Confessiones

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

Multa tamen ab eis ex ipsa creatura uera dicta retinebam, et occurrebat mihi ratio per numeros et ordinem temporum et uisibiles attestationes siderum et conferebam cum dictis Manichaei, quae de his rebus multa scripsit copiosissime delirans, et non mihi occurrebat ratio nec solistitiorum et aequinoctiorum nec defectuum luminarium nec quidquid tale in libris saecularis sapientiae didiceram. ibi autem credere iubebar, et ad illas rationes numeris et oculis meis exploratas non occurrebat et longe diuersum erat.

Numquid, domine deus ueritatis, quisquis nouit ista, iam placet tibi? infelix enim homo, qui scit illa omnia, te autem nescit; beatus autem, qui te scit, etiamsi illa nesciat. qui uero et te et illa nouit, non propter illa beatior, sed propter te solum beatus est, si cognoscens te sicut te glorificet et gratias agat et non euanescat in cogitationibus suis. [*]( 23] cf. Rom. 1, 21. ) [*]( t t 3 *ac (h rae.) HP 4 ibi V 5 et om. G imllmutantes M ina corruptibilis W 6 corruptibili 1(I add. m. 3) H 7 serpentum CPmo 9 potius-creatura om. Fx 12 attestationes] estimationes Q1 cum om. W 13 qui Qb delerans CXFM*, delyrans Q 14 non mihi B\' in ras. nec om. F solstitiorum BGMPQ edd., sol*stitiorum (i ras.) CH, soli+stitiorum (s ras.) W, soJstitiorum F 15 defectum BOIHVW O 16 saecularibus B iubebar (r ex t corr.) F, iuuebar W1 17 illas C O rationales CF numeris C explorata F 22 pr. et om. Qb et illa] 1 ut illa HVm 23 cognoscens** B, cognoscen* (t ros.) P sicut te] sic te V, sic te M, sicut deum BPQ edd., sicut H 24 euenescat V1, euaniscat P1 )

94
sicut enim melior, qui nouit possidere arborem et de usu eius tibi gratias agit, quamuis nesciat uel quot cubitis alta sit uel quanta latitudine diffusa, quam ille, qui eam metitur et omnes ramos eius numerat et neque possidet eam neque creatorem eius nouit aut diligit, sic fidelis homo, cuius totus mundus diuitiarum est et quasi nihil habens omnia possidet inhaerendo tibi, cui seruiunt omnia, quamuis nec saltem septentrionum gyros nouerit, dubitare stultum est, quin utique melior sit quam mensor caeli et numerator siderum et pensor elementorum et neglegens tui, qui omnia in mensura et numero et pondere disposuisti.

Sed tamen quis quaerebat manichaeum nescio quem etiam ista scribere, sine quorum peritia pietas disci poterat? dixisti enim homini: ecce pietas est sapientia. quam ille ignorare posset, etiamsi ista perfecte nosset: ista uero quia non nouerat, impudentissime audens docere, prorsus illam nosse non posset. uanitas est enim mundana ista etiam nota profiteri, pietas autem tibi confiteri. unde ille deuius ad hoc ista multum locutus est, ut conuictus ab eis, qui ista uere didicissent, quis esset eius sensus in ceteris, quae abditiora sunt, manifeste cognosceretur. non enim parui se aestimari noluit, sed spiritum sanctum, consolatorem et ditatorem fidelium tuorum, auctoritate plenaria personaliter in se esse persuadere conatus est. itaque cum de caelo ac stellis et de solis. ac [*]( 6] cf. II Cor. 6,10. 10] Sap. 11, 21. 14] Hiob. 28, 28 (LXX). ) [*]( 1 melior SW: m. est BCFGHMOPQV edd. 2 gratias agit tibi C quod FHIPSWl cupitis W1 3 latitudine] 1. sit F, altitudine C ea W me*titur (n ras.) M 4 possedet ex possidit corr. W2 5 diligit] didicit BPQb cui** (us ras.) M 7 tibi om. PQ saltim BF HlpiW 8 giros GMV 10 elimentorum F neclegens S 18 poteram W 14 est] es BPW, et mo ille] om. V1 15 possit VIW tx etiamsi] quam si (tII a m. 2) P, quamuis BQ ■ 16 audens (u in ras.) 0%, audes W illa BFGMPQW 18 pietas-confiteri om. SW 19 multa F ista (a ex i corr.) M, om. V didicerant V 21 cognoscereiitur F paruis ea estimari 0, parui se aestimare HIM, paruis se estimari W, parui* se extimari (s ras.) V, parui se existimari BPQ, parui existimari se edd. 24 itaque cum] ita quaecumq; BPQ )

95
lunae motibus falsa dixisse comprehenderetur, quamuis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen ausus eius sacrilegos fuisse satis emineret, cum ea non solam ignorata, sed etiam falsa tam uesana superbiae uanitate diceret, ut ea tamquam diuinae personae tribuere sibi niteretur.

Cum enim audio christianum aliquem fratrem illum aut illum ista nescientem et aliud pro alio sentientem, patienter intueor opinantem hominem nec illi obesse uideo, cum de te, domine creator omnium, non credat indigna, si forte situs et habitus creaturae corporalis ignoret. obest autem, si hoc ad ipsam doctrinae pietatis formam pertinere arbitretur et pertinacius affirmare audeat quod ignorat. sed etiam talis infirmitas in fidei cunabulis a caritate matre sustinetur, donec assurgat nouus homo in uirum perfectum et circumferri non possit omni uento doctrinae. in illo autem, qui doctor, qui auctor, qui dux et princeps eorum, quibus illa suaderet, ita fieri ausus est, ut qui eum sequerentur non quemlibet hominem, sed spirithm tuum sanctum se sequi arbitrarentur, quis tantam dementiam, sicubi falsa dixisse conuinceretur, non detestandam longeque abiciendam esse indicaret? sed tamen nondum liquido conpereram, utrum etiam secundum eius uerba uicissitudines longiorum et breuiorum dierum atque noctium et ipsius noctis et diei et deliquia luminum et si quid eius modi in aliis libris legeram, posset exponi, ut, si forte posset, incertum [*]( 14] Eph. 4, 13 sq. ) [*]( 1 deprehenderetur BCFGHMOPQV edd. 2 sacrilegos] sacrilegas F, sacrilego spu BQ, sacrilegus spu P 3 fuisses W eminere W eam V ignoratam VW 4 falsa tam] falsata* (m ras.) 0, falsatam W, falsata BFPQ, falsa uel falsata b uaesania S, uexania (x in s corr.) W, uesana*** V superbla C doceret V 5 sibi tribuere V 6 christiae norum C 7 aliud] alium W 9 creator (8 m. 2) M abitus F 10 ad] ab W ipsum S, ipso W 11 formam** V, forma W 13 fidaei S, fide 0 matre. (m ras.) V, materna F 16 suadere CQ, suaderi BP 17 sequeretur F 18 se om. Q 19 dixisse] dixisset S, dixisset non W 21 nondum] n. ea CM conperam W etia (tia m. 2) 0 23 deliquia] reliquia V, delinqueat W **quid W 24 pr. posset] posse V alt. posset] possit W incertum mihi] i. quidem m. BCFGHMOPV edd., i. mihi quidem Q )

96
mihi fieret, utrum ita se res haberet an ita, sed ad fidem meam illius auctoritatem propter creditam sanctitatem praeponerem.

Et per annos ferme ipsos nouem, quibus eos animo uagabundus audiui, nimis extento desiderio uenturum expectabam istum Faustum. ceteri enim eorum, in quos forte incurrissem, qui talium rerum quaestionibus a me obiectis deficiebant, illum mihi promittebant, cuius aduentu conlatoque conloquio facillime mihi haec et si qua forte maiora quaererem enodatissime expedirentur. ergo ubi uenit, expertus sum hominem gratum et iucundum uerbis et ea ipsa, quae illi solent dicere, multo suauius garrientem. sed quid ad meam sitim pretiosorum poculorum decentissimus ministrator? iam rebus talibus satiatae erant aures meae, nec ideo mihi meliora uidebantur, quia melius dicebantur, nec ideo uera, quia diserta, nec ideo sapiens anima, quia uultus congruus et decorum eloquium. illi autem, qui eum mihi promittebant, non boni rerum existimatores erant, et ideo illis uidebatur prudens et sapiens, quia delectabat eos loquens. sensi autem aliud genus hominum etiam ueritatem habere suspectam et ei nolle adquiescere, si comto atque uberi sermone promeretur. me autem iam docueras, deus meus, miris et occultis modis, et propterea credo, quod tu me docueris, quoniam uerum est nec quisquam praeter te alius doctor est ueri, ubicumque et undecumque claruerit. iam ergo abs te didiceram nec eo debere uideri aliquid uerum dici, quia [*](1 an] an non Q edd. 2 auctoritate F praeponere FW 4 ferme* (t ras.) V 5 uacabundus W1 6 faustum ex factum corr. F 7 abiectis VXW deficieba V 8 aduentum W facillima Q 9 qua 0 gnodatissime F experirentur V 10 ubi] at ubi BPQ suum V homine W1 11 iocundum BFGH\'OPQV\'W 12 mea F pretiosiorum BCFMOWmo, inpreciosiorum V 14 meae* (ae ras.) W 15 uero SW1 disserta BP, disertam W, deserta FlMlVl 16 decorum C, deq*orum (u ras.) H 17 exestimatores F, aestimatores C 18 uidebantur F 19 hominum genus M 21 promeretur (re del. m. 2) P iam] om. C docuerat BMOPQW 23 doctor est] doctorem F, doctores t* V, est doctor edd. 24 unde ubicumque F abs] ex F 25 eo deuere W uidere FV quia (° m. 2) V)

97
eloquenter dicitur, nec eo falsum, quia inconposite sonant signa labiorum; rursus nec ideo uerum, quia inpolite enuntiatur, nec ideo falsum, quia splendidus sermo est, sed perinde esse sapientiam et stultitiam, sicut sunt cibi utiles et inutiles, uerbis autem ornatis et inornatis sicut uasis urbanis et rusticanis utrosque cibos posse ministrari.

Igitur auiditas mea, qua illam tanto tempore expectaueram hominem, delectabatur quidem motu affectuque disputantis et uerbis congruentibus atque ad uestiendas sententias facile occurrentibus. delectabar autem et cum multis uel etiam prae multis laudabam ac ferebam; sed moleste habebam, quod in coetu audientium non sinerer ingerere illi et partiri cum eo curas quaestionum mearum conferendo familiariter et accipiendo ac reddendo sermonem. quod ubi potui et aures eius cum familiaribus meis eoque tempore occupare coepi, quo non dedeceret alternis disserere, et protuli quaedam, quae me monebant, expertus sum prius hominem expertem liberalium disciplinarum nisi grammaticae atque eius ipsius usitato modo. et quia legerat aliquas Tullianas orationes et paucissimos Senecae libros et nonnulla poetarum et suae sectae si qua uolumina latine atque conposite conscripta erant, et quia aderat cotidiana sermocinandi exercitatio, inde suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius magisque seductorium moderamine ingenii et [*]( 1 eo] ideo V, in eo M falso F sonant] sant F 2 e*nutiatur (n ras., n add. m. 3) H, enuntiantur V, nuntiatur C 3 splenin ditus W1 perinde] inde H esse om. P1 4 utiles (in add. m. 3) H 5 *ornatis et in*ornatis (h ras.) F 6 cibum F ministrare F 7 abiditas W1 . qu*a (i ras.) P illo W tanto tempore] tantopere F 8 dispuntantis V 9 uestiandas F 10 uel—multis om. VIII effereb bam GM*W edd. \' sed] s. etiam V habeam (b add. m. 3) H 12 iuilli- gere F, illi ingerere GM edd. partiri] parit F 14 et] ad BF 15 eoqye C, eoq F, eo quoque b tempore] tem F occupari G quo] quod C, que F non om. M didicerat M, didicret F, dedicerat (a in i corr.) W, deiceret BPQ1, doceret V 16 di*serere (s ras.) M 17 exm pertus] et ex. F in experte (ra m. 2) V disciplinari F 19 senice W 21 latine (5 add. m. 3) W scripta MXV qui (» add. m. 3) W aderat F 22 subpeditabat V 23 seductorum M ) [*]( llXIII. Aur. Augustini conff. (Ang. 1, 1). ) [*]( 7 )

98
quodam lepore naturali. itane est, ut recolo, domine deus meus, arbiter conscientiae meae? coram te cor meum et recordatio mea, qui mecum tunc agebas abdito secreto prouidentiae tuae et inhonestos errores meos iam conuertebus ante faciem meam, ut uiderem et odissem.

Nam posteaquam ille mihi inperitus earum artium, quibus eum excellere putaueram, satis apparuit, desperare coepi posse mihi eum illa, quae me mouebant, aperire atque dissoluere; quorum quidem ignarus posset ueritatem tenere pietatis, sed si manichaeus non esset. libri quippe eorum pleni sunt longissimis fabulis de caelo et de sideribus et sole et luna: quae mihi eum, quod utique cupiebam, conlatis numerorum rationibus, quas alibi ego legeram, utrum potius ita essent, ut Manichaei libris continebatur, an certe uel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse iam non arbitrabar. quae tamen ubi consideranda et discutienda protuli, modeste sane ille nec ausus est subire ipsam sarcinam. nouerat enim se ista non nosse nec eum puduit confiteri. non erat de talibus, quales multos loquaces passus eram, conantes ea me docere et dicentes nihil. iste uero cor habebat, etsi non rectum ad te, nec tamen nimis incautum ad se ipsum. non usquequaque inperitus erat inperitiae suae et noluit se temere [*]( 4] Ps. 49, 21. ) [*]( tn 1 naturale F, aenarali (corr. m. 2) V 3 mecum] me BCFGHMOP QV edd. abditu W secretu W1 4 ererrores F conuertabus G 5 ut V2 in ras. 6 posteam̥̊quam Y imperątus V 7 eã Ml ezpellere F sati F 8 eum mihi edd. illa (a ex e corr.) P me om. F me mouebaut] memorabant F 9 tenere] reddere M 10 plini F, plenis (om. sunt) H 11 sideribus (om. de) BCFGHMOPQV edd. 12 conlocatis BPQ humerorum V 13 quos CFHPQVb ut] cum F 14 libri FG continebantur BCFGHMOPQVW edd. certa (a ex e corr.) M 15 redderetur (ere in ras.) B*, haberetur Q1 17 sane] et me s. G ipsam] illam W nouerat (u ex n corr.) Fs 19 ea docere (me rc m. 2) M, eam edocere BO, eam edocere* V, ea me docentes F 21 nimis incautum] minus cautum B, minus incautum PQV 22 erat om. Q1 se om. M1-)

99
disputando in ea coartari, unde nec exitus ei ullus nec facilis esset reditus: etiam hinc mihi amplius placuit. pulchrior est enim temperantia confitentis animi quam illa, quae nosse cupiebam. et eum in omnibus difficilioribus et subtilioribus quaestionibus talem inueniebam.

Refracto itaque studio, quod intenderam in Manichaei litteras, magisque desperans de ceteris eorum doctoribus, quando in multis, quae me monebant, ita ille nominatus apparuit, coepi cum eo pro studio illius agere uitam, quo ipse flagrabat in eas litteras, quas tunc iam rhetor Karthaginis adulescentes docebam, et legere cum eo siue quae ille audita desideraret siue quae ipse tali ingenio apta existimarem. ceterum conatus omnis meus, qui proficere in ille secta statueram, illo homine cognito prorsus intercidit, non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quicquam non inueniens eo, quo iam quoquo modo inrueram, contentus interim esse decreueram, nisi a)iquid forte, quod magis eligendum esset, eluceret. ita ille Faustus, qui multis laqueus mortis extitit, meum quo captus eram relaxare iam coeperat nec nolens nec sciens. manus enim tuae, deus meus, in abdito prouidentiae tuae non deaerebant animam meam, et sanguine cordis matris meae per lacrimas eius diebus et noctibus pro me sacrificabatur tibi, et [*]( 1 coartare CFGHMOSVW 2 esset] est V pulchrior] pulcrior MQ, pudor SW 5* F 3 anime V nosse. (m ras.) H 4 in om. V1 6 quo BMPQVb literis B 7 disperaus V1 8 me eras. V, om. B 9 illius] eius BCFGHMOPQVedd. fraglabat C, fraglabam V 10 rethor libri carthaginis CFMtOW, kartaginis Q, cathaginis M1, carthagini Hmo, cartagini G 11 siue quae-desideraret om. 8 ille-siue quae ipse om. HW desiderare F 12 ipsi F, ille W abta B, apta. (s ras.) H, apta W, apte F existimaret C conattI W1 omnis conatus M 13 omnes meos PQ qui SWI: quo BCFGHMOPQVW* edd. illo] in i. F 14 intercedit W1, intercidi Q sepaurer (ra ras.) W 15 quo] quod CHMYW quoquo] quo FlQW 17 elidendum M eluceret] et luceret CIS, **eluceret (et ras.) P 18 laquaeus SV extitit mortis BPQ extitit] e. (iter add. in mg.) M meum] meus V, m. (laqueum add. in mg.) Q 19 erat V 20 pr. tuae] tna V deserebat V, deserabant F 21 sanguine SW: de s. BCFGHMOPQV edd. 22 ei F pr. et] ac BCFHOPQVW edd. ) [*]( 7* )

100
egisti mecum miris modis. tu illud egisti, deus meus. nam a domino gressus hominis diriguntur, et uiam eius uolet. aut quae procuratio salutis praeter manum tuam reficientem quae fecisti?

Egisti ergo mecum, ut mihi persuaderetur Romam pergere et potius ibi docere quod docebam Carthagini. et hoc unde mihi persuasum est, non praeteribo confiteri tibi, quoniam et in his altissimi tui recessus et praesentissima in nos misericordia tua cogitanda et praedicanda est. non ideo Romam pergere uolui, quod maiores quaestus maiorque mihi dignitas ab amicis, qui hoc suadebant, promittebatur — quamquam et ista ducebant animum tunc meum — sed illa erat causa maxima et paene sola, quod audiebam quietius ibi studere adulescentes et ordinatiore disciplinae cohercitione sedari, ne in eius scholam, quo magistro non utuntur, passim et proterue inruant, nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit. contra apud Carthaginem foeda est et intemperans licentia scholasticorum: inrumpunt inpudenter et prope furiosa fronte perturbant ordinem, quem quisque discipulis ad proficiendum instituerit. multa iniuriosa faciunt mira hebetudine et punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit, hoc miseriores eos ostendens, quo iam quasi liceat faciunt, quod per tuam aeternam legem numquam licebit, et inpune se facere arbitrantur, cum ipsa [*]( -1] Ioel 2, 26. 2] Ps. 36, 28. ) [*]( 1 miris] m. et occultis BFGPQVbm 2 dirigentur BPQb 4 respicientem V 6 potus B docere] docerem BPQV karthagini BW*, i i carthaginem H, karthaginem V 7 est] sit b 10 quod quaestus maior V 11 suadebat F1 promittebantur 0 12 docebant 0 tunc animum Q i coer erat] e. tunc Q 13 audebam questius F 14 co*ercitione H, quoheri citione P, cohercione QW, coercitatione M sedare F, sedara V 15 ne] nec GV in om. V scolam BFHMQ VW 16 irruerent V ammitti B20psSW, amitti HMXPX 17 apud] aute O1 karthaginem BQV, kartaginem MW, cartaginem G licentia F 18 scolasticorum BCG HMPQVW prope] pro H 19 discipulis] disciplinis V at F i 20 haebetudine S, h*ebetudine (a ras.) H, hebitudine PQVa, ebitudine F, habetudine W 21 *** eos 0 22 quo] quod GIGW aeternam] qao-, aeternam H\\ I )

101
faciendi caecitate puniantur et inconparabiliter patiantur peiora, quam faciunt. ergo quos mores cum studerem meos esse nolui, eos cum docerem cogebar perpeti alienos, et ideo placebat ire, ubi talia non fieri omnes qui nouerant indicabant. uerum autem tu, spes mea et portio mea in terra uiuentium, ad mutandum terrarum locum pro salute animae meae et Carthagini stimulos, quibus inde auellerer, admonebas et Romae inlecebras, quibus adtraherer, proponebus mihi per homines, qui diligunt uitam mortuam, hinc insana facientes, inde uana pollicentes, et ad corrigendos gressus meos utebaris occulte et illorum et mea peruersitate. nam et qui perturbabant otium meum, foeda rabie caeci erant, et qui inuitabant ad aliud, terram sapiebant, ego autem, qui detestabar hic ueram miseriam, illic falsam felicitatem appetebam.

Sed quare hinc abirem et illuc irem, tu sciebus, deus, nec indicabas mihi nec matri, quae me profectum atrociter planxit et usque ad mare secuta est. sed fefelli eam uiolenter me tenentem, ut aut reuocaret aut mecum pergeret, et finxi me amicum nolle deserere, donec uento facto nauigaret. et mentitus sum matri, et illi matri, et euasi: quia et hoc tu dimisisti mihi misericorditer seruans me ab aquis maris plenum exsecrandis sordibus usque ad aquam gratiae tuae, qua me abluto siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me cotidie tibi rigabat terram sub uultu suo. et tamen [*]( 5] Ps. 141,6. 10] Ps. 39, 8; Prou. 20, 24. 13] cf. Philipp. 3,19. ) [*]( 1 punientur F patientur F 2 studere W, studerent G 3 uolui FM placebant W 4 iudicabant F 5 alt. mea (a ex o corr.) M 7 karthagini BQV, cartagini G, kartagini M quos V ammouebus po CHaMOSW, amouebus GQV 8 pronebus (po add. m. 2) M 10 gresus F 11 perturbant F 12 foeda (a ex e corr.) S ad om. Ml 13 terra F 15 *abirem (h ras.) F, abierem W, abissem V 16 prora n fectu \'(ra add. m. 2) F plancxit W, plaxit F 17 refelli G 18 pr. aut] aut *** (eum ras.) W et finxi-nauigaret om. SW fixi Ml 19 uento facto] uentosaizo F nauigarem BPQ 20 uasi V tert. et om. CO1 tu S: om. BCFGHMOPQVW mihi dimisisti B 22 exsecrandtl W 23 maternarum V 24 tibi cotidie GV tibi om. CFM uulto Ol)

102
recusanti sine me redire uix persuasi, ut in loco, qui proximus nostrae naui erat, memoria beati Cypriani, maneret ea nocte. sed ea nocte clanculo ego profectus sum, illa autem non mansit orando et flendo. et quid a te petebat, deus meus, tantis lacrimis, nisi ut nauigare me non sineres? sed alte consulens et exaudiens cardinem desiderii eius non curasti quod tunc petebat, ut me faceres quod semper petebat. flauit uentus et impleuit uela nostra et litus subtraxit aspectibus nostris, in quo mane illa insaniebat dolore et querellis et gemitu implebat aures tuas contemnentis ista, cum et me cupiditatibus raperes ad finiendas ipsas cupiditates et illius carnale desiderium iusto dolorum flagello uapularet. amabat enim secum praesentiam meam more matrum, sed multis multo amplius, et nesciebat, quid tu illi gaudiorum facturus esses de absentia mea. nesciebat, ideo flebat et eiulabat atque illis cruciatibus arguebatur in ea reliquiarium Euae, cum gemitu quaerens quod cum gemitu pepererat. et tamen post accusationem fallaciarum et crudelitatis meae conuersa rursum ad deprecandum te pro me abiit ad solita, et ego Romam.

Et ecce excipior ibi flagello aegritudinis corporalis et ibam iam ad inferos portans omnia mala, quae conmiseram et in te et in me et in alios, multa et grauia super originalis [*]( 16] cf. Gen. 3,16. ) [*]( 1 me redire] me ridere M, meridie F ut**in V 2 memorie FV cipriani HPSV 3 sed add. Q* ea] in ea BPQb clam G non mansit] non m. (non del. m. 2) M, ** mansit GO, mansit Q, remansit • BFbm 4 a te om. M, ad te VW1 tantis om. F 5 sinerjs W sed] sed tu BGFGHMOPQV edd. altL S 7 ut me-petebat om. SW me] in me bm 8 aspectibus] ab asp. F 9 quaerellis MS, quaere*lis GO, querelis BFHPV aZt. et] ac G edd. 10 contempnentis М, contemnentesBPQW. cupiditatibus] c.me>iaBCFGHMOPQ*Vedd. raperest cupiditates om. Q1 12 dolore (corr. m. 3) W uapulares B mecum Ml 14 f*acturus (r ras.) V absentia] abscentia V, ab infantia M1 nei sciebat om. B 15 ideo] et i. F febat (l add. m. 3) H heiulabat BC GOPV, eiu**labat (la ras.) H 16 reliquiarum BFIMPQb, reliquiaui rium W 17 peperat P\'S, pepererat M 18 crudilitatis P1 rursus BCFGHMOPQV 20 excipio* (r ras.) C 21 iam om. mo comiseram P 22 me (om. in) PQ aliis V, alia C super] semper M )

103
peccati uinculum, quo omnes in Adam morimur. non enim quicquam eorum mihi donaueras in Christo nec soluerat ille in cruce sua inimicitias, quas tecum contraxeram peccatis meis. quomodo enim eas solueret in cruce phantasmatis, quod de illo credideram? quam ergo falsa mihi uidebatur mors carnis eius, tam uera erat animae meae, et quam uera erat mors carnis eius, tam falsa uita animae meae, quae id non credebat. et ingrauescentibus febribus iam ibam et peribam. quo enim irem, si hinc tunc abirem, nisi in ignem atque tormenta digna factis meis in ueritate ordinis tui? et hoc illa nesciebat et tamen pro me orabat absens. tu autem ubique praesens ubi erat exaudiebas eam et ubi eram miserabaris mei, ut recuperarem salutem corporis adhuc insanus corde sacrilego. neque enim desiderabam in illo tanto periculo baptismum tuum et melior eram puer, quo illum de materna pietate flagitaui, sicut iam recordatus atque confessus sum. sed in dedecus meum creueram et consilia medicinae tuae demens irridebam, qui non me siuisti talem bis mori. quo uulnere si feriretur cor matris, numquam sanaretur. non enim satis eloquor, quid erga me habebat animi et quanto maiore sollicitudine me parturiebat spiritu, quam carne pepererat. [*]( 1] I Cor. 15,22. 2] cf. Eph, 2,16. 20] cf. Gal. 4,19.. ) [*]( 1 uinqulom H quod V 3 cruce sua] carne s. B b, sua add. m. 2) P, sua morte Q inimicitia W qua add. W* in mg. 4 eas] etas F soluerat M 5 credideram] non c. G 6 tam uera-carnis eius om. SVIW et quam -animae meae om. F et quam-l. 9 hinc tunc add. P* in spatia uactto relicto 7 *** tam (tam ras.) P falsa] f. erat Q 8 ingrauiscentibus Ppr. frebribus V et peribam om. SW 9 irem] abirem W si] nisi S, nisi (ni del. m. 3) W tunc hinc edd. in om. F atque] ad G 10 illa hoc edd. 11 ubique] absens u. (corr. m. 2) M 12 exaudibus C1, exaudebus F miserebaris BCFGH MOPQVWedd. mihi GM reciperem CV 13 corporis] c. mei Cedd. 14 in add. V* 8. l. 15 quo] quo M, qutl C, quod BPQ, quando edd. flagtaui ex flatigaui corr. VI 16 iam om. M delicus Ml 17 conme scilia W midicinae\\F non (me add.m.2) V, me non mo 18 sibisti W1, i n suisti P, sinisti V bis del. C, uis V 19 satis enim F eloquor] loquor V, eloquar C, eloquorum F 20 quantum BPQ, tanto V 21 sptfi FW1 quem BPQ . )
104

Non itaque uideo, quomodo sanaretur, si mea talis illa mors transuerberasset uiscera dilectionis eius. et ubi essent tantae preces, tam crebrae sine intermissione? nusquam nisi ad te. an uero tu, deus misericordiarum, sperneres cor contritum et humiliatum uiduae castae ac sobriae, frequentantis elemosynas, obsequentis atque seruientis sanctis tuis, nullum diem praetermittentis oblationem ad altare tuum, bis die, mane et uespere, ad ecclesiam tuam sine ulla intermissione uenientis, non ad uanas fabulas et aniles loquacitates, sed ut te audiret in tuis sermonibus et tu illam in suis orationibus? huiusne tu lacrimas, quibus non a te aurum et argentum petebat nec aliquod nutabile aut uolubile bonum, sed salutem animae filii sui, tu, cuius munere talis erat, contemneres et repelleres ab auxilio tuo? nequaquam, domine, inmo uero aderas et exaudiebas et faciebas ordine, quo praedestinaueras esse faciendum. absit, ut tu falleres eam in illis uisionibus et responsionibus tuis, quae iam conmemoraui et quae non conmemoraui, quae illa fideli pectore tenebat et semper orans tamquam chirografa tua ingerebat tibi. dignaris enim, quoniam in saeculum misericordia tua, eis quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus debitor fieri. [*]( 4] Ps. 50, 19. 19] Ps. 117,1 et 137, 8. 20] cf. Matth. 18, 32. ) [*]( 1 sanareturj ista s. F, sanarentur C me* (a ,.aв.)W 3 tam] et tam BC 0 FGHMOPQVedd. crebre FGS nisi] si F 4 cor om. V 5 uidg HV frequentatis W elemosinas BOGR, elemo*sinas (u ras.) V, elimosinas plW, aelemosinas M, elymosinas F 6 atque] et B diem om. Q1 ter 7 praemittentis P altarem V die] in die BFHPQW edd., diem G et ras. V 8 intermissionem V 9 uaniles C, inanes FV 10 tu* (a ras.) H tuis W1 orationibus] precibus BPQ 11 a] ad W 12 aliqd V uuptabile V, notabile 0, mutabile BPQb 13 tu] ut PQ contempli neris Wl reppelleris TF1 14 auxio ( add. m. 3) W neoquaquam V aderat Wl 15 ordine ex orgine V, ex ordene corr. F praedistinaueras PIWl 16 falleris (re m. 3) W in] in ras. V, in S responsis BCFGHMOPQV edd. 18 retinebat F, tendebat V horans F chirographa FM, cirografa C, cirographa GH, cyrografa VW, cyrographa ris e BPQ 19 tua om. F digna*** V 20 tua V 21 promisionibus G, promissionibus tuis BCFMPQ edd. fi*eri (d ras.) P )

105

Recreasti ergo me aL illa aegritudine et saluum fecisti filium ancillae tuae tunc interim corpore, ut esset cui salutem meliorem atque certiorem dares. et iungebar etiam tunc Romae falsis illis atque fallentibus sanctis: non enim tantum auditoribus eorum, quorum e numero erat etiam is, in cuius domo aegrotaueram et conualueram, sed eis etiam, quos electos uocant. adhuc enim mihi uidebatur non esse nos, qui peccamus, sed nescio quam aliam in nobis peecare naturam et delectabat superbiam meam extra culpam esse et, cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse, ut sanares animam meam, quoniam peccabat tibi, sed excusare me amabam et accusare nescio quid aliud, quod mecum esset et ego non essem. uerum autem totum ego eram et aduersus me inpietas mea me diuiserat, et id erat peccatum insanabilius, quo me peccatorem non esse arbitrabar, et execrabilis iniquitas, te, deus omnipotens, te in me ad perniciem meam, quam me a te ad salutem malle superari. nondum ergo posueras custodiam ori meo et ostium continentiae circum labia mea, ut non declinaret cor meum in uerba mala ad excusandas excusationes in peccatis cum hominibus operantibus iniquitatem, et ideo adhuc conbinabam cum electis eorum, sed tamen desperans in ea falsa doctrina [*]( 10] Ps. 40, 5. 18] cf. Matth. 12, 26. 17] Ps. 140, 3 sq. ) [*]( 2 corpore* (m ras.) V meliorem salutem H 3 iugebar F, iniune gebar W 5 e] in BPQ his HI VIWl domu V 6 egrotauera* V eis om. V 7 uidebantur SVXW 8 aliam om. Y delectabar CM 9 culpa F 10 fecisse] fuisse M 11 peccabam HV, peccaui b excusarem HIM me] eam BGHMPQV 13 autem] a.8 G aduersum BCFPQV edd. 14 id erat] aderat GV insanabilis (corr. na. 3) W quo m* F 15 execrabilis] insanabilis W te] et V 16 in me] a me b pernetiem M a te] ad te FM 17 male M1 ergo] enim VW posuerat F1 18 hostium W continentiae] c. meg M, constantiae W circa GF 19 maligna BGMPQVb 21 conbinabam (cr. ouvSototaw LXX): conuinabam Ml, conbinabar PQ, conuiuabar B, conuiuabam G, U conuiuebam b, conuinabor V, communicabam CiF 22 desperans STF: iam d. BOFGHMOPQVedd. )

106
me posse proficere, eaque ipsa, quibus, si nil melius reperirem, contentus esse decreueram, iam remissius neglegentiusque retinebam.

Etenim suborta est etiam mihi cogitatio, prudentiores illos ceteris fuisse philosophos, quos Academicos appellant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant nec aliquid ueri ab homine conprehendi posse decreuerant. ita enim et mihi liquido sensisse uidebantur, ut uulgo habentur, etiam illorum intentionem nondum intellegenti. nec dissimulaui eundem hospitem meum reprimere a nimia fiducia, quam sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus manichaei libri pleni sunt. amicitia tamen eorum familiarius utebar quam ceterorum hominum, qui in illa haeresi non fuissent. nec eam defendebam pristina animositate, sed tamen familiaritas eorum - plures enim eos Roma occultabat — pigrius me faciebat aliud quaerere praesertim desperantem in ecclesia tua, domine caeli et terrae, creator omnium uisibilium et inuisibilium, posse inueniri uerum, unde me illi auerterant, multumque mihi turpe uidebatur credere figuram te habere humanae carnis et membrorum nostrorum liniamentis corporalibus terminari. et quoniam cum de deo meo cogitare uellem, cogitare nisi moles corporum non noueram — neque enim uidebatur mihi esse -quicquam, quod [*]( t qus 1 posse] posuisse M proficere-l.4 ceteris fuisse om. F ea (quę add. m. 2) M quibus] add. Q in mg. si om. G1 nihil BCFG HMOPQV edd. repperire V 2 neclegentiusque S, negligentiusque OM\'Q, neglientiusque Ml 4 etiam om. V cogitatio om. SW. ceteris f. illos C edd. 5 philosofos BFS, phylosophos C, philosophus W, philosophis M* achademicos BCGHMOPQSVW 6 esse om. Q 7 comprehendi p. ab homine Q 8 uidebantur liq. sensisse Q habetur CM, habe**ntur (ba ras.) B, haben\' F inten*tionem (p ras.) V 9 intellegendi B, intelligendi V1 ospitem F 10 a nimia] animi a BPQW, ti anima FV fiduciam W, fidua V 11 manicheorum W amicitia Q ami 12 intuebar Q 13 heresim VW 14 f*liaritas P eorum] e. mihi placebat Q 15 occultat BCFGHMOPV edd., occultans Q fiebat Ml aliquid W quaerere* (t ras.) 0 17 omnium om. Q inuenire F 19 et om. F 20 lineamentis Cmo corporalis F de om. W1 21 cogitari u. cogitari F )

107
tale non esset — ea maxima et prope sola causa erat ineuitabilis erroris mei.

Hinc enim et mali substantiam quandam credebam esse talem et habere suam molem tetram et deformem siue crassam, quam terram dicebant, siue tenuem atque subtilem, sicuti est aeris corpus: quam malignam mentem per illam terram repentem imaginantur. et quia deum bonum nullam malam naturam creasse qualiscumque me pietas credere cogebat, constituebam ex aduerso sibi duas moles, utramque infinitam, sed malam angustias, bonam grandius, et ex hoc initio pestilentioso me cetera sacrilegia sequebantur. cum enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem, repercutiebatur, quia non erat catholica fides, quam esse arbitrabar. et magis pius mihi uidebar, si te, deus meus, cui confitentur ex me miserationes tuae, uel ex ceteris partibus infinitum crederem, quamuis ex una, qua tibi moles mali opponebatur, cogerer finitum fateri, quam si ex omnibus partibus in corporis humani forma te opinarer finiri. et melius mihi uidebar credere nullum malum te creasse — quod mihi nescienti non solum aliqua substantia sed etiam corporea uidebatur, quia et mentem cogitare non noueram nisi eam subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur — quam credere abs te esse qualem putabam naturam mali. ipsum quoque saluatorem nostrum, unigenitum tuum, tamquam de massa lucidissimae molis tuae porrectum ad nostram salutem ita putabam, ut [*]( ft 1 ea] eo W, & V maxime Q sola causa prope Q 3 quendam B, I aliquam V 4 taetram CH10, tram W deformam G 5 dicebat Mt, dicebam V sicut CHVmo 6 terram] t. trS F 7 repente FW deum] d. deum W nullum bonam F1 nullam m. creaturam C, naturam m. n. Q 8 pietas me MQ edd. 9 ad**rso 0 ***amque (utr ras.) 0 n u 10 mala V bona V gradus C pestilentiose Ml 11 me eras. W 12 recurrere* (m ras.) B repercutiebar BCFGHMOPQVedd. 15 tuas W infinitam C credere CW 16 opponebantur W 17 homnibus F i corporib; humanis F 18 formam GMV 19 creasset F nesciente V 20 uideba*tur (n ras.) MP mente PV 22 diffunderetur] d. abs te BPQb crederem BMPQVb 23 ipsum quoque] ipsumque GHMOVW 24 lucidissima BPQb 25 molis tuae ex molestię corr. P* nostra* F )

108
aliud de illo non crederem nisi quod possem uanitate imaginari. talem itaque naturam eius nasci non posse de Maria uirgine arbitrabar, nisi carni concerneretur. concerni autem et non coinquinari non uidebam, quod mihi tale figurabam. metuebam itaque credere incarnatum, ne credere cogerer ex carne inquinatum. nunc spiritales tui blande et amanter ridebunt me, si has confusiones meas legerint; sed tamen talis eram.

Deinde quae illi in scripturis tuis reprehenderant defendi posse non existimabam, sed aliquando sane cupiebam cum aliquo illorum librorum doctissimo conferre singula et experiri, quid inde sentiret. iam enim Elpidii cuiusdam aduersus eosdem manichaeos coram loquentis et disserentis sermones etiam apud Carthaginem monere me coeperant, cum talia de scripturis proferret, quibus resisti non facile posset. et inbecilla mihi responsio uidebatur istorum; quam quidem non facile palam promebant, sed nobis secretius, cum dicerent scripturas noni testamenti falsatas fuisse a nescio quibus, qui Iudaeorum legem inserere Christianae fidei noluerunt, atque ipsi incorrupta exemplaria nulla proferrent. sed me maxime captum et offocatum quodam modo deprimebant corporalia cogitantem moles illae, sub quibus anhelans in auram tuae ueritatis liquidam et simplicem respirare non poteram. [*]( 1 possim F, posset V uanitati M, uanitatem V 2 nosci F posse* (t ras.) F 3 carni* (s ras.) P 4 quoinquinari W, inquinari BCFG HMOPQV edd. talem GHMV 5 incarnatū* (s ras.) V, in carne b natum BCFGMOPQ edd. nec CxOW 7 si as (h add. m. 2) W confusiones (i. q. errores) SW: confessiones BCFGHMOPQV edd. sed] & V 8 re***henderant 0, reprehenderent F, reprehendebant G 9 non posse GM exestimabam F, extimabam CIV 10 conferre] confessore V n et om. V 11 sentire*t G helpidii BFPQ edd., helpidi G, elpidii C, heluidii MW 12 eosdem om. V; eos de W1 curam M 13 cartaginem W, karthaginem BPQV coeperam W 14 facile non edd. facili F inbecilla* (m ras.) V, imbecillis Q 16 scripturis W 17 infalsatas V an nescio W, a nescio a (corr. m. 2) M qui] qui* (b; ras.) B, q: F 18 inferre B fidaei S 19 inulla W 21 hanelans S, anelans F, anhelant M iA in V aurem CXSW )

109

Sedulo ergo agere coeperam, propter quod ueneram, ut docerem Romae artem rhetoricam, et prius domi congregare aliquos, quibus et per quos innotescere coeperam. et ecce cognosco alia Romae fieri, quae non patiebar in Africa. nam re uera illas euersiones a perditis adulescentibus ibi non fieri manifestatum est mihi: "sed subito" inquiunt "ne mercedem magistro reddant, conspirant multi adulescentes et transferunt se ad alium, desertores fidei et quibus prae pecuniae caritate iustitia uilis est." oderat etiam istos cor meum quamuis non perfecto odio. quod enim ab eis passurus eram, magis oderam fortasse quam eo, quod cuilibet inlicita faciebant. certe tamen turpes sunt tales et fornicantur abs te amando uolatica ludibria temporum et lucrum luteum, quod cum adprehenditur manum inquinat, et amplectendo mundum fugientem, contemnendo te manentem et reuocantem et ignoscentem redeunti ad te meretrici humanae animae. et nunc tales odi prauos et distortos, quamuis eos corrigendos diligam, ut pecuniae doctrinam ipsam, quam discunt, praeferant, ei uero te deum ueritatem et ubertatem certi boni et pacem castissimam. sed tunc magis eos pati nolebam malos propter me, quam fieri propter te bonos uolebam.

Itaque posteaquam missum est a Mediolanio Romam ad praefectum urbis, ut illi ciuitati rhetoricae magister [*]( 10] Ps. 138, 22. 12] Ps. 72, 27. ) [*]( 1 ergo om. M 2 rethoricam libri congregarem V 3 innotescete S 4 affrica QV 5 adolescentibus BOiFGQW ibi om. V 6 manifestum M mercede W magistro mercedem Q 7 conspi**rant (ce ras.) M adolescentis W1 8 se om. W alius W prae ex p corr. M, ae W (et 17) paecuniae S, peccuniae FW 9 uiris F istos etiam M 10 perfacto G passus F ma*gis V 11 eo del. MI e\' quilibet M 12 turpes sunt] turpescunt B1, turp sus F 13 adprenditur W 14 manu F fugiende V1 16 ad te] atque V animae hnmanae BCGHMOPQV edd., a. umanae F odi tales H odii V 18 ipsa W praeferam 0, praeferunt W ei] et G 19 et ubertatem om. V 20 eos magis M edd. nolebam M1 quam om. V1 21 bonos propter te M te om. W uole*bam V 22 missu* (s ras.) V est] ae****** F a] ad W mediolano OFIMP edd., mediolanium W 23 pfecto F rethoricae libri. )

110
prouideretur inpertita etiam euectione publica, ego ipse ambiui per eos ipsos manichaeis uanitatibus ebrios - quibus ut carerem ibam, sed utrique nesciebamus — ut dictione proposita me probatum praefectus tunc Symmachus mitteret. et ueni Mediolanium ad Ambrosium episcopum, in optimis notum orbi terrae, pium cultorem tuum, cuius tunc eloquia strenue ministrabant adipem frumenti tui et laetitiam olei et sobriam uini ebrietatem populo tuo. ad eum autem ducebar abs te\', nesciens, ut per eum ad te sciens ducerer. suscepit me paterne ille homo dei et peregrinationem meam satis episcopaliter dilexit. et eum amare coepi primo quidem non tamquam doctorem ueri, quod in ecclesia tua prorsus desperabam, sed tamquam hominem benignum in me. studiose audiebam disputantem in populo, non intentione, qua debui, sed quasi explorans eius facundiam, utrum conueniret famae suae an maior minorue proflueret, quam praedicabatur, et uerbis eius suspendebar intentus, rerum autem incuriosus et contemptor adstabam et delectabar sermonis suauitate, quamquam eruditioris, minus tamen hilarescentis atque mulcentis, quam Fausti erat, quod attinet ad dicendi modum. ceterum rerum ipsarum nulla conparatio: nam ille per manichaeas fallacias aberrabat, ille autem saluberrime docebat salutem. sed longe [*]( 7] cf. Ps. 80,17 et 147, 14. cf. Ps. 44, 8. cf. Ps. 4, 8. 22] Ps. 118,155. ) [*]( 1 inpertita] et imp. V, inpertit W, inper*tia (i ras.) M euiccione puplica F ipse ego Q anuiui V 2 eosdem BFPQVmo manicheos GHV aebrios F, hebrios C 3 sed om. Ql utri*que (s ras.) M dictionB W 4 symmacus PQ, symachus HIMW, simmachus BCV, simmacus F uenio W, uenit V mediolan*um (i ras.) BQS, mediolanum CMW 6 strene F ministrabat P1 7 sui H 9 ad] a F suscipit F 10 episcopaliter satis F 11 primum W 18 studiose SW: et st. BCFGHMOPQV edd. 14 intentione FW 15 facundium P1 16 minoruae W, uae F profluere W 17 incuriosius V contentor BSW 18 asstabam 0 delatabar S sermonis suauitate scripsi: sermone suauitatis SW, suauitate sermonis BCFGHMOPQVedd. quam quam M 19 eruditiores W1 hilarescentes W1, hilarascantis Ql, hilare scientis V mulcentis atq; hilarescentis M 20 erant OQ 21 ipsarum (u ex e corr.) 0 fallatias BFW, fabulas (b ex m corr.) V 22 ille] iste BFGH0*PQVedd. )
111
est a peccatoribus salus, qualis ego tunc aderam. et tamen propinquabam sensim et nesciens.

Cum enim non satagerem discere quae dicebat, sed tantum quemadmodum dicebat audire — ea mihi quippe desperanti ad te uiam patere homini inanis cura remanserat — ueniebant in animum meum simul cum uerbis, quae diligebam, res etiam, quas neglegebam. neque enim ea dirimere poteram. et dum cor aperirem ad excipiendum, quam diserte diceret, pariter intrabat et quam uera diceret, gradatim quidem. nam primo etiam ipsa defendi posse mihi iam coeperunt uideri et fidem catholicam, pro qua nihil posse dici aduersus oppugnantes manichaeos putaueram, iam non inpudenter asseri existimabam, maxime audito uno atque altero et saepius aenigmate soluto de scriptis ueteribus, ubi, cum ad litteram acciperem, occidebar. spiritaliter itaque plerisque illorum librorum locis expositis iam reprehendebam desperationem meam illam dumtaxat, qua credideram legem et prophetas detestantibus atque irridentibus resisti omnino non posse. nec tamen iam ideo mihi catholicam uiam tenendam esse sentiebam, quia et ipsa poterat habere doctos adsertores suos, qui copiose et non absurde obiecta [*]( 14] cf. II Cor. 3, 6. ) [*]( 1 pectoribus F qualis] qui at F tunc aderam —!. 3 enim non om. F 2 propinquabat M, propinquabat V nesciui b 3 satagarem P qu*e (a ras.) P 4 au*di**re (t et ce ras.) F eam mihi H, eam hi W desperanti] iam d. BOFGHMOPQVedd. 5 inani* (s ras.) 0 cura] cultura V, alibi cultura H a. d. 6 ueniebant] sed u. BGHPQVb animo meo F uerbis qu*e (a ras.) P quem ligebam V1 7 res—neglegebam om. V neclegebam S, neglebam F poterat W 8 expiendum V disserte BP disceret F 9 intrabat om. M, intrabar F uere BCF GHMOPQVeàd. dicere W gradatū G 10 coepemntBHOaPQVedd. 11 obpignantes V 12 iam om. F adseri FG, aseri V1 13 alteru W in enigmate W saluto F 14 scribtis CO, scripturis BPQb, aii scripturis H 8. l. ueteribus] u. de spiritali intellectu G ubi cum] ubicunq. V acciperer W occidebat VW 15 expositis locis BPQ edd. a 16 reprehendebar W illum B quae VW, qu*e (a ras.) P, quam Q 18 possem V mihi om. M catholica. B 19 uiam] uitam SW esse tenendam GM 20 doctores HV assertoresque H, asertoresque V obiacta SW, abiecta FH1 )

112
refellerent, nec ideo iam damnandam illud, quod tenebam, quia defensionis partes aequabantur. ita enim catholica non mihi uicta uidebatur, ut nondum etiam uictrix appareret.

Tunc uero fortiter intendi animum, si quo modo possem certis aliquibus documentis manichaeos conuincere falsitatis. quod si possem spiritalem substantiam cogitare, statim machinamenta illa omnia soluerentur et abicerentur ex animo meo: sed non poteram. uerum tamen de ipso mundi huius corpore omnique natura, quam sensus carnis attingeret, multo probabiliora plerosque sensisse philosophos magis magisque considerans atque comparans iudicabam. itaque Academicorum more, sicut existimantur, dubitans de omnibus atque inter omnia fluctuans manichaeos quidem relinquendos esse decreui, non arbitrans eo ipso tempore dubitationis meae in illa secta mihi permanendum esse, cui iam nonnullos philosophos praeponebam: quibus tamen philosophis, quod sine salutari nomine Christi essent, curationem languoris animae meae conmittere omnino recusabam. statui ergo tamdiu esse catechumenus in catholica ecclesia mihi a parentibus conmendata, donec aliquid certi eluceret, quo cursum dirigerem. [*]( 1 refallerent PXSW 2 defessionis F aequebantur VW 4 tum BCFGMOPW 5 aliquid F 6 statim om. V 7 abicierentur 0 ex] ex ea corr. V 9 omnique] omnia que V multa HMPQVmo 10 sensisse* (m ras., sisse in ras.) B philosofos BP, philosophus W magis om. B 11 atque comparans om. SW achademicorum CGHM OPQSV, ahcadeinicorum B, achademichorum F, achademorum W 12 existimatur FM, existimant BPQb 13 relinquendo W 14 s**cta H 15 esse] 5 F nullos F philosofos B, philosophus W praeponebam -philosophis om. Q 1 16 phylosophis C salutaris nomine F, n. salutaris BPQb, nomine salutari mo 17 langoris V, languores W 18 Sstatui V, statu W esse] e. miH W cathecuminus BCFGMO*SW, ca- thecumenus 01 V, caticuminus HQ1, catecumenus P1, catecuminus PiQI 19 catholica om. HV apparentibus F 20 quod W Explicit liber quintus. Incipit liber sextus BCHSVW, E. 1. q. i. sextus 0, E. 1. q. i. sextus liber Q, E. 1. confessionum q. incipit 1. confessionum s. G, finit 1. q. i. 1. VI. confes i aug epi M, Incipit liber sextus P, VI. L. F m. post. in spatio uacuo )

113