Confessiones
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.
Nam posteaquam ille mihi inperitus earum artium, quibus eum excellere putaueram, satis apparuit, desperare coepi posse mihi eum illa, quae me mouebant, aperire atque dissoluere; quorum quidem ignarus posset ueritatem tenere pietatis, sed si manichaeus non esset. libri quippe eorum pleni sunt longissimis fabulis de caelo et de sideribus et sole et luna: quae mihi eum, quod utique cupiebam, conlatis numerorum rationibus, quas alibi ego legeram, utrum potius ita essent, ut Manichaei libris continebatur, an certe uel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse iam non arbitrabar. quae tamen ubi consideranda et discutienda protuli, modeste sane ille nec ausus est subire ipsam sarcinam. nouerat enim se ista non nosse nec eum puduit confiteri. non erat de talibus, quales multos loquaces passus eram, conantes ea me docere et dicentes nihil. iste uero cor habebat, etsi non rectum ad te, nec tamen nimis incautum ad se ipsum. non usquequaque inperitus erat inperitiae suae et noluit se temere [*]( 4] Ps. 49, 21. ) [*]( tn 1 naturale F, aenarali (corr. m. 2) V 3 mecum] me BCFGHMOP QV edd. abditu W secretu W1 4 ererrores F conuertabus G 5 ut V2 in ras. 6 posteam̥̊quam Y imperątus V 7 eã Ml ezpellere F sati F 8 eum mihi edd. illa (a ex e corr.) P me om. F me mouebaut] memorabant F 9 tenere] reddere M 10 plini F, plenis (om. sunt) H 11 sideribus (om. de) BCFGHMOPQV edd. 12 conlocatis BPQ humerorum V 13 quos CFHPQVb ut] cum F 14 libri FG continebantur BCFGHMOPQVW edd. certa (a ex e corr.) M 15 redderetur (ere in ras.) B*, haberetur Q1 17 sane] et me s. G ipsam] illam W nouerat (u ex n corr.) Fs 19 ea docere (me rc m. 2) M, eam edocere BO, eam edocere* V, ea me docentes F 21 nimis incautum] minus cautum B, minus incautum PQV 22 erat om. Q1 se om. M1-)
Refracto itaque studio, quod intenderam in Manichaei litteras, magisque desperans de ceteris eorum doctoribus, quando in multis, quae me monebant, ita ille nominatus apparuit, coepi cum eo pro studio illius agere uitam, quo ipse flagrabat in eas litteras, quas tunc iam rhetor Karthaginis adulescentes docebam, et legere cum eo siue quae ille audita desideraret siue quae ipse tali ingenio apta existimarem. ceterum conatus omnis meus, qui proficere in ille secta statueram, illo homine cognito prorsus intercidit, non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quicquam non inueniens eo, quo iam quoquo modo inrueram, contentus interim esse decreueram, nisi a)iquid forte, quod magis eligendum esset, eluceret. ita ille Faustus, qui multis laqueus mortis extitit, meum quo captus eram relaxare iam coeperat nec nolens nec sciens. manus enim tuae, deus meus, in abdito prouidentiae tuae non deaerebant animam meam, et sanguine cordis matris meae per lacrimas eius diebus et noctibus pro me sacrificabatur tibi, et [*]( 1 coartare CFGHMOSVW 2 esset] est V pulchrior] pulcrior MQ, pudor SW 5* F 3 anime V nosse. (m ras.) H 4 in om. V1 6 quo BMPQVb literis B 7 disperaus V1 8 me eras. V, om. B 9 illius] eius BCFGHMOPQVedd. fraglabat C, fraglabam V 10 rethor libri carthaginis CFMtOW, kartaginis Q, cathaginis M1, carthagini Hmo, cartagini G 11 siue quae-desideraret om. 8 ille-siue quae ipse om. HW desiderare F 12 ipsi F, ille W abta B, apta. (s ras.) H, apta W, apte F existimaret C conattI W1 omnis conatus M 13 omnes meos PQ qui SWI: quo BCFGHMOPQVW* edd. illo] in i. F 14 intercedit W1, intercidi Q sepaurer (ra ras.) W 15 quo] quod CHMYW quoquo] quo FlQW 17 elidendum M eluceret] et luceret CIS, **eluceret (et ras.) P 18 laquaeus SV extitit mortis BPQ extitit] e. (iter add. in mg.) M meum] meus V, m. (laqueum add. in mg.) Q 19 erat V 20 pr. tuae] tna V deserebat V, deserabant F 21 sanguine SW: de s. BCFGHMOPQV edd. 22 ei F pr. et] ac BCFHOPQVW edd. ) [*]( 7* )
Egisti ergo mecum, ut mihi persuaderetur Romam pergere et potius ibi docere quod docebam Carthagini. et hoc unde mihi persuasum est, non praeteribo confiteri tibi, quoniam et in his altissimi tui recessus et praesentissima in nos misericordia tua cogitanda et praedicanda est. non ideo Romam pergere uolui, quod maiores quaestus maiorque mihi dignitas ab amicis, qui hoc suadebant, promittebatur — quamquam et ista ducebant animum tunc meum — sed illa erat causa maxima et paene sola, quod audiebam quietius ibi studere adulescentes et ordinatiore disciplinae cohercitione sedari, ne in eius scholam, quo magistro non utuntur, passim et proterue inruant, nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit. contra apud Carthaginem foeda est et intemperans licentia scholasticorum: inrumpunt inpudenter et prope furiosa fronte perturbant ordinem, quem quisque discipulis ad proficiendum instituerit. multa iniuriosa faciunt mira hebetudine et punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit, hoc miseriores eos ostendens, quo iam quasi liceat faciunt, quod per tuam aeternam legem numquam licebit, et inpune se facere arbitrantur, cum ipsa [*]( -1] Ioel 2, 26. 2] Ps. 36, 28. ) [*]( 1 miris] m. et occultis BFGPQVbm 2 dirigentur BPQb 4 respicientem V 6 potus B docere] docerem BPQV karthagini BW*, i i carthaginem H, karthaginem V 7 est] sit b 10 quod quaestus maior V 11 suadebat F1 promittebantur 0 12 docebant 0 tunc animum Q i coer erat] e. tunc Q 13 audebam questius F 14 co*ercitione H, quoheri citione P, cohercione QW, coercitatione M sedare F, sedara V 15 ne] nec GV in om. V scolam BFHMQ VW 16 irruerent V ammitti B20psSW, amitti HMXPX 17 apud] aute O1 karthaginem BQV, kartaginem MW, cartaginem G licentia F 18 scolasticorum BCG HMPQVW prope] pro H 19 discipulis] disciplinis V at F i 20 haebetudine S, h*ebetudine (a ras.) H, hebitudine PQVa, ebitudine F, habetudine W 21 *** eos 0 22 quo] quod GIGW aeternam] qao-, aeternam H\\ I )
Sed quare hinc abirem et illuc irem, tu sciebus, deus, nec indicabas mihi nec matri, quae me profectum atrociter planxit et usque ad mare secuta est. sed fefelli eam uiolenter me tenentem, ut aut reuocaret aut mecum pergeret, et finxi me amicum nolle deserere, donec uento facto nauigaret. et mentitus sum matri, et illi matri, et euasi: quia et hoc tu dimisisti mihi misericorditer seruans me ab aquis maris plenum exsecrandis sordibus usque ad aquam gratiae tuae, qua me abluto siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me cotidie tibi rigabat terram sub uultu suo. et tamen [*]( 5] Ps. 141,6. 10] Ps. 39, 8; Prou. 20, 24. 13] cf. Philipp. 3,19. ) [*]( 1 punientur F patientur F 2 studere W, studerent G 3 uolui FM placebant W 4 iudicabant F 5 alt. mea (a ex o corr.) M 7 karthagini BQV, cartagini G, kartagini M quos V ammouebus po CHaMOSW, amouebus GQV 8 pronebus (po add. m. 2) M 10 gresus F 11 perturbant F 12 foeda (a ex e corr.) S ad om. Ml 13 terra F 15 *abirem (h ras.) F, abierem W, abissem V 16 prora n fectu \'(ra add. m. 2) F plancxit W, plaxit F 17 refelli G 18 pr. aut] aut *** (eum ras.) W et finxi-nauigaret om. SW fixi Ml 19 uento facto] uentosaizo F nauigarem BPQ 20 uasi V tert. et om. CO1 tu S: om. BCFGHMOPQVW mihi dimisisti B 22 exsecrandtl W 23 maternarum V 24 tibi cotidie GV tibi om. CFM uulto Ol)
Et ecce excipior ibi flagello aegritudinis corporalis et ibam iam ad inferos portans omnia mala, quae conmiseram et in te et in me et in alios, multa et grauia super originalis [*]( 16] cf. Gen. 3,16. ) [*]( 1 me redire] me ridere M, meridie F ut**in V 2 memorie FV cipriani HPSV 3 sed add. Q* ea] in ea BPQb clam G non mansit] non m. (non del. m. 2) M, ** mansit GO, mansit Q, remansit • BFbm 4 a te om. M, ad te VW1 tantis om. F 5 sinerjs W sed] sed tu BGFGHMOPQV edd. altL S 7 ut me-petebat om. SW me] in me bm 8 aspectibus] ab asp. F 9 quaerellis MS, quaere*lis GO, querelis BFHPV aZt. et] ac G edd. 10 contempnentis М, contemnentesBPQW. cupiditatibus] c.me>iaBCFGHMOPQ*Vedd. raperest cupiditates om. Q1 12 dolore (corr. m. 3) W uapulares B mecum Ml 14 f*acturus (r ras.) V absentia] abscentia V, ab infantia M1 nei sciebat om. B 15 ideo] et i. F febat (l add. m. 3) H heiulabat BC GOPV, eiu**labat (la ras.) H 16 reliquiarum BFIMPQb, reliquiaui rium W 17 peperat P\'S, pepererat M 18 crudilitatis P1 rursus BCFGHMOPQV 20 excipio* (r ras.) C 21 iam om. mo comiseram P 22 me (om. in) PQ aliis V, alia C super] semper M )
Non itaque uideo, quomodo sanaretur, si mea talis illa mors transuerberasset uiscera dilectionis eius. et ubi essent tantae preces, tam crebrae sine intermissione? nusquam nisi ad te. an uero tu, deus misericordiarum, sperneres cor contritum et humiliatum uiduae castae ac sobriae, frequentantis elemosynas, obsequentis atque seruientis sanctis tuis, nullum diem praetermittentis oblationem ad altare tuum, bis die, mane et uespere, ad ecclesiam tuam sine ulla intermissione uenientis, non ad uanas fabulas et aniles loquacitates, sed ut te audiret in tuis sermonibus et tu illam in suis orationibus? huiusne tu lacrimas, quibus non a te aurum et argentum petebat nec aliquod nutabile aut uolubile bonum, sed salutem animae filii sui, tu, cuius munere talis erat, contemneres et repelleres ab auxilio tuo? nequaquam, domine, inmo uero aderas et exaudiebas et faciebas ordine, quo praedestinaueras esse faciendum. absit, ut tu falleres eam in illis uisionibus et responsionibus tuis, quae iam conmemoraui et quae non conmemoraui, quae illa fideli pectore tenebat et semper orans tamquam chirografa tua ingerebat tibi. dignaris enim, quoniam in saeculum misericordia tua, eis quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus debitor fieri. [*]( 4] Ps. 50, 19. 19] Ps. 117,1 et 137, 8. 20] cf. Matth. 18, 32. ) [*]( 1 sanareturj ista s. F, sanarentur C me* (a ,.aв.)W 3 tam] et tam BC 0 FGHMOPQVedd. crebre FGS nisi] si F 4 cor om. V 5 uidg HV frequentatis W elemosinas BOGR, elemo*sinas (u ras.) V, elimosinas plW, aelemosinas M, elymosinas F 6 atque] et B diem om. Q1 ter 7 praemittentis P altarem V die] in die BFHPQW edd., diem G et ras. V 8 intermissionem V 9 uaniles C, inanes FV 10 tu* (a ras.) H tuis W1 orationibus] precibus BPQ 11 a] ad W 12 aliqd V uuptabile V, notabile 0, mutabile BPQb 13 tu] ut PQ contempli neris Wl reppelleris TF1 14 auxio ( add. m. 3) W neoquaquam V aderat Wl 15 ordine ex orgine V, ex ordene corr. F praedistinaueras PIWl 16 falleris (re m. 3) W in] in ras. V, in S responsis BCFGHMOPQV edd. 18 retinebat F, tendebat V horans F chirographa FM, cirografa C, cirographa GH, cyrografa VW, cyrographa ris e BPQ 19 tua om. F digna*** V 20 tua V 21 promisionibus G, promissionibus tuis BCFMPQ edd. fi*eri (d ras.) P )
Recreasti ergo me aL illa aegritudine et saluum fecisti filium ancillae tuae tunc interim corpore, ut esset cui salutem meliorem atque certiorem dares. et iungebar etiam tunc Romae falsis illis atque fallentibus sanctis: non enim tantum auditoribus eorum, quorum e numero erat etiam is, in cuius domo aegrotaueram et conualueram, sed eis etiam, quos electos uocant. adhuc enim mihi uidebatur non esse nos, qui peccamus, sed nescio quam aliam in nobis peecare naturam et delectabat superbiam meam extra culpam esse et, cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse, ut sanares animam meam, quoniam peccabat tibi, sed excusare me amabam et accusare nescio quid aliud, quod mecum esset et ego non essem. uerum autem totum ego eram et aduersus me inpietas mea me diuiserat, et id erat peccatum insanabilius, quo me peccatorem non esse arbitrabar, et execrabilis iniquitas, te, deus omnipotens, te in me ad perniciem meam, quam me a te ad salutem malle superari. nondum ergo posueras custodiam ori meo et ostium continentiae circum labia mea, ut non declinaret cor meum in uerba mala ad excusandas excusationes in peccatis cum hominibus operantibus iniquitatem, et ideo adhuc conbinabam cum electis eorum, sed tamen desperans in ea falsa doctrina [*]( 10] Ps. 40, 5. 18] cf. Matth. 12, 26. 17] Ps. 140, 3 sq. ) [*]( 2 corpore* (m ras.) V meliorem salutem H 3 iugebar F, iniune gebar W 5 e] in BPQ his HI VIWl domu V 6 egrotauera* V eis om. V 7 uidebantur SVXW 8 aliam om. Y delectabar CM 9 culpa F 10 fecisse] fuisse M 11 peccabam HV, peccaui b excusarem HIM me] eam BGHMPQV 13 autem] a.8 G aduersum BCFPQV edd. 14 id erat] aderat GV insanabilis (corr. na. 3) W quo m* F 15 execrabilis] insanabilis W te] et V 16 in me] a me b pernetiem M a te] ad te FM 17 male M1 ergo] enim VW posuerat F1 18 hostium W continentiae] c. meg M, constantiae W circa GF 19 maligna BGMPQVb 21 conbinabam (cr. ouvSototaw LXX): conuinabam Ml, conbinabar PQ, conuiuabar B, conuiuabam G, U conuiuebam b, conuinabor V, communicabam CiF 22 desperans STF: iam d. BOFGHMOPQVedd. )
Etenim suborta est etiam mihi cogitatio, prudentiores illos ceteris fuisse philosophos, quos Academicos appellant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant nec aliquid ueri ab homine conprehendi posse decreuerant. ita enim et mihi liquido sensisse uidebantur, ut uulgo habentur, etiam illorum intentionem nondum intellegenti. nec dissimulaui eundem hospitem meum reprimere a nimia fiducia, quam sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus manichaei libri pleni sunt. amicitia tamen eorum familiarius utebar quam ceterorum hominum, qui in illa haeresi non fuissent. nec eam defendebam pristina animositate, sed tamen familiaritas eorum - plures enim eos Roma occultabat — pigrius me faciebat aliud quaerere praesertim desperantem in ecclesia tua, domine caeli et terrae, creator omnium uisibilium et inuisibilium, posse inueniri uerum, unde me illi auerterant, multumque mihi turpe uidebatur credere figuram te habere humanae carnis et membrorum nostrorum liniamentis corporalibus terminari. et quoniam cum de deo meo cogitare uellem, cogitare nisi moles corporum non noueram — neque enim uidebatur mihi esse -quicquam, quod [*]( t qus 1 posse] posuisse M proficere-l.4 ceteris fuisse om. F ea (quę add. m. 2) M quibus] add. Q in mg. si om. G1 nihil BCFG HMOPQV edd. repperire V 2 neclegentiusque S, negligentiusque OM\'Q, neglientiusque Ml 4 etiam om. V cogitatio om. SW. ceteris f. illos C edd. 5 philosofos BFS, phylosophos C, philosophus W, philosophis M* achademicos BCGHMOPQSVW 6 esse om. Q 7 comprehendi p. ab homine Q 8 uidebantur liq. sensisse Q habetur CM, habe**ntur (ba ras.) B, haben\' F inten*tionem (p ras.) V 9 intellegendi B, intelligendi V1 ospitem F 10 a nimia] animi a BPQW, ti anima FV fiduciam W, fidua V 11 manicheorum W amicitia Q ami 12 intuebar Q 13 heresim VW 14 f*liaritas P eorum] e. mihi placebat Q 15 occultat BCFGHMOPV edd., occultans Q fiebat Ml aliquid W quaerere* (t ras.) 0 17 omnium om. Q inuenire F 19 et om. F 20 lineamentis Cmo corporalis F de om. W1 21 cogitari u. cogitari F )
Hinc enim et mali substantiam quandam credebam esse talem et habere suam molem tetram et deformem siue crassam, quam terram dicebant, siue tenuem atque subtilem, sicuti est aeris corpus: quam malignam mentem per illam terram repentem imaginantur. et quia deum bonum nullam malam naturam creasse qualiscumque me pietas credere cogebat, constituebam ex aduerso sibi duas moles, utramque infinitam, sed malam angustias, bonam grandius, et ex hoc initio pestilentioso me cetera sacrilegia sequebantur. cum enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem, repercutiebatur, quia non erat catholica fides, quam esse arbitrabar. et magis pius mihi uidebar, si te, deus meus, cui confitentur ex me miserationes tuae, uel ex ceteris partibus infinitum crederem, quamuis ex una, qua tibi moles mali opponebatur, cogerer finitum fateri, quam si ex omnibus partibus in corporis humani forma te opinarer finiri. et melius mihi uidebar credere nullum malum te creasse — quod mihi nescienti non solum aliqua substantia sed etiam corporea uidebatur, quia et mentem cogitare non noueram nisi eam subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur — quam credere abs te esse qualem putabam naturam mali. ipsum quoque saluatorem nostrum, unigenitum tuum, tamquam de massa lucidissimae molis tuae porrectum ad nostram salutem ita putabam, ut [*]( ft 1 ea] eo W, & V maxime Q sola causa prope Q 3 quendam B, I aliquam V 4 taetram CH10, tram W deformam G 5 dicebat Mt, dicebam V sicut CHVmo 6 terram] t. trS F 7 repente FW deum] d. deum W nullum bonam F1 nullam m. creaturam C, naturam m. n. Q 8 pietas me MQ edd. 9 ad**rso 0 ***amque (utr ras.) 0 n u 10 mala V bona V gradus C pestilentiose Ml 11 me eras. W 12 recurrere* (m ras.) B repercutiebar BCFGHMOPQVedd. 15 tuas W infinitam C credere CW 16 opponebantur W 17 homnibus F i corporib; humanis F 18 formam GMV 19 creasset F nesciente V 20 uideba*tur (n ras.) MP mente PV 22 diffunderetur] d. abs te BPQb crederem BMPQVb 23 ipsum quoque] ipsumque GHMOVW 24 lucidissima BPQb 25 molis tuae ex molestię corr. P* nostra* F )
Deinde quae illi in scripturis tuis reprehenderant defendi posse non existimabam, sed aliquando sane cupiebam cum aliquo illorum librorum doctissimo conferre singula et experiri, quid inde sentiret. iam enim Elpidii cuiusdam aduersus eosdem manichaeos coram loquentis et disserentis sermones etiam apud Carthaginem monere me coeperant, cum talia de scripturis proferret, quibus resisti non facile posset. et inbecilla mihi responsio uidebatur istorum; quam quidem non facile palam promebant, sed nobis secretius, cum dicerent scripturas noni testamenti falsatas fuisse a nescio quibus, qui Iudaeorum legem inserere Christianae fidei noluerunt, atque ipsi incorrupta exemplaria nulla proferrent. sed me maxime captum et offocatum quodam modo deprimebant corporalia cogitantem moles illae, sub quibus anhelans in auram tuae ueritatis liquidam et simplicem respirare non poteram. [*]( 1 possim F, posset V uanitati M, uanitatem V 2 nosci F posse* (t ras.) F 3 carni* (s ras.) P 4 quoinquinari W, inquinari BCFG HMOPQV edd. talem GHMV 5 incarnatū* (s ras.) V, in carne b natum BCFGMOPQ edd. nec CxOW 7 si as (h add. m. 2) W confusiones (i. q. errores) SW: confessiones BCFGHMOPQV edd. sed] & V 8 re***henderant 0, reprehenderent F, reprehendebant G 9 non posse GM exestimabam F, extimabam CIV 10 conferre] confessore V n et om. V 11 sentire*t G helpidii BFPQ edd., helpidi G, elpidii C, heluidii MW 12 eosdem om. V; eos de W1 curam M 13 cartaginem W, karthaginem BPQV coeperam W 14 facile non edd. facili F inbecilla* (m ras.) V, imbecillis Q 16 scripturis W 17 infalsatas V an nescio W, a nescio a (corr. m. 2) M qui] qui* (b; ras.) B, q: F 18 inferre B fidaei S 19 inulla W 21 hanelans S, anelans F, anhelant M iA in V aurem CXSW )
Sedulo ergo agere coeperam, propter quod ueneram, ut docerem Romae artem rhetoricam, et prius domi congregare aliquos, quibus et per quos innotescere coeperam. et ecce cognosco alia Romae fieri, quae non patiebar in Africa. nam re uera illas euersiones a perditis adulescentibus ibi non fieri manifestatum est mihi: "sed subito" inquiunt "ne mercedem magistro reddant, conspirant multi adulescentes et transferunt se ad alium, desertores fidei et quibus prae pecuniae caritate iustitia uilis est." oderat etiam istos cor meum quamuis non perfecto odio. quod enim ab eis passurus eram, magis oderam fortasse quam eo, quod cuilibet inlicita faciebant. certe tamen turpes sunt tales et fornicantur abs te amando uolatica ludibria temporum et lucrum luteum, quod cum adprehenditur manum inquinat, et amplectendo mundum fugientem, contemnendo te manentem et reuocantem et ignoscentem redeunti ad te meretrici humanae animae. et nunc tales odi prauos et distortos, quamuis eos corrigendos diligam, ut pecuniae doctrinam ipsam, quam discunt, praeferant, ei uero te deum ueritatem et ubertatem certi boni et pacem castissimam. sed tunc magis eos pati nolebam malos propter me, quam fieri propter te bonos uolebam.
Itaque posteaquam missum est a Mediolanio Romam ad praefectum urbis, ut illi ciuitati rhetoricae magister [*]( 10] Ps. 138, 22. 12] Ps. 72, 27. ) [*]( 1 ergo om. M 2 rethoricam libri congregarem V 3 innotescete S 4 affrica QV 5 adolescentibus BOiFGQW ibi om. V 6 manifestum M mercede W magistro mercedem Q 7 conspi**rant (ce ras.) M adolescentis W1 8 se om. W alius W prae ex p corr. M, ae W (et 17) paecuniae S, peccuniae FW 9 uiris F istos etiam M 10 perfacto G passus F ma*gis V 11 eo del. MI e\' quilibet M 12 turpes sunt] turpescunt B1, turp sus F 13 adprenditur W 14 manu F fugiende V1 16 ad te] atque V animae hnmanae BCGHMOPQV edd., a. umanae F odi tales H odii V 18 ipsa W praeferam 0, praeferunt W ei] et G 19 et ubertatem om. V 20 eos magis M edd. nolebam M1 quam om. V1 21 bonos propter te M te om. W uole*bam V 22 missu* (s ras.) V est] ae****** F a] ad W mediolano OFIMP edd., mediolanium W 23 pfecto F rethoricae libri. )
Cum enim non satagerem discere quae dicebat, sed tantum quemadmodum dicebat audire — ea mihi quippe desperanti ad te uiam patere homini inanis cura remanserat — ueniebant in animum meum simul cum uerbis, quae diligebam, res etiam, quas neglegebam. neque enim ea dirimere poteram. et dum cor aperirem ad excipiendum, quam diserte diceret, pariter intrabat et quam uera diceret, gradatim quidem. nam primo etiam ipsa defendi posse mihi iam coeperunt uideri et fidem catholicam, pro qua nihil posse dici aduersus oppugnantes manichaeos putaueram, iam non inpudenter asseri existimabam, maxime audito uno atque altero et saepius aenigmate soluto de scriptis ueteribus, ubi, cum ad litteram acciperem, occidebar. spiritaliter itaque plerisque illorum librorum locis expositis iam reprehendebam desperationem meam illam dumtaxat, qua credideram legem et prophetas detestantibus atque irridentibus resisti omnino non posse. nec tamen iam ideo mihi catholicam uiam tenendam esse sentiebam, quia et ipsa poterat habere doctos adsertores suos, qui copiose et non absurde obiecta [*]( 14] cf. II Cor. 3, 6. ) [*]( 1 pectoribus F qualis] qui at F tunc aderam —!. 3 enim non om. F 2 propinquabat M, propinquabat V nesciui b 3 satagarem P qu*e (a ras.) P 4 au*di**re (t et ce ras.) F eam mihi H, eam hi W desperanti] iam d. BOFGHMOPQVedd. 5 inani* (s ras.) 0 cura] cultura V, alibi cultura H a. d. 6 ueniebant] sed u. BGHPQVb animo meo F uerbis qu*e (a ras.) P quem ligebam V1 7 res—neglegebam om. V neclegebam S, neglebam F poterat W 8 expiendum V disserte BP disceret F 9 intrabat om. M, intrabar F uere BCF GHMOPQVeàd. dicere W gradatū G 10 coepemntBHOaPQVedd. 11 obpignantes V 12 iam om. F adseri FG, aseri V1 13 alteru W in enigmate W saluto F 14 scribtis CO, scripturis BPQb, aii scripturis H 8. l. ueteribus] u. de spiritali intellectu G ubi cum] ubicunq. V acciperer W occidebat VW 15 expositis locis BPQ edd. a 16 reprehendebar W illum B quae VW, qu*e (a ras.) P, quam Q 18 possem V mihi om. M catholica. B 19 uiam] uitam SW esse tenendam GM 20 doctores HV assertoresque H, asertoresque V obiacta SW, abiecta FH1 )
Tunc uero fortiter intendi animum, si quo modo possem certis aliquibus documentis manichaeos conuincere falsitatis. quod si possem spiritalem substantiam cogitare, statim machinamenta illa omnia soluerentur et abicerentur ex animo meo: sed non poteram. uerum tamen de ipso mundi huius corpore omnique natura, quam sensus carnis attingeret, multo probabiliora plerosque sensisse philosophos magis magisque considerans atque comparans iudicabam. itaque Academicorum more, sicut existimantur, dubitans de omnibus atque inter omnia fluctuans manichaeos quidem relinquendos esse decreui, non arbitrans eo ipso tempore dubitationis meae in illa secta mihi permanendum esse, cui iam nonnullos philosophos praeponebam: quibus tamen philosophis, quod sine salutari nomine Christi essent, curationem languoris animae meae conmittere omnino recusabam. statui ergo tamdiu esse catechumenus in catholica ecclesia mihi a parentibus conmendata, donec aliquid certi eluceret, quo cursum dirigerem. [*]( 1 refallerent PXSW 2 defessionis F aequebantur VW 4 tum BCFGMOPW 5 aliquid F 6 statim om. V 7 abicierentur 0 ex] ex ea corr. V 9 omnique] omnia que V multa HMPQVmo 10 sensisse* (m ras., sisse in ras.) B philosofos BP, philosophus W magis om. B 11 atque comparans om. SW achademicorum CGHM OPQSV, ahcadeinicorum B, achademichorum F, achademorum W 12 existimatur FM, existimant BPQb 13 relinquendo W 14 s**cta H 15 esse] 5 F nullos F philosofos B, philosophus W praeponebam -philosophis om. Q 1 16 phylosophis C salutaris nomine F, n. salutaris BPQb, nomine salutari mo 17 langoris V, languores W 18 Sstatui V, statu W esse] e. miH W cathecuminus BCFGMO*SW, ca- thecumenus 01 V, caticuminus HQ1, catecumenus P1, catecuminus PiQI 19 catholica om. HV apparentibus F 20 quod W Explicit liber quintus. Incipit liber sextus BCHSVW, E. 1. q. i. sextus 0, E. 1. q. i. sextus liber Q, E. 1. confessionum q. incipit 1. confessionum s. G, finit 1. q. i. 1. VI. confes i aug epi M, Incipit liber sextus P, VI. L. F m. post. in spatio uacuo )
Spes mea a iuuentute mea, ubi mihi eras et quo recesseras? an uero non tu feceras me et discreueras me a quadrupedibus et uolatilibus caeli? sapientiorem me feceras, et ambulabam per tenebras et lubricum et quaerebam te foris a me et non inueniebam deum cordis mei; et ueneram in profundum maris et diffidebam et desperabam de inuentione ueri. iam uenerat ad me mater pietate fortis, terra marique me sequens et in periculis omnibus de te secura. nam et per marina discrimina ipsos nautas consolabatur, a quibus rudes abyssi uiatores, cum perturbantur, consolari solent, pollicens eis peruentionem cum salute, quia hoc ei tu per uisum pollicitus eras. et inuenit me periclitantem quidem grauiter desperatione indagandae ueritatis, sed tamen ei cum indicassem non me quidem iam esse manichaeum, sed neque catholicum christianum, non, quasi inopinatum aliquid audierit, exiluit laetitia, cum iam secura fieret ex ea parte miseriae meae, in qua me tamquam mortuum resuscitandum tibi flebat et feretro cogitationis offerebat, ut diceres filio uiduae: iuuenis, tibi dico, surge, et reuiuesceret et inciperet loqui et traderes illum matri suae. nulla ergo turbulenta exultatione trepidauit cor [*](5] cf. Ps. 34, 6 et Es. 50, 10. 19] Luc. 7, 12 sqq. ) [*](2 mihi om. Q1 4 uolatilibus] a u. FOV, uolatibus Q 7 disperad bam (i ex e corr.) 0 inuentione* (m ras.) W 8 u*enerat a me (e ras.) V pietatis V fortes W1 terrę W1 9 im periculis B 10 marina. (m ras.) W rudes om. V 11 cum] dum V, da c\'ii M consolaris F pollicens (s ex t corr.) 0 12 eis] seni V salute W t ei] et W 13 desperanione Q 14 cum ei CF 15 catholica Fl ne 16 nou (ne add. m. rec.) V exiliuit BFHOPQVWedd., exsiliuit CM leticia* (m ras.) W 17 *** iam (iam ras.) P secura W parte (e ex u corr.) G 18 resuscitandum SW: sed resuscitandum FGHMOV edd., sed r. me BCPQ 19 efferebat BCMPQb diceris W 20 surge** (re ras.) B reuiuisceret BCMP\'QV, rereuiuisceret W, reuiuiscet G traderes 0, redderes BPQb 21 ergo] erat 01 turbolenta FM exultatione] exlletione H ) [*]( XXXIII. Aur. Angnstini conff. (Ang. 1,1). ) [*]( 8 )
Itaque cum ad memorias sanctorum, sicut in Africa solebat, pultes et panem et merum adtulisset atque ab ostiario prohiberetur, ubi hoc episcopum uetuisse cognouit, tam pie atque oboedienter amplexa est, ut ipse mirarer, quam facile accusatrix potius consuetudinis suae quam disceptatrix illius [*]( 10] Io. 4,14. 11] Gal. 4, 14. ) [*]( t 1 ex] et ex CM tibi om. V 2 plangebam 0 ueritate W nondum] non BPQ 3 falsitate F quod S: et quod BCFGHMOPQV W edd. 4 qui] quia 0 5 se credere BQ xpñi BPQb 6 de hac om. W1 uitae V uisura (a ex u corr.) C, uisuram H esse H catholicam FV 7 miseriordiarum F 8 adcelerares GHXM, haccelerares F adiutorium] a. tuum BCGHOPQV edd., a. tu F, a. meum M 9 studiosus B1, studiosa BI currerem FGMV ambrosii BCFGHM OPQW\'b, Ambrosium mo 10 suspenderer FIG, suspenderet F1 aquae ex aquam corr. TFS 11 uirum illum Q 12 cognoueram W1 accipitem W1, ancipientem F 14 intercurrente om. F, intercurrentg W ar**tiore V, acriore b 15 accensionem F creticam BHO*PQSVWb certo F praesumebailt F 17 Itaque-solebat add. 81 in mg. infer. memoriam QW sicuti G affrica FHIQVW 18 hostiario GHXMXQW 19 proiberetur FW1 20 obaudienter V ipsa Q miraretur BPQ b 21 su*e (a ras.) P )
Nec iam ingemescebam orando, ut subuenires mihi, sed ad quaerendum intentus et ad disserendum inquietus erat animus meus ipsumque Ambrosium felicem quendam hominem secundum saeculum opinabar, quem sic tantae potestates honorarent: caelibatus tantum eius mihi laboriosus uidebatur. quid autem ille spei gereret, aduersus ipsius excellentiae temtamenta quid luctaminis haberet quidue solaminis in aduersis, et occultum os eius, quod erat in corde eius, quam sapida gaudia de pane tuo ruminaret, nec conicere noueram nec expertus eram. nec ille sciebat aestus meos nec foueam periculi mei. non enim quaerere ab eo poteram quod uolebam, sicut nolebam, secludentibus me ab eius aure atque ore cateruis negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus seruiebat: cum quibus quando non erat, quod perexiguum temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis aut lectione animum. sed cum legebat, oculi ducebantur per paginas et cor intellectum rimabatur, uox autem et lingua quiescebant. saepe, [*]( .4] cf. Act. 18, 25 et Rom. 12, 11. 7] Ps. 15, 11 et Act. 2, 28. ) [*]( 1 pr. quem] qae F alt. quem-diligebat om. B que F 3 religio- sissimam eius M qua MV 5 praedicatione BFMiPQW 6 filium SW: me me f. BGFGHMOPQ edd., f. meum V 7 inuenire MW 9 ingemi- scebam B CGMQ 10 pr. ad] at F intentus] intus M 12 potestatis F 13 eius tantum V, tamen eius Q laboriosos Fl uidebar 01 14 quid (i ex 0 corr.) P aduersus] et aduersus CFGHMOV edd. exellentiae V1, x um eccellentiae Q 16 occult? V 18 aestos W 20 sedcludentibus CM1 me om. M aurib; (ib; ex e corr.) G hore F 21 negotiorum CFG HaMOSVW 22 tempore W 23 substentaculis B, sustentasei F 24 elegebat W 25 rimabat Q quiescebat W saepe] s. autem M )
Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quae cupiebam de tam sancto oraculo tuo, pectore illius, nisi cum aliquid breuiter esset audiendum. aestus autem illi mei otiosum eum ualde, cui refunderentur, requirebant nec umquam inueniebant. et eum quidem in populo uerbum ueritatis recte tractantem omni die dominico audiebam, et magis magisque mihi confirmabatur omnes uersutarum calumniarum nodos, quos illi deceptores nostri aduersus diuinos libros innectebant, posse dissolui. ubi uero etiam conperi ad imaginem tuam hominem a te factum ab spiritalibus filiis tuis, quos de matre [*]( 19] H Tim. 2,15. 28] Gen. 9, 6. ) [*]( I 1 uetebatur MV1 2 uenientes G mos erat nuntiari M, mos erat nuntiari (ñ add. m. 2) Q uidemus F 3 numquam aliter M duturno F 4 honeri FMIV et om. F 5 paruum V mentis BOIPQV e 6 nasciscebatur O1, nantiscebatur F feriatii* (s ras.) M, feriatus BPQ 8 obs*curius (e ras.) M potuisset BSVW quam M\' 9 esse necesse W, n. esset edd. difficiliorioribus F dissertare] disceptare BP edd., disceptari* (b; eras.) Q 10 atque-temporibus add. S1 8. I. 11 euelleret M1 12 facillimae S 13 legende H1 id om. W1 agerent C bonum FV ille om. Ml 15 sciscitanti M1 capiebam SW 18 re- V C funderetur W1 19 populo] p. tuo W uerbo H 20 trantantem F domico F 21 mihi om. Q1 corfirmabatur G nodus F 22 diuie nos om. V1 innectabant C 23 ibi V 24 a] ad F ab] a GQ edd. )
Cum ergo nescirem, quomodo haec subsisteret imago tua, pulsans proponerem, quomodo credendum esset, non insultans opponerem, quasi ita creditum esset. tanto igitur acrior cura rodebat intima mea, quid certi retinerem, quanto me magis pudebat tam diu inlusum et deceptum promissione certorum puerili errore et animositate tam multa incerta quasi certa garrisse. quod enim falsa essent, postea mihi claruit. certum tamen erat, quod incerta essent et a me aliquando pro certis habita fuissent, cum catholicam tuam caecis contentionibus [*]( 4] cf. I Cor. 13, 12. 11] cf. Gen. 1, 26. ) [*]( 1 intellegi] in te i. Q 2 determinatum] determinato F, te terminatum mo crederem a. cogitarem F 3 quoquo modo M habere F substantia W nec HV 4 atque] ad F aenigmate sW: in aenigmate JBCFGHMOPQV edd. 5 annos] ad nos V aduersos Fl 6 figmentafueram om. M latrasse] narrasse F, at narrasse H s. l. 7 discere] discerem W, dicere CFGHMOPQVo 8 autem SW: enim BGFGHMOP a QV edd. 10 et alia minora om. F minore P to**tus V 11 feci***sti (sti ras.) W 14 subsiteret M1, substiterit C 15 pulsansque b 16 ita om. Q1 ita credendum BM, ita credendum ai ita creditum in mg. G, credendum ita essent F cura acrior M, acriore c. 8, agriorae c. W 17 certim W 18 promissionem MIOl ceterorum BPQ 19 pueri*li P anomisitate S **certa (in ras.) V 20 garrisse* (t ras.) M, garruisse G 21 a me] tamen W 22 tuam om. Q b; cetis W contentionis V )
Gaudebam etiam, quod uetera scripta legis et prophetarum iam non illo oculo mihi legenda proponerentur, quo antea uidebantur absurda, cum arguebam tamquam ita sentientes sanc-. tos tuos; uerum autem non ita sentiebant. et tamquam regulam diligentissime conmendaret, saepe in popularibus sermonibus suis dicentem Ambrosium laetus audiebam: litter.a occidit, spiritus autem uiuificat, cum ea, quae ad litteram peruersitatem docere uidebantur, remoto mystico uelamento spiritaliter aperiret, non dicens quod me offenderet, quamuis ea diceret, quae utrum uera essent adhuc ignorarem. tenebam cor meum ab omni adsensione timens praecipitium et suspendio magis necabar. uolebam enim eorum quae non uiderem ita me certum fieri, ut certus essem, quod septem et tria decem sint. neque enim tam insanus eram, ut ne hoc quidem putarem posse conprehendi, sed sicut hoc, ita cetera cupiebam siue corporalia, quae coram sensibus meis non adessent, siue spiritalia, de quibus cogitare nisi corporaliter nesciebam. et sanari [*](4] cf. Col. 1, 18. 24. 14] II Cor. 8, 6. ) [*]( 1 etsi] si F conpertam] conp F 2 ea docentem] a docente V grauit F accusabant Ml 3 meis S ecclesia] e. tua b 4 unici] u. filii F infantiae C indit*um (i ras.) M 5 saperent M1 nugas (a ex u corr.) V ne hocque W sua om. W 6 in om. F 8 concluderet V 9 gaudebam] et g. HV et om. V 10 in illo oculo** (rtI ras.) V 11 absurda W sentientem V 12 regula CGMV 13 sermonibus] i. homeliis add. M m. post. 14 tuis W dicentes V ambrosiu* e (s ras.) F hoccidit F 16 ualamento P 18 ignorem B1 tenebam S: tenebat W, tenebam enim B CFGHMOPQ s Y edd., timebam enim Q1 19 praesipitium V, praecipium Pl 20 negabar M\', negabatur M1 uolebat W quem non uideram F 21 essem] erem F decim W sunt MI W 22 putare W 25 carnaliter W )