Res Gestae

Post interitum rebellium tyrannorum, quos ad haec temptanda quae moverunt, rabies egit et furor, velut impiis eorum manibus Romano sanguine parentantes, persultant barbari Gallias, rupta limitum pace;

Huic igitur malo ultra apposita iam proserpenti, si dum patitur tempus, occurrerit nostri vestrique consulti suffragium, et colla superbarum gentium detumescent, et imperii fines erunt intacti. Restat ut venturorum[*](ut uenturorum, Her., cf. xxi. 10. 2; rotorum, Hagendahl; ucturum, V.) spem quam gero secundo roboretis effectu.

Iulianum hunc fratrem meum patruelem (ut nostis,) verecundia qua nobis ita ut necessitudine carus est, recte spectatum, iamque elucentis industriae iuvenem, in Caesaris adhibere potestatem exopto, coeptis (si videntur utilia) etiam vestra consensione firmandis.

Dicere super his plura conantem, interpellans contio lenius prohibebat, arbitrium summi numinis id esse non mentis humanae velut praescia venturi proclamans.[*](proclamans, W2, Clark, c.c.; praedans, V.)

Stansque imperator immobilis dum silerent, residua fidentius explicavit: Quia igitur vestrum quoque favorem adesse fremitus indicat laetus, adulescens vigoris tranquilli, cuius temperati mores imitandi sunt potius quam praedicandi, ad honorem prosperante deo delatum[*](prosperante deo delatum, Novák, cf. xviii. 6, 3, etc., pro re speratum, Her.; prope speratum, V.) exsurgat; cuius praeclaram indolem bonis artibus institutam, hoc ipso plene videor exposuisse quod elegi. Ergo eum, praesente nutu dei caelestis, amictu principali velabo.

Dixit moxque indutum avita purpura Iulianum,

Recepisti primaevus originis tuae splendidum florem, amantissime mihi omnium frater; aucta gloria mea, confiteor, qui iustius in deferenda suppari[*](suppari, Cornelissen; superari, V. ) potestate nobilitati mihi propinquae, quam ipsa potestate videor esse sublimis.

Adesto igitur laborum periculorumque particeps, et tutelam ministerii suscipe Galliarum, omni beneficentia partes levaturus afflictas: et si hostilibus congredi sit necesse, fixo gradu consiste inter signiferos ipsos, audendi in tempore consideratus hortator, pugnantes accendens praeeundo cautissime, turbatosque subsidiis fulciens, modesteque[*](modesteque, Clark; modeste **** (formerly quid), V.) increpans desides, verissimus testis adfuturus industriis et ignavis.

Proinde urgente rei magnitudine, perge vir fortis, ducturus viros itidem fortes. Aderimus nobis vicissim amoris robusta constantia, militabimus simul, una orbem pacatum, deus modo velit quod oramus, pari moderatione pietateque recturi. Mecum ubique videberis praesens, et ego tibi quodcumque acturo non deero. Ad summam i, propera sociis omnium votis, velut assignatam tibi ab ipsa re publica, stationem cura pervigili defensurus.

Nemo post haec finita reticuit, sed militares omnes horrendo fragore scuta genibus illidentes (quod est prosperitatis indicium plenum; nam contra cum hastis clipei feriuntur, irae documentum est et doloris)[*](Damsté regards nam contra . doloris as a gloss and incorrect, citing xx. 5, 8; xxi. 5, 9. Cf. Pighi, Nov. Stud. Amm. p. 62.) immane quo quantoque gaudio praeter paucos Augusti probavere iudicium, Caesaremque admiratione digna suscipiebant, imperatorii muricis fulgore flagrantem.

Cuius oculos cum venustate terribilis, vultumque excitatius gratum, diu multumque contuentes, qui futurus sit colligebant velut scrutatis veteribus libris, quorum lectio per corporum signa pandit animorum interna. Eumque ut potiori reverentia servaretur, nec supra modum laudabant, nec infra quam decebat, atque ideo censorum voces sunt aestimatae, non militum.

Susceptus denique ad consessum vehiculi, receptusque in regiam, hunc versum ex Homerico carmine susurrabat:

1. ἔλλαβε πορφύρεος φάνατος καὶ μοῖρα κραταιή.

Haec diem octavum iduum Novembrium gesta sunt, cum Arbetionem consulem annus haberet et Lollianum.

Deinde diebus paucis Helena virgine, Constanti sorore, eidem Caesari iugali foedere

Indicabat autem Coloniam Agrippinam, ampli nominis urbem in secunda Germania, pertinaci barbarorum obsidione reseratam magnis viribus et deletam.

Quo maerore perculsus, velut primo adventantium malorum auspicio, murmurans querulis vocibus saepe audiebatur: nihil se plus assecutum, quam ut occupatior interiret.

Cumque Viennam venisset, ingredientem optatum quidem et impetrabilem[*](impetrahilem, Val.; insperabilem, Pet.; imperabilem, V.) honorifice susceptura omnis aetas concurrebat et dignitas, proculque visum plebs universa, cum vicinitate finitima, imperatorem clementem appellans et faustum, praevia consonis laudibus celebrabat, avidius pompam regiam in principe legitimo cernens: communiumque remedium aerumnarum in eius locabat adventu, salutarem quendam genium affulsisse conclamatis negotiis arbitrata.

anus quaedam orba luminibus, cum percontando quinam esset ingressus, Iulianum Caesarem comperisset, exclamavit hunc deorum templa reparaturum.

Proinde quoniam—ut Mantuanus vates praedixit excelsus—maius opus moveo[*](So the text of Ammianus; see note on translation.) maiorque mihi rerum nascitur ordo, Galliarum tractus et situm ostendere puto nunc tempestivum, ne inter procinctus ardentes, proeliorumque varios casus, ignota quibusdam expediens imitari videar desides nauticos, attrita lintea cum rudentibus, quae licuit parari securius, inter fluctus resarcire coactos et tempestates.