Exameron

itaque propter oculos ferunt medendi periti cerebrum hominis in capite locatum, alios autem nostri corporis sensus propter cerebrum finitimo quodam esse domicilio constitutos. initium [*]( I 2 Cic. de nat. deor. II 143 12 Psalm. XVI 8 19 Matth. 7, 5 ) [*]( 2 haut શ\'S et (h s. u.) B haud G m2 aut G m1 cet. 3 sepiant CPVS erteriorem MSB exteriores n posteriorem N\' (poa in ras. 9!\') 4 frontes n gibbi Costerius sibi libri extuberantes scripsi extuberantem M et (t eras.) S extuberant N (-ent in mg. m.2 Vt\') extuberạent B exuberant CGP exsuperant Yi exuperantes sane ferri potest et om. MS, fort. ut oss»um S ossium G vi2 7 utpoti C 8 specie VN* popillae CP et (corr. m2) G 9 hac શM\' hae M hee B 10 laetantur C 11 tutom MSB totum cet. sibi auxilium શM\', sibi om. W 12 pupilla CV 14 popilla CP pupilla V popillam G (v s. o m2) 15 munere C 17 munus C (us in ras. maioris spatit) 19 eice C (e alt. in ras.) 22 alios C (os in ras.) 23 cerebrum (r pr. ex b) C quodam C (o in ras.) constitutus CPVM\' et (-os m2) G% )

Praestantissimum quoque audiendi munus est et uisui suppar gratia. ideo aures extantiores sunt, ut et ornatus decorem praeferant et excipiant omne illud quidquid de uertice sordium umorisue defluxerit, simul ut in earum sinibus uox repercussa sine offensione interioris ingrediatur anfractus. nam nisi ita esset, quis non ad omnem fortioris sonum uocis adtonitus redderetur, cum inter ista subsidia frequenter inprouiso ictus [*]( c ) clamore nos innumeris sentiamus ? tum uelut quaedam propugnacula uideas praetendere aduersum frigoris asperitatem [*]( 1 communitionis CGP commonitioni V 2 omnia inde MS 3 et om. N\' insitim CPV et (m eras.) G 5 sensum M\' et (sensuum m2) શB 6 per om. C partis C partes eet. diriuantur B ideo quoque C (in quo legitur quo et q: «. o, o et q: in ras.) GPB ideo 91M\'; uerba officia deriuantur ideoque om. V 9 et nerni II omnes nerui N qui scripsi et quae fiR et quo MS quaerunt (om. deinde referunt) N\' oculos CP et ( us m2) G 10 inalauerit CPV et ml G inoleuerit 91\' inhalauerit G m2 cet. 12 ad* C 14 subpar 91\' et ml S supra VશM\' et m2 S 15 sunt om. શ\'MS. s. U. m2 91 16 praeferant C (p in ras.) 17 humorisue M (h s. u. nnSS) S (sue 8. U. m3) CG B humoris sue Y humoris 91\' et m2 91 umores 9t ml humores JI\' 18 interiores G (-es ex -is m2) Vશશ\'MSB 20 istas obsidia CP et (v s. 0 tn2) G ista] ipsa N\' 21 nos om. II absurdiscere C absordiscere P absordescere Y obsordiscere G ml obsordescere શ m1 obsurdescere (591 m2 cet. 22 propugnaculo C aduersus N\'B )

de naribus autem quid loquar, quae biuio et procero foramine antrum quoddam recipiendis odoribus praestant, ut non crimen odor transeat. sed diutus inhaereat naribus et [*]( E ) earum ductu cerebrum sensusque depascat? ideo diutius odor fraglat acceptus quam sermo resonat aut uisus apparet. plerumque quod momento breui fueris odoratus toto tibi die spirat in naribus. per eas quoque purgamenta capitis defluunt et sine fraude atque offensione aliqua corporis deriuantur.

est etiam non mediocris sensus in tactu atque in eo [*]( F ) uoluptas gratissima, sincerum armisque; plerumque enim tactu probamus quae oculis probare non possumus.

Postremum quoque officium est oris aut linguae, quod tamen omnibus uires ministrat. nam neque oculi uigorem [*]( 9 Uerg. Georg. IIII 50. ) [*]( 1 flagrantia CP V et (-a m2) G frigus C (rig in ras.) ductis (\' 2 minius C insinuatio II, cf. de Noe 9, 28 4 rythmus M rhithmus S rimus CPV et m1 G rithmus Gm2W rthmus 81 estimus M\' thomus B 7 uel pr. MSB uelut II et (in om.) N* 8 anfractu G m2 (om. in) N fractu G m1 cet. 9 echo શ\'MSB et m2 G11 heco G m1 CPV segor શm1 M\' 10 legant CPHM\' et (ligant m2) G eius in nobis N\'B nobis II eius MS sit in ras. C sit memoria eius et (om. et pr.) B 13 perfuncturiae CP et (perfunctorie m2) G 15 fraglat Gm2 et corr. ml ST fragrat (corr. flagrat) M flagrat cet. quem CP _et (quam m2) G 16 memento C (me pr. 8. u.) P tibi die ΠΝ\' die tibi MSB 18 diriuantur B 19 tacto II (-u m2 G) 20 uoluntas JI sincirum C sincerumque N, fort. recte 22 posntremum C 23 oculus MS oculos N (-us m2) M\' )

quid ego describam dentium uallum, quo conficitur [*]( 139 A ) cibus et plenae fit uocis expressio? quae sine dentibus alimonia delectaret? denique aeui maturos plerumque cernimus hoc ipso citius senescere, quod amissis dentibus nullam possint cibi uirtutem ualidioris adsumere. ideo muta infantia, quia non habet adhuc organum uocis.

linguae quoque non solum in loquendo, sed etiam in edendo munus pretiosissimum est. ea enim uelut plectrum [*]( B ) loquentis et quaedam edentis est manus, quae defluentem cibum dentibus suggerit et ministrat. uox quoque aeris quodam remigio uehitur et per inane portatur eademque ui sua aerem uerberat, nunc conmouet, nunc demulcet audientis adfectum, iratum mitigat, fractum erigit, solatur dolentem. sit igitur nobis canorum commune cum auibus, sed apud quem quo sono uocis utatur, quod est rationabile, non potest cum omnibus animantibus inrationalibus scilicet esse [*]( C ) commune. nam et ipsi sensus communes nobis sunt cum animalibus ceteris, sed tamen non eadem his ceterae [*]( -. -- 7 Baa. III 218 A (24 D) 14 Cic. de nat. deor. II 149 , ) [*](1 haberent શ\' (er in ras. et ent a. u. m2) habet શM\'MS acciperent C (cc in ras.) acceperent P acceperint G ml 21\' m2 VB acceperit 21\' ml શM\'MS 2 poto CPM\' et (potu m2) શ aures VN\'B auris MS enim CP et (enim aures m2) G 4 conpetenti CP et (-tis m2) G conpetendi V 6 sensuum N sensibus II 7 uallum C (u ex a) cibus conficitur N\' 8 uoces C expresso CP et (corr. m2) G 14 uelut C (t inras.) 17 et om. II inanem CPV inane G te ex 6) 18 ui sua G m2 B uii sua V uisu CP et ml G uis. 21\' (m2 uis quae) uiso 9C (-a m2) M\' uiaui MS 19 adfectu CPV 23 communem CP comune (e ex ê) G 24 animalibus II animantibus N his om. M, in mg. S, eras. 21 )

quid autem loquar de osculo oris, quod pietatis et caritatis est signum ? osculantur se et columbae, sed quid ad humani osculi uenustatem, in quo amicitiae insigne humanitatisque praefulget, in quo plenae caritatis fidelis exprimitur adfectus? unde dominus uelut prodigii genus in proditore condemnans ait: Iuda, osculo filium hominis tradis? [*]( 140 A ) hoc est: caritatis insigne conuertens ad signum proditionis et infidelitatis indicium pacis hoc pignore uteris ad officinam crudelitatis ? bestiali igitur oris obsequio inferentem potius necem quam caritatis foedera deferentem diuinae arguit uocis oraculo. illud quoque praecipuum est, quod soli homines ore exprimiraus quae corde sentimus itaque cogitationes tacitae mentis oris sermone signamus. quid est igitur os hominis nisi quoddam sermonis adytum, fons disputationis, aula [*]( H ) uerborum, promptuanumpromptuarium uoluntatis t absoluimus uelut quandam humani corporis regiam, in qua sit licet quaedam quantitas portionis, forma tamen ceteris est. [*]( 3 Psalm. L 8 10 Luc. 22. 48 ) [*]( 1 numerosa CP V orationis G (0 pr. in ras.) M (0 pr. tras.1 rationis CPVMB modus CPV et (corr. m2) G 2 hoc 11, om. X loco nJV-B in loco M et (in eras.) S 4 ocalta C 5 quod C (0 in ras.) pietas C caritatis C (t alt. ex s) caritas Y 6 signum DB pignus cet., quod praeferam, cf. in Luc. 6, 20 7 in mn. 2FMS 8 plena car. fides (om. adfectus) MS 9 unde GPV unde de C unde et N proditorem CPV et (m exp.) G 11 conuertis G m2 N 12 pacis hoc pignore N\'B pacis et pignoris II pacisque pignore MS officium n 13 obsequio C (i in ras.) inferentes II (-tem m2 G) 15 est om. N quod om. CV, s. u. m2 GP hominis C et (-es m2) GP 17 ore (om. sermonis) MS sermone signamus C (e all, et s. alt. in ras.) signantur N 18 quidam B et m2 GP quodam S (0 in ras. ex i m3) aditum N\' aditus SB auditus II (u pr. eras. P) haustus M (h 8. tł.) 19 prumptuarium CPWM\' proumtuarium 1S\' promptarium G (p alt. s. u, m2) )

Sequitur guttur, per quod toto corpori uitale commercium et spiritus huius conmeatus infunditur. succedunt brachia et ualidi lacertorum tori, ualidae ad operandum manus et procerioribus digitis habiles ad tenendum. hinc aptior usus [*]( c ) operandi, hinc scribendi elegantia et ille calamus scribae uelociter scribentis, quo diuinae uocis exprimuntur oracula. manus est quae cibum ori ministrat, manus est quae praeclaris eminet factis, quae conciliatrix diuinae gratiae sacris infertur altaribus, per quam offerimus et sumimus sacramenta caelestia, manus est quae operatur pariter atque dispensat diuina mysteria, cuius uocabulo non dedignatus est se dei Helisaeus declarare dicente Dauid: dextera domini fecit uirtutem, [*]( D ) dextera domini exaltauit me. manus est quae fecit omnia, sicut deus dixit omnipotens: nonne manus mea fecit haec omnia? manus est totius corporis propugnaculum, capitis defensatrix. quae cum sit loco inferior, totum uerticem comit et honesto uenustat ornatu.

quia digne explicet pectoris cratem uentrisque mollitiam? aliter enim uiscera molliora non possent foueri et intestinorum sinus duris haut dubie ossibus laederentur. quid tam salutare [*]( E ) quam ut pulmo cordi finitimo limite iungeretur, ut, cum exarserit cor ira et indignatione, pulmonis sanguine atque umore citius temperetur? ideoque et mollis pulmo est, quia madet semper, simul ut rigorem indignationis emolliat. haec [*]( 5 Psalm. XXXXIIII 2 12 Psalm. CXVII 16 14 Esai. 66, 8 ) [*]( 1 toti WM\' corporis N\' 3 proceriobus C proeerioribus (ribus in ras. m2) P proceri opus G (proceris opuij m2) 4 hic CશM\' usus C 6 oraculo n 7 cibum ori ministrat ma in ras. min. spatii et nus est quae praeclaris extra u. C, cibum ... est quae orn. 91\' 8 enitet X 11 mysteria N\'S misteria cet. 13 qui C et (quae m2) G 14 omnia om. N 16 inferior N\'B inferiori eet. 17 comit C (i in ras.) 18 mol- . litiam C mollitiem cet. 19 moliora C possint (M\'M\' et (corr. m2) 91 20 haut B et m2 Pશ haud m2 GM aut GPilM ml cet. 23 ideoque et ΠΜS ideoque N\' (que eras. 2l) ideo B mollis II mollior X 24 haec ideo...p. 260, 17 remigio desunt in S. excidit fol.tim. 17 ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, rase. 1. ) [*](11)

Lien quoque cum iecore habet uiciniam fructuosam, qui [*]( F ) dum adsumit quo ipse pascatur, abstergit quidquid sordium deprehenderit, ut per fibras iecoris minutiores ciborum possint tenues atque subtiles reliquiae transire, quae uertantur in sanguinem uiribusque proficiant, non cum fimi sordibus egerantur. intestinorum uero circumplexi orbes et sine aliquo licet nodo sibi tamen inuicem nexi quid aliud nisi diuinam prospicientiam creatoris ostendunt, ut non cito esca pertranseat et statim ab stomacho decurrat? quod si fieret, iugis [*]( 141 A ) famis et continua uorandi libido hominibus gigneretur. exinanitis enim uisceribus et exhaustis, dum momentaria effusione uacuarentur, necesse erat inexplebilem atque insatiabilem cibi et potus generari cupiditatem, quam sine dubio mors matura sequeretur. ideoque prouide conficitur primum esca in utero superiore, deinde in iecore quoquitur eiusque uapore digestus transfunditur sucus eius m reliquas corporis partes eaque [*]( B ) substantia artus aluntur humani, quam Iosaphat accipiunt ad incrementum, senes ad perseuerantiam, relicum autem uelut superfluum per intestina deducitur et per illud ex transuerso ostium deriuatur.

denique etiam in Genesi arca Noe ad fabricam [*]( 1 obuiam CPVN\'B perstringere N\' prestringire C praestringere cet. 2 tamquam VN et m2 GP tam C et ml GP scrutari MSB et m2 GP uideamus CP 4 uicinam CV et (corr. m2) GP uitinam B 5 absterget WM aspergit CGP sordidum II (corr. m2 P) B 6 minutiores m2 GP munitioris GP ml CV munitiores cet. 7 reliquae CV et (corr. nl) GPW 8 non II et non N, fort. recte fimi II (f fimo Pm2) et fimo N 9 aegerantur CP ∗geręantur G (e alt. exp. m2) ueri C, om. B 10 necsi II (nexi GP m2); fort. necsi scripsit Ambrosius 12 ab stomacho (stomaco CP et ml G) IIM a stomacho (stomaco a ml) N\'S ad stomacQ B 13 fames N\'B et m2 GPJl 14 ezaustis CPV et ml GM 15 uacuantur N\'M cibi C (b ex p m3) 18 coquitnr GN 21 persiuerantiam C relictum C et (q 8. vt m2) P reliquum cd. 23 archa CViĮ\' )

Uenarum pulsus uel infirmitatis internuntius uel salutis [*]( D ) est. eaedem tamen cum toto diffusae corpore sint, neque nudae atque intectae sunt et ita leuibus operiuntur uisceribus, ut explorandi copia sit et celeritas sentiendi, quando nulla est uiscerum crassitudo, quae pulsum possit obducere. ossa quoque omnia tenui operta sunt uiscere et reuincta neruis, praecipue tamen capitis leui tecta sunt corio et, quo possint aliquod aduersus imbres et frigora habere munimen, capillis [*]( E ) [*]( 2 Gen. 6, 14 4 Gen. 6, 16 7 Xen. Comm. I 4, 6, cf. de Noe 8, 24 ) [*]( 1 ordinatur II (ordenatur CP) accipitur N\'M ordinatur et accipitur B archam 11 (h exp. G) 91\' 2 et pr. n, om. N facias C et (-es m2) P ea II arcam N\' (m eras. 91) B archa Jf et bituminabis ... arcam om. B 3 et alt. om. II facias 91M\' 4 archa C archam G (h exp., ã ex a m2) P91\' in archa r (ar s. fl.) et CV et (exp. m2) G et infra P (infra s. fl. m2) N, fort. recte uero om. N\'M inferior CP 5 archae CPV et (li exp.) Gશ\', om. H 7 digerantur V et m2 GP digeratur C et GP ml 8 aduertit CP auertit Y (auer in ras.) 9 curuamur G m2 curuamus C et ml GP curbamus Y purgamus aluum Pm2N 10 loci N\' (loco m2 91) MB 11 testibus CP et (corr. m2) G 13 eadem CVN4 eaedem M (e alt. s. u.) diffusa N\' corpore (corpori CV corporis GP) sint (sunt Y) Ilitf sint in corpore %M\' sint corpore 91\' in corpore B 15 etplorandi C et explorandi GP, fort. recte 16 possint CPV et G (n in ras., exp. m2) abducere CGP adducere V 18 et quo G m2 B ex quo CPV et G ml quo N\' unde M possint C (t 8. u.) 19 aliqua C\'PV et (corr. m2) G aduersum N\'MB frigura C (u in ras.) ) [*]( 17* )

quid de officio pedum, qui totum corpus sine ulla sustinent oneris iniuria? flexibile genu, quo prae ceteris domini mitigatur offensa, ira mulcetur, gratia prouocatur. hoc enim patris summi erga filium donum est: cuius nomine domini [*]( F ) omnes genu curuent caelestium et terrestrium et [*]( 142 A ) infernorum et omnis lingua confiteatur quoniam dominus Iesus in gloria dei patris est. duo enim sunt quae prae ceteris deum mulcent, humilitas et fides. pes itaque exprimit humilitatis affectum et sedulae seruitutis obsequium, fides aequat filium patri atque utriusque eandem gloriam confitetur. recte autem non plures, sed duo sunt homini pedes; quaterni enim pedes feris ac beluis sunt, bini auibus, et ideo unus quasi de uolatilibus est homo, qui alta uisu petat et quodam remigio uolitet sublimium sagacitate sensuum. [*]( B ) et ideo de eo dictum est: renouabitur sicut aquila iuuentus tua, eo quod propior sit caelestibus et sublimior aquilis, qui possit dicere: nostra autem conuersatio in caelis est.

Sed iam finis sermoni nostro sit, quoniam completus est [*]( C ) dies sextus et mundani operis summa conclusa est, perfecto uidelicet homine, in quo principatus est animantium uniuersarum et summa quaedam uniuersitatis et omnis mundanae [*]( 7 Philipp. 2, 10 sq. 16 cf. (Basil.) de hom. struct. I 13 18 Psalm. CII 5 20 Philipp. 3, 26 ) [*]( 1 loquar in ras. C 3 seminium N\'B seminum CPVM et (semen tn2) G gratiam IlilT ad gratiam N\'B 5 flexibilia C et (e s. i tert.) M flexibiles G (s e.rp.) P flexiles V genua CPV et (a exp.) G pro CV 8 omnes II (s exp. G) omne N caruent UPV et ml G curuet WM\' et 21 ml curuetur શ m2 curuentur G m2 flectatur B 9 quia P 10 ihs xps P gloria est B est II, s. u. m2 9f, om. cet. 11 pes MB spe.s 2C spes cet. 12 affectu CPV et (-11 m:2) G 13 eandem (n s. u.) gloria C 14 hominis pedes G pedes hominis P 17 sagacitate sensuum JIJB cogitationum N\'MS 18 aquila CPVM et (-lae m2) G\' aquilae eel. 19 proprior CVશ\'M\' et (r alt. eras.) GPS 24 hominem C 25 summam (\' )

gratias ago domino deo nostro, qui huiusmodi opus fecit, in quo requiesceret. fecit caelum, non lego quod requieuerit, fecit terram, non lego quod requieuerit, fecit solem et lunam et stellas, nec ibi lego quod requieuerit, sed lego quod fecerit [*]( E ) hominem et tunc requieuerit habens cui peccata dimitteret. aut forte tunc iam futurae dominicae passionis praecessit mysterium, quo reuelatum est quia requiesceret Christus in homine, qui requiem sibi praedestinabat in corpore pro hominis redemptione secundum quod ipse dixit: ego dormiui et quieui et surrexi, quoniam dominus suscepit me. ipse enim requieuit qui fecit. cui est honor gloria perpetuitas a [*]( F ) saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen. [*]( 2 Gen. 2, 2 6 Esai. 66, 2 16 Psalm. III 6 ) [*]( 1 quoniam requie extra u., uit deus in ras. minoris spatii C 5 requieuit P 6 aut exp. M, om. SB super pr. JIB supra eet. super alt. 115 supra cet. 8 ago IIN\'SB ergo M quia V huius (om. modi) C 10 in uerbo terram desinit 91. excidit folium ultimum, cetera in carta lintea suppleutt ex libro 2[\' manus saeculi XVII et lunam ΠΜ\'SB lunam શશ\'M 11 sed ... requieuerit om. 21\' 12 requieuit M\' 13 misterium GG. et (myst. corr.) %\'M 14 quod reuelatum C 15 hominem II (m exp. G) M\' redemtione C et (corr. m2) G rcdemptionem Y (m alt. eras.) M (m alt. exp.) 16 quieui CV et ml P requieui GN 17 exsurrexi N\' resurrexi M suscipiet M (-cipiet in ros. m2) S suscepiet2t\' 19 et nunc om. C\', et pr. om. GPV EXP DE RERV PRINCIPIIS DIES VI. B C EXPLICIT DE RERUM PRINCIPIIS DIES SEXTUS AMEN P EXPLICIT. DE RERUM PRINCIPIIS V EXPLICIT SCI AMBROSII DE RERVM PRINCIPIIS DIERVM SEX DO GRACIAS AMEN WM\' FINIT AMBROSI EPI TRACTATUS DE EXAEMERON DE PRINCIPIO DIERUM SEX M EXP EXAMERON SCI AMBROSII LIB SEXT 8 EXPLICIT LIBER QUI UOCATUR EXAMERON SCI AMBROSII MEDIOLANENSIS EPI B. in G non est subscriptio )