, nepote regnauit. [*]( 1 Aen. VI, 767 ) [*]( 3 assyriam bzg p p; assyriorum ablev 4 est om. fe1 p 11 struprum e 12 nutrierit e 24 amulio autem g 25 latiare egpf Dotnb.; latiar o; latiale abpv eius 01n. e 27 est om. e )
Quod eo tempore Roma sit condita, quo regnum Assyriorum intercidit et quo Ezechias regnabat in Iuda.
Ne multis morer, condita est ciuitas Roma uelut altera Babylon et uelut prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam societatem rei publicae legumque perductum longe lateque pacare. Erant enim iam populi ualidi et fortes et armis gentes exercitatae, quae non facile cederent, et quas opus esset ingentibus periculis et uastatione utrimque non parua adque horrendo labore superari. Nam quando regnum Assyriorum totam paene Asiam subiugauit, licet bellando sit factum, non tamen multum asperis et difficilibus bellis fieri potuit, quia rudes adhuc ad resistendum gentes erant nec tam multae uel magnae. Si quidem post illud maximum adque uniuersale diluuium, cum in arca Noe octo soli homines euaserunt, anni non multo amplius quam mille transierant, quando Ninus Asiam totam excepta India subiugauit. Roma uero tot gentes [et] Orientis et Occidentis, quas imperio Romano subditas cernimus, non ea celeritate ac facilitate perdomuit, quoniam paulatim crescendo robustas eas et bellicosas, quaqua uersum dilatabatur, inuenit. Tempore igitur, quo Roma condita est, populus Israel habebat in terra promissionis annos septingentos decem et octo. Ex quibus uiginti septem pertinent ad Iesum Naue, deinde ad tempus iudicum trecenti uiginti nouem. Ex quo autem reges ibi esse coeperant, anni erant trecenti sexaginta duo. Et rei tunc erat in Iuda, cuius nomen erat Achaz uel, sicut alii conputant, qui ei successit Ezechias, quem quidem constat optimum et piissimum regem Romuli regnasse temporibus. In [*]( 3 regnauit p 11 superare e1 15 nec tamen ep uel magnae ms8.; uel tam magnae v 16 illum g et uniu. « 18 tranaierunt a 19 et ante Orientis om. egp 21 crescendo codd. praeter p, v; increscendo p Domb. 24 decim g 25 hiesum g 26 ibi reges v 28 in sup. Un. e )
De Sibylla Erythraea, quae inter alias Sibyllas cognoscitur de Christo euidentia multa cecinisse.
Eodem tempore nonnulli Sibyllam Erythraeam uaticinatam ferunt. Sibyllas autem Varro prodit plures fuisse, non unam. Haec sane Erythraea Sibylla quaedam de Christo manifesta conscripsit; quod etiam nos prius in Latina lingua uersibus male Latinis et non stantibus legimus per nescio cuius interpretis inperitiam, sicut post cognouimus. Nam uir clarissimus . Flaccianus, qui etiam proconsul fuit, homo facillimae facundiae multaeque doctrinae, cum de Christo conloqueremur, Graecum nobis codicem protulit, carmina esse dicens Sibyllae Erythraeae, ubi ostendit quodam loco in capitibus uersuum ordinem litterarum ita se habentem, ut haec in eo uerba legerentur: Ἰησοῦς Χρειστὸς Θεοῦ υἱὸς σωτήρ, quod est Latine, Iesus Christus Dei filius saluator. Hi autem uersus, quorum primae litterae istum sensum, quem diximus, reddunt, sicut eos quidam Latinis et stantibus uersibus est interpretatus, hoc continent:
- ΙIndicii signum tellus sudore madescet
.- Η E caelo rex adueniet per saecla futurus,
- Σ Scilicet ut carnem praesens, ut iudicet orbem
.- Ο Unde Deum cernent incredulus adque fidelis
[*]( 22 Oracc. Sibyll. VIII, 217 sqq. (p. 153 ed. Rzach) )[*]( 1 hebraei f7U18.; Hebraici v 3 XXIII. in margine: quando uel quid fuerit erythea (sic) sibylla uaticinata de Xpo. g 4 aerithrea f g 5 agnoscitur p 6 erytheream p 7 prodit ep Domb.; prodidit bgv 10 et constantibuB e 12 proconsule p 17 CREISTOS p yos p; hos b .. 20 testantibos. in marg. et non, e 22 sqq. uersus non discreti sunt in g; graecae inttiales singulis uersibus praemissae sunt in e 23 H] E e 24 ut carnem e p1 (?) Domb. (cf. graeca Soipxa itapiiv icaoav xptvai xa: xGopav &Kavta); carnem g; carne a; in carnem, in in ras. b pJ; in carne apfv 25 cernet g )298- Υ Celsum cum sanctis aeni iam termino in ipso
.- Σ Sic animae cum carne aderunt, quas indicat ipse,
- Χ Cum iacet incultus densis in uepribus orbis,
- ΡReicient simulacra uiri, cunctam quoque gazam,
- Ε Exuret terras ignis pontumque polumque
- Ι Inquirens taetri portas effringet Auerni
.- Σ Sanctorum sed enim cunctae lux libera carni
- Τ Tradetur, sontes aeterna flamma cremabit
.- Ο Occultos actus retegens tunc quisque loquetur
- Σ Secreta, adque Deus reserabit pectora luci
.- Θ Tunc erit et luctus, stridebunt dentibus omnes
.- Ε Eripitur solis iubar et chorus interit astris
.- ΟVoluetur caelum, lunaris splendor obibit;
- ΥDeiciet colles, ualles extollet ab imo
.- Υ Non erit in rebus hominum sublime uel altum. »
- Ι Iam aequantur campis montes et caerula ponti
- Ο Omnia cessabunt, tellus confracta peribit:
- Σ Sic pariter fontes torrentur fluminaque igni
.- Σ Sed tuba tum sonitum tristem demittet ab alto
- Ω Orbe, gemens facinus miserum uariosque labores,
- Τ Tartareumque chaos monstrabit terra dehiscens
.- Η Et coram hic Domino reges sistentur ad unum
.- ΡReccidet e caelo ignisque et sulphuris amnis
.
In his Latinis uersibus de Graeco utcumque translatis ibi non potuit ille sensus occurrere, qui fit, cum litterae, quae sunt in eorum capitibus, conectuntur, ubi Υ littera in Graeco posita est, quia non potuerunt Latina uerba inueniri, quae ab eadem littera inciperent et sententiae conuenirent. Hi autem sunt uersus tres, quintus et octauus decimus et nonus decimus. Denique si litteras quae sunt in capitibus omnium uersuum conectentes horum trium quae scriptae sunt non legamus, sed pro eis Υ litteram, tamquam in eisdem locis ipsa sit posita, recordemur, exprimitur in quinque uerbis: Iesus Christus Dei [*]( 2 iudicet v 3 uebribus e 5 terra-s.ignls e pontum que al caelum polflq; (= alii cael. polnqj) marginali glossa in textwn reccpta. g 8 tradentur g aeternum v 9 occultus g 10 adque om. e reserauit e 19 dimittet gp 23 reccidet b2eyp; recidet ab1pafv eccelo e caelo abgpραa f; caelis v Bulphoris g; sullpnris e 28 hii g 30 si om. e 32 eis a )
Haec autem Sibylla sine Erythraea siue, ut quidam magis credunt, Cumaea ita nihil habet in toto carmine suo, cuius exigua ista particula est, quod ad deorum falsorum siue factorum cultum pertineat, quin immo ita etiam contra eos et contra cultores eorum loquitur, ut in eorum numero deputanda uideatur, qui pertinent ad ciuitatem Dei. Inserit etiam Lactantius operi suo quaedam de Christo uaticinia Sibyllae, quamuis non exprimat cuius. Sed quae ipse singillatim posuit, ego arbitratus sum coniuncta esse ponenda, tamquam unum sit prolixum, quae ille plura commemorauit et breuia. \'In manus [iniquas], inquit, infidelium postea ueniet; dabunt autem Deo alapas manibus incestis et inpurato ore exspuent uenenatos sputus; dabit uero ad uerbera simpliciter sanctum dorsum. Et colaphos accipiens tacebit, ne quis agnoscat, quod uerbum uel unde uenit, ut inferis loquatur et corona spinea coronetur. Ad cibum autem fel et ad sitim acetum dederunt; inhospitalitatis hanc monstrabunt mensam. Ipsa enim insipiens tuum Deum non intellexisti, ludentem mortalium mentibus, sed [*]( 18 Instit. nn. 18 sq. ) [*]( 2 -XXVII- gp 4 ex alto, in marg. ex lato, e consurg. figura b 6 Xpf mss. theu mss. y/iof, i eras., g 8 IXOYC g; IXYC e pincis g 10 unus e1 21 illa a 22 iniquas om. ab egp p a f inquit om. a postea om. p 24 exputus p uerba e 26 inde e 27 acoetom e 29 sed spinia abeg; sed et spinis px Domb. )
Quod regnante Romulo septem sapientes claruerint, quo tempore decem tribus, quae Israel dicebantur, in captiuitatem a Chaldaeis ductae sunt, idemque Romulus mortuus diuino honore donatus est.
Eodem Romulo regnante Thales Milesius fuisse perhibetur, unus e septem sapientibus, qui post theologos poetas, in quibus Orpheus maxime omnium nobilitatus est, cotpoi appellati sunt, quod est Latine sapientes. Per idem tempus decem tribus, quae in diuisione populi uocatae sunt Israel, debellatae a Chaldaeis et in eas terras captiuae ductae sunt, remanentibus in Iudaea terra duabus illis tribubus, quae nomine Iudae uocabantur sedemque regni habebant Hierusalem. Mortuum Romulum, cum et ipse non conparuisset, in deos, quod et uulgo notissimum est, rettulere Romani; quod usque adeo fieri iam desierat (nec postea nisi adulando, non errando, factum est temporibus Caesarum), ut Cicero magnis Romuli laudibus tribuat, quod non rudibus et indoctis temporibus, quando [*]( 31 cf. infra XXII, 6 ) [*]( 2 io medio e in trib. horis om. p 8 conexam e 10 eritheam g ſ2o. 21 Sopphy I m. 2 corr., e 25 in iudaeam e 80 et, in marg. ut, e )
Qui philosophi enituerint regnante aput Romanos Tarquinio Prisco, aput Hebraeos Sedechia, cum Hierusalem capta est templumque subuersum.
Regnante uero aput Hebraeos Sedechia et aput Romanos Tarquinio Prisco, qui successerat Anco Marcio, ductus est captiuus in Babyloniam populus Iudaeorum euersa Hierusalem et templo illo a Salomone constructo. Increpantes enim eos prophetae de iniquitatibus et inpietatibus suis haec eis uentura praedixerant, maxime Hieremias, qui etiam numerum [*]( 28 Hierem. 25, 11 ) [*]( 1 sed etiam e eruditis et expolitis p meruerit abegpv; meruit Domb. 2 efferbuerat aev; efferuuerat bl 9 p; efferuerat b2 p 9 quae etiam e 10 orbaniore g non fingeb.] confingeb. e 11 nominum gp 17 inaniiaase e 21 sedhecia g; sedecia f 23 sedecia g 24 succesnnt serat e ancho martio ep 25 babyllon. g 28 iheremias g )
Quod eo tempore, quo inpletis septuaginta annis Iudaeorum est resoluta captiuitas, Romani quoque a dominatu sint regio liberati.
Per idem tempus Cyrus, rex Persarum, qui etiam Chaldaeis et Assyriis imperabat, relaxata aliquanta captiuitate Iudaeorum, quinquaginta milia hominum ex eis ad instaurandum templum regredi fecit. A quibus tantum prima coepta fundamina et altare constructum est. Incursantibus autem hostibus nequaquam progredi aedificando ualuerunt, dilatumque opus est usque ad Darium. Per idem tempus etiam illa sunt gesta, quae conscripta sunt in libro Iudith; quem sane in canone scripturarum Iudaei non recepisse dicuntur. Sub Dario ergo [*]( 3 ut] usque p numerantur et thaleti p 6 chilon (cilon g) codd.; Chilo v periandrus codd.; Periander v 7 cleubulus p; cleobolus lydius b byas g 14 docmatum g iudeice e 21 sint fgp; sunt q v 29 canone abegpv; canonem p / Domb. 30 recipisse g )
De temporibus prophetarum, quorum oracula habentur in libris quique tunc de uocatione gentium multa cecinerunt, quando Romanorum regnum coepit Assyriorumque defecit.
Tempora igitur eorum ut possimus aduertere, in anteriora paululum recurramus. In capite libri Osee prophetae, qui primus in duodecim ponitur, ita scriptum est: Verbum Domini, quod factum est ad Osee in diebus Oziae et Ioatham et Achaz et Ezechiae regum Iuda. Amos quoque diebus regis Oziae prophetasse se scribit; addit etiam Hieroboam regem Israel, qui per eosdem dies fuit. Nec non Esaias, filius Amos, siue supradicti prophetae siue, quod magis perhibetur, alterius qui non propheta eodem nomine uocabatur, eosdem reges quattuor, quos posuit Osee, in capite libri sui ponit, quorum diebus se prophetasse praeloquitur. Michaeas etiam eadem suae prophetiae commemorat tempora post dies Oziae. Nam tres qui sequuntur reges nominat, quos et Osee nominauit, Ioatham et Achaz et Ezechian. Hi sunt, quos eodem tempore simul prophetasse ex eorum litteris [*]( 17 Osee 1, 1\' ) [*]( 5 c. XXVII. Usque g 7 scriptura bp 9 faciendum, in marg. facta, e 11 oraculo gf 15 in anter.] interiora e 17 est om. e 19 28 ioatham g; iotbam e; ioathan abpv 28 ezechian eg; Ezechiam v Domb. )
De his, quae ad euangelium Christi pertinent, quid Osee et Amos prophetauerint.
Osee igitur propheta, quanto profundius quidem loquitur, tanto operosius penetratur. Sed aliquid inde sumendum est [*]( 5 latino a Proca siue super. Auentino om. a 6 romanorum bv 8 eosque e 15 post promissa cum Dombarto uirgulam posui oracula abegp; ora ρα1Domb. (ora prophetarum scribentium solnontur uix ferri potest, etiamsi cum Dombarto progr. p. 9 interpreteris loquendi potestas conceditur. oracula prophetarum cum promisaiones sint, soluuntur ut promissa soluuntur) 20 scriptura abegp p a; ea script. v 21 incipere b epa 26 quando g 27 operiosius e pnotatur, in marg. penetratur, e est om. e )
Quae ab Esaia de Christo et ecclesia sint praedicta.
Esaias propheta non est in libro duodecim prophetarum, qui propterea dicuntur minores, quia sermones eorum sunt 10 breues in eorum conparatione, qui maiores ideo uocantur, quia prolixa uolumina condiderunt; ex quibus est hic Esaias, quem propter eadem prophetiae tempora subiungo supradictis duobus. Esaias ergo inter illa, quae arguit iniqua et iusta praecepit et peccatori populo mala futura praedixit, etiam de Christo et ecclesia, hoc est de rege et ea quam condidit ciuitate, multo plura quam ceteri prophetauit, ita ut a quibusdam euangelista quam propheta potius diceretur. Sed propter rationem operis terminandi unum de multis hoc loco ponam. Ex [*]( 2 Osee 6. 2 4 Coloss. 3, 1 6 Amos 4, 12 sq. 9 Amos 9, 11 sq. ) [*](2 et in e 3 nobiB sup. lin. g 6 prepara//, ta eras., e 7 tonitrum epp Domb.; tonitruum abgafv 8 nominibus g 10 cecideront ei e 19 Esaias, E ex 1 corr., g 22 prolexa gl )
Quae Michaeas et Ionas et Ioel nouo testamento congruentia prophetarint.
Michaeas propheta Christum in figura ponens magni cuiusdam montis haec loquitur: Erit in nouissimis diebus manifestus mons Domini paratus super uertices montium et exaltabitur super colles. Et festinabunt ad eum plebes, et ibunt gentes multae et dicent: Venite, ascendamus in montem Domini et in domum Dei Iacob, et ostendet nobis uiam suam, et ibimus in semitis eius; quia ex Sion procedet lex et uerbum Domini ex Hierusalem. Et iudicabit inter plebes multas, et redarguet gentes potentes usque in longinquum. Praedicens iste propheta et locum in quo natus est Christus: Et tu, inquit, Bethleem, domus Ephrata, minima es, ut sis in milibus Iuda; ex te mihi prodiet, ut sit in principem Israel; et egressus eius ab initio et ex diebus aeternitatis. Propterea dabit eos usque ad tempus parturientis, pariet, et residui fratres eius conuertentur ad filios Israel. Et stabit et uidebit et pascet gregem suum in uirtute Domini, et in honore nominis Domini Dei sui erunt; quoniam nunc magnificabitur usque ad summum terrae. [*]( 18 Mich. 5, 2 sqq. ) [*]( 1 sint] f e 5 iohel gfp de nouo p 6 prophetarint g f; pro- phetauerint p q v 8 et erit a 9 uerti.e gl 13 ostendit g 14 sjoii et sic semper eg procedit g 18 ephrata nequaquam minima es in principibus iadae a 19 prodiet dux e 21 die e 22 parturientis] quo parturiens a et pariet e residui omisso et g patres, in marg. fratres, e 23 filas (sic) e 24 parcet g 25 nominis om. e 26 ad summum terminum terrae e )
Ioel omnia, quae prophetat, multis uerbis conpellit exponi. ut quae pertinent ad Christum et ecclesiam dilucescant. Unum tamen, quod etiam apostoli commemorauerunt, quando in congregatos credentes Spiritus sanctus, sicut a Christo promissus fuerat, desuper uenit, non praetermittam. Et erit, inquit, post haec, et effundam de spiritu meo super omnem carnem; et prophetabunt filii uestri et filiae uestrae, et seniores uestri somnia somniabunt, et iuuenes uestri uisa uidebunt; et quidem in seruos et ancillas meas in illis diebus effundam de spiritu meo.
Quae in Abdia et Naum et Ambacu de salute mundi in Christo praenuntiata reperiantur.
Tres prophetae de minoribus, Abdias, Naum, Ambacum, nec tempora sua dicunt ipsi, nec in chronicis Eusebii et Hieronymi, quando prophetauerint, inuenitur. Abdias enim positus est quidem ab eis cum Michaea, sed non eo loco, ubi notantur tempora, quando Michaeam prophetasse ex eius litteris constat; quod errore neglegenter describentium labores alienos existimo contigisse; duos uero alios commemoratos in codicibus chronicorum, quos habuimus, non potuimus inuenire. Tamen quia canone continentur, nec ipsi oportet praetereantur [*]( 3 Ion. 2, 1 9 Act, 2, 17 10 Ioel 2, 28 sq. ) [*]( 6 conpeJlet g 14 seruos codd. praeter a; seruos meos a v 18 et naum g f; in naum p q v Domb. ambacu g f; abacuc pqv Dornb. 20 ambacum g pz v; ambca e; abacuc b p1 a Domb.; abacuch a; abbacuc p f 21 sua tempora v 27 quod e 2S in canone e oportet ut c )
Naum uero propheta, immo per illum Deus: Exterminabo, inquit, sculptilia et conflatilia, ponam sepulturam tuam; quia ueloces ecce super montes pedes euangelizantis et adnuntiantis pacem. Celebra, Iuda, dies festos tuos, redde uota tua; quia iam non adicientultra, uttranseantinuetustatem. Consummatum est, consumtum est, ablatum est. [*]( 24 Naum 1, 14 sq.; 2, 1 ) [*]( 6 de Christo agn. possumus v 15 eruerentur ex eutentur corr. e 16 transferantur e 18 significabaftt e 21 essent e 25 conflatilia n ponam] conponam e 26 ecce om. p 29 adicietur e 30 consummatum est om. p conBumtum est g; consummatum est p a; om. a b e )
Ambacum de quo alio quam de Christi aduentu, qui futurus fuerat, intellegitur dicere: Et respondit Dominus ad me et dixit: Scribe uisum aperte in buxo, ut adsequatur qui legit ea; quia adhuc uisio ad tempus, et orietur in fine et non in uacuum; si tardauerit, sustine eum, quia ueniens ueniet et non morabitur?.
De prophetia quae in oratione Ambacu et cantico continetur.
In oratione autem sua cum cantico cui nisi Domino Christo dicit: Domine, audiui auditionem tuam, et timui; Domine, consideraui opera tua, et expaui? Quid enim hoc est nisi praecognitae nouae ac repentinae salutis hominum ineffabilis admiratio? In medio duorum anima lium cognosceris quid est nisi aut in medio duorum testamentorum, aut in medio duorum latronum, aut in medio [*]( 12 Ambae. 2, 2 sq. 22 ib. 8, 1 ) [*]( bi 6 uetustate e 7 sculptilia e 9 uidemus, in Jnarg. cognoscimus. e; uidemus a 11 ambacum e g v; abacuc b p Domb.; abacuch a 12 res//pondit, po eras., e 13 mihi scribe e 16 tardabitur, in marg. morabitur, e 19 ambacu g f; abacuc p q v 22 auditionem .... consideraui in marg. e 23 et om. gt )
De Christo et uocatione gentium quae Hieremias et Sophonias prophetico spiritu sint praefati.
Hieremias propheta de maioribus est, sicut Esaias, non de minoribus, sicut ceteri, de quorum scriptis nonnulla iam posui. Prophetauit autem regnante Iosia in Hierusalem et aput Romanos Anco Marcio, iam propinquante captiuitate Iudaeorum Tetendit autem prophetiam usque ad quintum mensem captiuitatis, sicut in eius litteris inuenimus. Sophonias autem unus de minoribus adiungitur ei. Nam et ipse in diebus Iosiae prophetasse se dicit; sed quousque, non dicit. Prophetauit ergo Hieremias non solum Anci Marcii, uerum etiam Tarquinii Prisci temporibus, quem Romani habuerunt quintum regem. Ipse enim, quando illa captiuitas facta est, regnare iam coeperat. Prophetans ergo de Christo Hieremias: Spiritus, inquit, oris nostri Christus Dominus captus est in peccatis nostris, sic breuiter ostendensetdominum nostrum Christum et passum esse pro nobis. Item loco alio: Hic Deus meus, inquit, et non aestimabitur alter ad eum; qui inuenit omnem uiam prudentiae et dedit [*]( 1 PS. 39, 3 sq. 4 I. Cor. 1, 31 17 Sophon. 1, 1 23 Thren. 4, 20 26 Bar. 8, 36 sqq. ) [*]( 1 super petram egpa; suppetram p; supra petram a b tI 6 dfio ep 11 Btint p 12 est... de minoribus om. e 20 marci g 22 est illa capt. facta v 24 Dominus Christus v 25 nostrum ihm Xpm g 26 alio loco v )
Sophoniae autem prophetae, qui cum Hieremia prophetabat, haec praedicta de Christo interim ponam: Exspecta me, dicit Dominus, in die resurrectionis meae in futurum: quia iudicium meum, ut congregem gentes et [*]( 5 Hier. 23, 5 sq. 13 Hier. 16, 19 18 Hierem. 17, 9 20 c. 3 22 Hierem. 31, 31 26 Soph. 3, 8 ) [*]( i 1 iac. puero suo eam e 2 terraiji g; terris e omnibus e 6 dicit e 9 iuda agpfv; iudas b t pac Domb. 12 fuerit g futura fuerat v 15 mendatio e 19 agnoscit bgpf Domb.; agnoscet p; agnouit e a; cognoscet av 20 decimo sept. f) 21 mediator est a 26 predic/ta, a eras., g 27 meae] me e )
De prophetia Danielis et Hiezechielis, quae in Christum ecclesiamque concordat.
In ipsa POITO Babyloniae captiuitate prius prophetauerunt Daniel et Hiezechiel, alii scilicet duo ex prophetis maioribus. Quorum Daniel etiam tempus, quo uenturus fuerat Christus adque passurus, numero definiuit annorum; quod longum est conputando monstrare, et ab aliis factitatum est ante nos. De potestate uero eius et ecclesia sic locutus est: [*]( 1 ib. 2, 11 4 Ib. 3, 9 sqq. 15 Esai. 10, 22 16 Rom. 9, 27 26 Dan. 7, 13 sq. ) [*]( 4 et progen. abepραf Domb.; et in progen. gv 5 omnes inuoc. v 6 nno iugo v 7 mihi hostias v non om. codd. conSteris p1 10 audies eg pa 13 israel ab epav; in israel gp; de isr. / haec g 14 prophetabatur p 16 haec bl ρaf19 danihelis gf 21 babyllonia/, e eras., g 22 23 danihel eg 22 hiezhechiel e 26 et om. b ecclesia a g p p a; ecclesiae bel; gloria v )
Hiezechiel quoque more prophetico per Dauid Christum significans, quia carnem de Dauid semine adsumsit (propter quam formam serui, qua factus est homo, etiam seruus Dei dicitur idem Dei filius), sic eum prophetando praenuntiat ei persona Dei Patris: Et suscitabo, inquit, superpecora mea pastorem unum qui pascat ea, seruum meum Dauid; et ipse pascet ea et ipse erit his in pastorem. Ego autem Dominus ero eis in Deum, et seruus meus Dauid princeps in medio eorum; ego Dominus locutus sum. Et alio loco: Et rex, inquit. unus erit omnibus imperans; et non erunt ultra duae gentes, nec diuidentur amplius ia duo regna; neque polluentur ultra in idolis suis et abominationibus et in cunctis iniquitatibus suis. Et saluos eos faciam de uniuersis sedibus suis, in quibus peccauerunt, et mundabo eos; et erunt mihi populus, et ego ero eis Deus; et seruus meus Dauid rex super eos, et pastor unus erit omnium eorum. [*]( 13 Hiezech. 34, 23 sq. 18 ib. 37, 22 sq. ) [*]( 5 linguae eg Domb.j et linguae abpv 15 pascit 9 his egp; eis v Domb. 21 in abomin. a b abominationibus suis av 25 eis gp; illis rell. v Domb. )