Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

amma igitur nostra ad imaginem dei est. in hac totus es, homo, [*]( C ) quia sine hac nihil es, sed es terra et in terram resolueris. denique ut scias quia sine anima caro nihil est, nolite inquit timere eos qui possunt corpus occidere, animam autem non possunt. quid igitur in carne praesumis, qui nihil amittis, si carnem amiseris? sed illud time, ne animae tuae defrauderis auxilio. quam enim dabit homo commutationem pro anima sua, in qua non exigua sui portio, sed totius humanae uniuersitatis substantia est? haec est, per quam ceteris ferarum auiumque dominansdominaris [*]( D ) animantibus, haec est ad imaginem dei, corpus autem ad speciem bestiarum. in hac pium diuinae imitationis insigne, in illo cum feris ac beluis uile consortium. [*]( 8 Psalm. LXXII 20 11 Apoc. 21, 27 13 Apoc. 14, 1 15 Gen. 3, 19 17 Matth. 10, 28 ) [*]( 2 quae P que C (m3 qua) lucet CGPS; 4 quae ... imaginem om. fl, in mg. m2 B 6 sumsit CP et (corr. m2) G 9 ciuitatem tuam CP rediges C (g 8. u.) 11 et 12 intrabit ltlSB et m2 GW intrauit GW ml cet. 11 ea IIB (eA Gm2) qui facit CGPN faciens V Carn. 13 ea IIB (eft G m2) frontem CP 14.bomo C ( fort. o eras.) 17 nolite inquit (te inquit in spatio min., quit in rcu.) C 18 anima CP 23 ferarum 91\' et m2 B ferarum terrarum WMJ terrarum B ml cet. )

235

Sed tractemus limatius quid sit ad imaginem dei. caro [*]( E ) numquid ad imaginem dei est? ergo in deo terra est, quia caro terra est, ergo corporeus deus, ergo infirmus ut caro passionibusque subiectus? et forte caput tibi uideatur ad [*]( F ) similitudinem dei, quia eminet, aut oculi, quia intuentur, uel aures, quia audiunt. si altitudinem spectes, aedificiorum proceri uidemur, quia paululum uertice eminemus a terris? sed ideo non pudet eo nos similes dei dici, quia serpentibus ceterisque reptantibus aut quia dammulis atque ouibus aut lupis celsiores sumus? et quantum in ea parte cameli nobis atque helefanti proceriores sunt! optutus est quidem praestans spectare elementa mundi, cognoscere quae nullus adnuntiet, sed tuus deprehendat aspectus: uerum hoc ipsum quantum est quod uidemus, ut eo ad similitudinem dei nos esse dicamus, qui omnia uidet, spectat omnia, latentes deprehendit affectus, [*]( 130 A ) scrutatur cordis occulta? non pudet hoc dicere, cum ipse me totum uidere non possim? quod ante pedes est uideo, quod a tergo est uidere non possum. ceruicem meam nescio, non noui occipitium, renis meos uidere non possum. similiter quantum est quod audimus, cum id quod paululum distet uidere et audire non possim ? si creaturas parietes sint, inpeditur aspectus, inpeditur auditus. deinde corpus nostrum uno in loco haeret, angusto includitur spatio; [*]( B ) omnes ferae latiores sunt homine, omnes etiam uelociores.

non ergo caro potest esse ad imaginem dei, sed anima nostra, quae libera est et diffusis cogitationibus atque [*]( 1 cf. Orig. hom. in Gen. I 13 (XII 155 M.) 16 Rom. 8, 27 I Cor. 14, 25 19 Hier. 20, 12 Apoc. 2, 23. ) [*]( 1 qui CPશM\' et (quid m2) G caro ... dei om. N\' 3 infirmamus C (corr. ml) 4 capud C 6 expectes CPY expectas G (spectas m2) 7 paulolum P ideo nSB id cet. 11 helefanti V elefanti cet. expectare II (corr. m2 G) 12 elimenta CP et (corr. m2) G helementa V cognuscire C 14 d§ CP 15 expecta CP et (spectat m2) G deprehendet CP 17. 18. 19 nidire C 17 possum CPB 19 renis U renes cd. 20 audiuimus PN\'S paululum C (u pr. s. u.) 21 possum C 23 includetur CP 24 homine (i in ras.) C )

236
consiliis huc atque illud uagatur, quae considerando spectat omnia. ecce nunc sumus in Italia et cogitamus quae ad orientales aut ad occidentales partes spectare uideantur et cum illis uersari uidemur qui in Perside sunt constituti et illos [*]( C ) uidemus qui degunt in Africa, si quos cognitos nobis ea terra susceperit, sequimur proficiscentes, inhaeremus inlecebris, copulamur absentibus, adloquimur separatos, defunctos quoque ad conloquium resuscitamus eosque ut uiuentes conplectimur et tenemus et uitae officia his usumque deferimus. ea igitur est ad imaginem dei quae non corporeo aestimatur, sed mentis uigore, quae absentes uidet, transmarina uisu obit, transcurrit aspectu, scrutatur abdita, [*]( D ) huc atque illuc uno momento sensus suos per totius orbis finis et mundi secreta circumfert: quae deo iungitur, Christo adhaeret, descendit in infernum atque ascendit, libera uersatur in caelo. denique audi dicentem : nostra autem conuersatio in caelis est. non est ergo ad imaginem dei in qua deus semper est? sed audi quia ad imaginem dei. dicit enim apostolus: nos itaque omnes reuelata facie gloriam dei speculantes ad eandem imaginem reformamur a gloria in gloriam sicut a domini [*]( E ) spiritu.

Quia igitur cognouimus animam esse ad imaginem dei, nunc consideremus utrum de anima potuerit priuilegium: faciamus [*]( 12 Salt bell. Iug. 12, 5 16 Philipp. 3, 20 19 II Cor. 3, 18 ) [*]( 1 expectat II (spectat ni2 G) 3 aut ad IIB tiel ad MS aut il\' sunt St, in M\' post orientale (sic) spaiium 5 fere litt.. uideantur P 4 uersare CP et (corr. m2) CN\' 5 nobis P (b ex u m2) nouimus CG V 6 proficiscentibus C et (-es m2) GP 7 copolamur CP et (corr. m2) શ defunctus C et (-os m2) 31 8 resuscetamua C et (corr, m2) P 10 deferemus C (corr. m3) P corporeo a a corporea N\'MB corpore 115 corporis y 11 aestimantur n (p eras. GP) 12 obit UMSB nouit N\' percurrit N\'MS 13 momento C (m pr. ex n m3) 14 finis C et m1 GP fines GP m2 cet. 15 adherit C discendit C&M\' et (corr. m2) PVM 17 dei om. CPV, 8. u. m2 G 18 qua (a in ras.) C sed audi in ras. C 24 hominem ad imaginem N\'. )

237
hominem. sed audi et istud, quia anima nomine hominis nuncupatur. scriptum est enim in Genesi: fili autem Ioseph, qui facti sunt illi in Aegypto, animae nouem. omnes ergo animae, quae intrauerunt cum Iacob in Aegyptum septuaginta et quinque. et multo aptius anima uel unitus latine uel graece ἄνθρωπος dicitur, [*]( F ) alterum ab humanitate, alterum ab intuendi habens uiuacitate, quae magis animae quam corpori conuenire non dubium est. cui rei etiam illud iure concurrit dictum in Threnis Hieremiae: bonus est dominus sustinentibus eum, animae quae quaerit eum. de hominibus dixit et animam adiciendam putauit; melius enim quaerit ista, si sola sit, abducens se a corporis caeno et a cupiditate carnali. ipsa est ad imaginem dei conformis domini Iesu, qui autem conformes fili dei sancti sunt. sic enim legimus dicente Paulo: scimus autem quoniam diligentibus deum omnia concurrunt in bonum, uiderint qui secundum [*](131 A ) propositum uocati sunt sancti, quos praesciuit et praedestinauit conformes fieri imaginis filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. quos autem praedestinauit hos et uocauit et quos uocauit hos et iustificauit, quos autem iustificauit hos et glorificauit. utrum igitur secundum corpus an secundum animam iustificatio tibi conferri uideatur, quaeso [*]( 2 Gen. 46, 27 10 Thren. 3, 25 15 Rom. 8, 28—30 ) [*]( 1 homines CG et (-nis m2) P homines (i s. e) in ras. 9T hominis nomine V noncupatur CGP 2 fili CP filii M (i tert. s. u.) cet. 5 egiptos C et om. N 6 ANTPOTTOC C ANTPOTTCC P ANTPOnOC GY ANTPOnwC $I\' ANTpIIIwC 21M\' anthropos B antropos MS 7 intuendo CGPશB -dum V uiuacitate Brux. (-te ex -tem) Tell. Uind. uiuacitatem cet. 9 trhenis C terheuis P proenis (corr. m2) G thrjnis શ\' 10 sustenentibus C et (corr. m2) P 11 anima CP et (corr. m2) G 13 caeno RISB ceno M sceno G (s eras.) cet. cupiditatem C et (m exp.) P 14 ihm C et (corr. m2) GP conformes (e ex i m2) GPVશ conformis C 15 filii C (i tert. s. u.) cet. 19 imaginem C et (-is m2) G imagines (-is corr.) P 23 Clarificauit N )
238
respondeas. sed dubitare non potes, cum iustitia, unde iustificatio salu est, mentis utique, non corporis sit.

pictus es ergo, o homo, pictus a domino deo tuo. bonum [*]( B ) habes arCem atque pictorem. noli bonam delere picturam, non fuco sed ueritate fulgentem, non cera expressam sed gratia. deles picturam, mulier, si uultum tuum materiali superiorum oblinas, si adquisito rubore perfundas. illa pictura uitii, non decoris est, illa pictura fraudis, non simplicitatis est, illa pictura temporalis est — aut pluuia aut sudore tergetur —, illa pictura fallit et decipit, ut neque illi placeas[*]( C ) cui placere desideras, qui intellegit non tuum, sed alienum esse quod placeat, et tuo displiceas auctori, qui uidet opus suum esse deletum. dic mihi, si supra artificem aliquem inducas alterum, qui opus illius superioris nouis operibus obducat, nonne ille qui opus suum adulteratum esse cognouerit dolet? noli tollere picturam dei et picturam meretricis adsumere, quia scriptum est: tollam membra Christi et faciam membra meretricis? absit! quod si qui [*]( D ) adulterat opus dei, graue superioribus admittit. graue est enim crimen ut putes quod melius te homo pingat quam deus. graue est ut de te dicat deus: \'non agnosco colores meos, non agnosco imaginem meam, non agnosco uultum, quem ipse formaui. reicio ego quod meum non est. illum- quaere qui te pinxit, cum illo habeto consortium, ab illo sume gratiam cui mercedem dedisti.\' quid respondebis?

quod si graue [*]( E ) [*]( 3 Esai. 49, 16 17 I Cor. 6, 15 ) [*]( 3 pictus (alt.) n et pictus N 5 fuco (c ex g) m3 C \'m2 GP fugo 9C (s. m2 1x fuco) M\' ueritatem C et (m del.) GP expressa CV expraessa P 7 adquisito C (i pr. ex e m3) 9 tergitur GPશM\' tergeretur 3C 12 placeat MSB placeas cet. 13 deletum C (e alt. in ras. 2 litt.) 14 superiores C 15 nonne indignatur N (ille om. B), i quibus deitide om. dolet 17 tollam ergo N (apa5 cov) 18 qui P et m1 C\'i! quid G ml qua Y quis C m3 GS1 m2 WMSB, om. M\' 19 grimen pr. C (c 8. g m3) admittit... crimen om. OP, s. U; m2 G 20 homo quam deus pingat N 21 de te dicat CGP dicat de te N; graue est ut... deus om. V )

239
est adulterare opus dei, quid de illis dicemus qui inter- Sciunt opus dei, qui humanum sanguinem fundunt, qui uitam quam deus donauit extorquent, qui dicunt: tollamus iustum, quia inutilis est nobis? unde bene lectum est hodie: uulpes foueas habent et uolucres caeli nidos ubi requiescant, filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet. uulpis ergo se abscondit in fouea, aues se tuentur in nido: homo [*]( F ) non absconditur in fouea, sed decipitur. fouea uero os hominis est, fouea alta pectus est hominis, ubi sunt noxia et fraudulenta consilia, malae cogitationes. tu ambulas, et alius tibi fecit parat. in medio laqueorum ambulas, quos absconderunt tibi in uia inimici tui. omnia ergo circum inspice, ut effugias sicut dammula de retibus et sicut auis de laqueo. dammula retia aspectus uiuacitate declinat, auis euitat laqueos, si ad superiora se conferat et terrena superuolet; in superioribus enim nemo tendit retia, laqueum nullus abscondit. ideo cuius conuersatio in supernis est, huius non solet in praedam uenire captura. sed quid miraris, si homo decipiatur ab [*]( 132 A ) homine, quando filius hominis ubi requiesceret non habebat? et ille quidem talem hominem fecit, in quo caput suum reclinaret: sed posteaquam in pectore nostro non requies proximi coepit esse, sed fouea, posteaquam alter alteri nectere coepit insidias, quem iuuare deberet, caput suum Christus [*]( 3 Sap. 2, 12 4 Matth. 8, 20 12 Sir. 9, 13 (20) 18 Philipp. 3, 20 20 Matth. 8, 20 Luc. 9, 58 (Esai. 66, 2), ) [*]( 7 caput suum reclinet praeter capu in ras. C uulpes %\'SB et m2 GM 8 auis Cml VWMSB aues C m3 cet. tuentur II et m2 31 tuetur W ml cet.; fort. recte anis se tuetur 9 fouea alt. in ras. C 10 fraudolenta (v s. o) m3 C m2 GP 12 foues C (-8 m3) V quo V et corr. m3 U, m2 G 13 circum inspice C (-ce nit) GPV circum spice N 14 retibus C (i ex e m3) 17 tendet CV 19 uenire ΠΜSB ire N\' decipitar N\'MS 20 requiescere PV et (-et m3) C 22 posteaquam ex posquam ml C 23 posteaquam N sed posteaquam GV sed postquam CP alter alteri in ras. C )
240
auertit a nobis, sed postea tamen maluit illud morti offerre pro nobis. noli igitur esse fraudulentus, crudelis, inmitis, ut in te Christus caput reclinet. [*]( B )

IDemque cum feCIsset piscium beiuas, cum lecisset lerarum genera et bestiarum, non requieuit: requieuit autem, posteaquam hominem ad imaginem suam fecit. in quo requiescat audi dicentem: aut supra quem requiescam nisi super humilem et quietum et trementem uerba mea? esto ergo humilis et quietus, ut in tuo deus requiescat adfectu. qui non requieuit in bestiis multo magis non requiescit in pectore bestiali. sunt enim animi bestiales, sunt ferae [*]( C ) forma hominum indutae,-de quibus dicit dominus: adtendite uobis a falsis prophetis, qui ueniunt ad uos in uestitu ouium, intus autem sunt lupi rapaces. in his autem non requiescit deus, sed requiescit in moribus humanis, quos fecit deus ad imaginem suam et similitudinem, quando fecit uirum, qui non debet uelare caput suum, quoniam imago et gloria est dei. huius uiri animae dicit: ecce ego, Hierusalem, pinxi muros tuos. non dixit: \'pinxi uentrem tuum\', non dixit: \'pinxi inferiora tua\' sed dicit: \'pinxi[*]( D ) muros tuos- ualida se adserens homini murorum dedisse praesidia, ut si peruigil speculator in muris sit, obsidionis possit periculum propulsare. dicit itaque: <non tibi uoluptates [*]( 5 Gen. 2, 2 7 Esai. 66, 2 12 Matth. 7, 15 17 I Cor. 11, 7 18 Esai. 49, 16. ) [*]( 1 morte C offerre C (r pr. a. u. m3) 2 crudelis C (e ex i m3i 3 capud C 5 genera et N genere C (genera m3) Y et (corr. m2) G generet (corr. m2) P 7 aut exp. m3 C, om. B 9 ut VN et m2 GP et C et ml GP adfectum C (m eras.) 10 requiescet GPM\'B, fort. recte 11 peccatore CPV 14 uestituiri, m exp. m3 C m2 G uestimenta P uestitu ouium (tu ouium in ras.) V lubi C 15 autem C Trec. ergo cet. requiescit pr. Πશ\'B requieuit cet. dfis CG requiescit alt. DB requieuit cet. 20 interiora II (inferiora m2 P) dixit Pm2 N\'B 22 muris II portis N 23 uoluptatis C et (-es m2) GP )

241
dedi, non inlecebras cupiditatum, non incentiua luxuriae, non alieni decoris concupiscentiam, sed dedi tibi fundamenta muralia, dedi tibi turrium excelsa fastigia, in quibus constitutus expugnari ab hoste non metuas nec ingruentium [*]( E ) legionum terribilia licet temptamenta formides\'. denique habes in Esaia quia iusti anima dicit uel ecclesia: ego ciuitusciuitas munita, ego ciuitas obsessa, munita per Christum, obsessa per diabolum. sed non debet obsidionem uereri cui Christus adiutor est; munitur enim gratia spiritali et saecularibus periculis obsidetur. unde et in Canticis habes dictum: ego murus, et ubera mea turres. murus est ecclesia, turres eius sunt sacerdotes, quibus abundat [*]( F ) et de natural.bus uerbum et de moralibus disciplina.

2 cognosce ergo te, decora anima, quia imago es dei. cognosce te, homo, quia gloria es dei. audi quomodo gloria. propheta dicit: mirabilis facta est cognitio tua ex me, hoc est: in meo opere tua mirabilior est maiestas, in fiat hominis tua sapientia praedicatur. dum me intueor, quem tu in ipsis cogitationibus occultis et internis affectibus deprehendis, scientiae tuae agnosco mysteria. cognosce ergo te, homo, quantus sis et adtende tibi, ne quando laqueis inplicatus diaboli fias praeda uenantis, ne forte in fauces tetri illius leonis incurras, qui rugit et circuit quaerens quem: [*]( 133 A ) deuoret. adtende tibi, ut consideres quid in te intret, quid [*]( 6 Esai. 27, 3 (10) 11 Cant. 8. 10 14 l Cor. 11, 7 16 Psalm. CXXXVIU 6 23 I Petr. 5, 8 24 Matth. 15, 11 et 17 sqq. \' ) [*]( 1 cupiditatum N uoluptatum II luxoriae CN\' et (corr. m2) P luxoria (corr. m2) G 4 expugnare C et (-ri m2) GP 5 temtamenta C fpost m pr. raa.) et (corr. ml) G 8 diabulum W et corr. CGP 9 munitur C (ur in ras.) 10 obsidetur (i ex e) m3 C, m2 GP 11 et.. C turris GP 12 quibus (bus 8. u.) C 14 cognosce te... dei om. CG. in mg. m2 P, in quo o homo om. te 15 gloria alt. 31M\'MS, om. 91\' glorians CGV gloria. P gloriam B 16 dicat II (-it Pm2) 17 est alt. II est facta N 20 misteria n et (corr. ml) M 21 o homo MSB 22 diabuli Mf et (corr.) CGP thetii C et (h exp.) G et (tri in litura) V thedri (t s. d) P titri 91 (t alt. eras.) tetri M tethri B 24 deforet C ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fue. 1. ) [*]( 16 )

242
ex te exeat. non de cibo dico, qui absorbetur et egeritur, sed de cogitatione dico, de sermone adsero. non intret in te alieni tori concupiscentia, non inrepat in tuam mentem, non rapiat oculus transeuntis feminae pulchritudinem, animus non includat, non sermo tuus temptamentorum machinas nectat, non in dolo prodat, non maledico proximum aspargat obprobrio. uenatorem te fecit deus, non expugnatorem, qui dixit: [*]( B ) ecce mitto uenatores multos, uenatores non criminis, sed absolutionis, uenatores non culpae utique, sed gratiae. piscator Christi es, cui dicitur: amodo eris homines uiuificans. sic mitte retia tua, sic mitte oculos tuos, sic mitte sermones tuos, ut nullum obprimas, sed adleues fluctuantem. adtende inquit tibi. sic sta, ne cadas, sic curre, ut ad brabium peruenias, sic certato, ut saepe decernas, quia legitimo debetur corona certamini. miles es,[*]( C ) hostem diligenter explora, ne tibi nocturnus inrepat; athleta es, manibus aduersario propior esto quam uultu, ne oculum feriat tuum. liber optutus sit, argutus incessus, ut inruentem effundas, cedentem occupes, uulnus uigilanti aspectu exeas, forti congressu repellas. quod si fueris uulneratus, adtende tibi, curre ad medicum, quaere remedium paenitentiae. adtende tibi, quia carnem habes, quae cito labitur. ueniat tibi bonus animorum medicus sermo diuinus, aspergat tibi oracula domini [*]( D ) tamquam medicamenta salubria. adtende tibi, ne fiat uerbum [*]( 8 Hier. 16, 16 10 Luc. 5, 10 (cf. Hier. 16, 16) 15 II Tim. 2, 5 19 Uerg. Aen. V 438 ) [*]( 1 absorbitur CV et (corr. m2) P 2 in te intret N\' 4 oculus tuus 31 transeuntes C (-is m3) 5 temtamentorum C 6 dolo N dolore n aspargat C aspergat cet. 7 uenetorem C (a s. e alt.) 8 ecce n ecce ego N 10 es MS Brux. (8. est) est cet. amodo eris homines ( *mod m ras. 2 litt. et eris ho; extra u.) C 13 adleues B alleues m2 CG absoluas %M\' ableues CG ml cet. fluctuantes Uind. et (-em corr.) Brux. 14 brabium M ml brachium V brauium M m2 cet. 15 milis C et (corr. m2) GP 17 proprior CNI et (r alt. exp.) GP 19 uigilanti C (t 1* ras.) uigilangi (t 8. g alt.) M 23 animorum CGV et ml P animarum P m2 N )
243
absconditam in corde tuo inicum; serpit enim sicut uenenum et letalia confert contagia. adtende tibi, ne obliuiscaris deum, qui fecit te, et ne nomen eius in uanum accipias..

Adtende tibi, lex dicit, ne cum manducaueris et satiatus fueris et domus aedificaueris et habitare coeperis et pecoribus tuis repletus fueris et auro et argento abundaueris et omnibus [*]( E ) quaecumque tibi fuerint in multitudine exaltes te corde et obliuiscaris dominum deum tuum. quid enim habes, homo, quod non accepisti? nonne haec omnia sicut umbra praetereunt? nonne domus tua haec puluis est et ruina? nonne haec omnia falsa? nonne saeculi thensaurus uanitas est? nonne tu ipse es cinis? respice in sepulchra hominum et uide quid ex te nisi cinis et ossa remanebunt, hoc est ex corpore tuo, respice, [*]( F ) inquam, et diedic mihi quia ibi diues et pauper sit ? discerne inopes ac potentes. nudi omnes nascimur, nudi morimur. nulla discretio inter cadauera mortuorum, nisi forte quia expleto fetent diuitum corpora distenta luxurie. quem audisti pauperem cruditate defunctum ? prodest illi inopia sua; exercet corpus, non canere. nec tamen audiuimus uox derelictum et semen eius quaerens panem, quoniam qui bene operatur in terra sua abundat alimentis. adtende ergo tibi, diues, quia et tu carnem portas sicut pauper.

adtende tibi. nauner. lenibus anima tua luci est. etsi [*]( 134 A ) caro mortalis, diuturna anima, etsi tibi deest pecunia, non [*]( 2 Deut. 8, 11; 5, 11 4 Deut. 8, 11-14 9 Eccles. 7, 1 10 Luc. 9, 47 12 Basil. III 212 A M. (II 21 E G.) 19 Psalm. XXXVI 25 ) [*]( 1 inimicum II (i iniquum s. «. m2 P) iniquum cet. 2 confert n (f infert 8. m2 P) infert N 3 et ne CGP ne N (s, u. m2 B) et Y 5 domos GMSB et m3 C m2 P>31 8 dum dfii N\' dum II (cx dfli C) MS dfii B homo in ras. C 9 accipisti PB _et corr. m3 C, m2 9t 11 falsa II fabula B (in mg. at falsa) N\'MS nonne saeculi th. uanitas est om. CG, in mg. m2 P thensaurus r (n exp.) thesaurus cet. 14 ibi om. %M\' et II quis A\'MB qui S 16 discretio C (i pr. ex e m3) grauius C (g in ras.) 17 Iuxuriae C luxorie G ml VHM\' et (v s. o) P luxuria G m2 MSB 18 cruditatem C et (m eras.) P crudelitate G (el eras.) V%M\' 22 tu om. CGVli, 8. u, m2 P 24 etsi Pm2N si CGV et ml P ) [*]( 16* )

244
deest gratia, etsi non est domus ampla, non diffusa possessio, caelum patet, terra libera est. omnibus in conmune elementa donata: sunt, patent aeque diuitibus atque pauperibus ornamenta mundi. numquid pulchriora pretiosissimarum domorum aurata laquearia quam caeli facies stellis insignita fulgentibus ? numquid latiora diuitum rura quam spatia terrarum? unde [*]( B ) ad eos qui domum ad domum, uillam ad uillam iungunt dictum est: numquid soli habitabitis super terram? maiorem domum tu habes, pauper, in qua clamas et exaudiris. o Istrahel, inquit propheta quam magna est domus dei et ingens locus possessionis eius! magnus et non habet finem, altus et inmensus. domus dei diuiti est communis et pauperi; difficile tamen est diuitem intrare in regnum caelorum. sed forte doleas quod nullum tibi auratorum lychnorum lumen refulgeat: sed n.ulto inlustrior tibi[*]( c ) lumine inluminent luna resplendet. de hieme forsitan querensquereris, quia nulla tibi hypocauta indicat ignibus uaporentur: sed habes solis calorem, qui tibi orbem terrarum temperet et hiberno te defendat a frigore. an illos beatos putas, qui seruitiorum sequentium stipantur cateruis? sed qui alienos pedes requirunt suis uti nesciunt; denique a paucis praeceduntur, a plurimis portantur, nisi forte illud miraris, quod abundant auro argento pecunia. quantis abundant uides, [*]( D ) quantis egeant non uides, sed eburneis lectis accumbere [*]( 4 Basil. III 212 C (II 22 C) 7 Esai. 5, 8 10 Baruch 3, 24 sq. 13 Matth. 19, 23 20 Basil. III 212 D (II 22 D) Uerg. Aen. IIII 136 ) [*]( 2 helementa C (h eras.) Y elementa (e alt. ex i m2) GP 3 atque in ras. min. spatii C 5 quam C (a ex e m3) stillis M et corr, m3 C, m 2% insignata corr. m3 C, m2 GP 7 uillam pr. II et uillam C (et 8. u.) m3 N 10 israhel uel isrt libri 13 est tamen N\' diuite C (-ti m3) V 14 regnum Pm2 N regna Pm1 CGV doles WM\' et (e ex a m2) 9T 15 lychnorum Q!M\' lycnorum 21\' lychanorum M et (a eras.) S lignorum UB 16 resplendit M\' et corr. m3 C, m2 Pi( 17 hypocauta MSB ypocauta C et ml GP ypocausta GP m2 VN\' anhelantibus G m2 N 19 beatus C (-os m3) 20 seruorum N\'B stipantium C stipantu. P (r 8. ras.) 23 abundant alt.] abundat C babundat G (h exp. m2) habundent B; malim abundent 24 egeat G )
245
pretiosum putas et non consideras pretiosiorem esse terram, quae pauperi toros graminum sternit, in quibus dulcis requies, suauis est somnus, quem ille aurea conpositus sponda tota peruigil nocte quaerit et non capit. o quanto te ille beatiorem effugit uigilans quiescentem! illud praeterea, quod multo est praestantius, quoniam iustus, qui hic eguerit, unus abundabit [*]( B ) et qui hic laborem unum illic consolationem habebit, qui autem hic receperit bona illic mercedem eorum sperare non poterit; paupertas enim mercedem suam reseruat, census absumit.

adtende ergo tibi, pauper, adtende, diues, quia et in paupertate et in diuitiis temptamenta sunt. ideoque sapiens dicit: diuitias et paupertatem ne dederis mihi. et qua ratione hoc. petierit dicit: satis est homini habere quod sibi sufficit iuuenes diuitiae ut epulis uentrem ita animum curis [*]( F ) sollicitudinibusque distendunt. ideoque petit constitui sibi quae opus sunt et sufficientia, ne repletus inquit mendax fiam et dicam: quis me uidet? aut factus pauper furtum faciam et iurem nomine domini. fugienda igitur uel eleuatae sunt temptamenta mundi, ne pauper desperet, ne opulens insolescat. scriptum est enim: \'cum expuleris gentes et coeperis uti terris eorum, ne dicas: uirtus mea et neque*. [*]( 12 Prouerb. 24, 31 (30,8) 16 Prouerb. 24, 32 (30, 9) 20 Deut. 8,17 ) [*]( 2 toros M thorus CM\' et (thoros m2) G n thoros cet. 3 isponda G 4 peruigiii CPશМ\'B 5 praetereo o, haud recte 6 quid C 7 toljeraaerit CGP tollerauit V 8 receperit C (re in ras.) mercedem G (e ex i m3) 10 et om. M\', 8. u. m2 %\'B 11 in om. N\' temtamenta C ideoque C (e pr. ex i m3) 13 ratione hoc petierit MS ratione (rationyrp, e 8. ụṃ m3 C, rationem P) hoc petierit hoc II (hoc aU, exp. m3 C, m2 P) B ratione petierit hoc N\' est nest enim N 14 sibi C (bi 8. u.) sufficit G m2 suficit %\' (su in ras. m2) effecit 81 efficit G ml cet. 15 ideoque C (e pr. ex i m3) 16 sunt ad G m2 (ad s. eti sufficientiam II (m exp. P) 19 uel in ras. m2 S, et Brux. Dill. Tell. Uind. disperit C disperet M\' et (corr. m2) %M p0st desperet add. et S, diues B 20 opulens N diues (diuis C) opulens n )

246
sic est qui opes suas merito ascribit suo et ideo quasi probatus proprium non agnoscit errorem, sed longo trahit fune peccatum. nam si credat quod accessio pecuniae aut fortuiti [*]( 13:) A ) euentus aut turpis astutiae sit, non habet locum insolentia in quibus aut nulla laus et inanis labor aut cupiditas inuerecunda sit modum nesciens ponere uoluptati.

Sed iam de ipso aliqua dicenda sunt corpore hominis, [*]( B ) quod praestantius ceteris decore et gratia esse quis abnuat? nam etsi una atque eadem omnium terrenorum corporum uideatur esse substantia, firmitudo et proceritas quibusdam maior in bestiis, forma tamen humani corporis est nec, status erectus et celsus, ut neque enormis proceritas sit neque uilis et abiecta pauxillitas. tum ipsa habitudo corporis suauis et [*]( C ) grata, ut neque beluina uastitas horrori sit nec gracilitas tenuis nec.

ac primum omnium cognoscamus humani corporis fabricam instar esse mundi, siquidem ut caelum eminet aeri terris mari, quae uelut quaedam membra sunt mundi, ita etiam caput supra reliquos artus nostri corporis cernimus eminere praestantissimumque esse omnium tamquam inter elementa caelum, tamquam arcem inter reliqua urbis moenia. in arce [*]( D ) hac regalem quandam habitare sapientiam secundum [*](8 fortuiti VWM et C m3 G m2 fortuita ml CP fortuit ml GVL fortuitus m2 P0 et (s s. u.) SB fortuits M\' 4 habet- C 5 labor N laus II (labor s. laus m2 P) inuerecundia C (e alt. in rag.) V et (i alt. del.) GP 6 poneri C uoluptatis C 7 iam IIB iam etiam N\'MS dicenda sunt DN\'B uidentur dicenda MS 8 gratia NMS gratum IXB amnuat C (at in ras.) P et (abnuat m2) G annuat V, om. ¥tМ\' 10 quibdam C (uib in ras. 2 litt.) 12 inormis CVશ\' et (corr. m2) P 13 abiectas C (s eras.) habitudu C 14 belluina C nastitas C (i et a alt. in litura) horrori W\'MS et (h s. 11, m2) GP ororia C (s eras.) orrori V (ri 8. u.) horroris M\' et (s eras.) 1R (a exp.) B 15 infirmitate C et (corr. m2) GP infirmitatis YB firmi. tati ¥I\' 17 uelut C (t ex d) 19 pristantissemumque C helementa C (h eras.) G (h exp.) 20 archem CG et (h exp.) P inter reliqua N\'MS inter aliqua B in aliqua II arche C et (h exp.) GM et (h 8. «. m2) VH arcbem P )

247
propheticum dictum quia oculi sapientis in capite eius, hanc esse ceteris tutiorem et ex illa omnibus membris uigorem prouidentiamque sine. quid enim robur et ualiditas lacertorum proficiat, quid uelocitas pedum. nisi capitis uelut principis sui imperialis quaedam adminiculetur potestas ? ex hoc enim aut destituuntur uniuersa aut omnia fulciuntur. quid agat fortitudo, nisi oculo duce utatur ad proelium, quid fuga. [*]( E ) si desit obtutus ? carcer est totum corpus tenebroso nec situ, nisi oculorum luminetur aspectu. quod igitur sol et luna in caelo, hoc sunt oculi in homine. sol et luna duo mundi lumina, oculi autem quaedam in capite sidera fulgent desuper et inferiora claro inlustrant lumine nec patiuntur noctis quibusdam nos tenebris inplicari. speculatores quidam nec (lle ac nocte excubant. nam et e sopore memonsmembris cetensceteris [*]( F ) citius excitantur et uigilantes circumspectant omnia; uiciniores enim sunt cerebro, unde omnis manat usus uidendi. neque uero praepropere quisquam huc descendisse me credat, quod relicto uertice oculos praedicem, cum alienum non sit summam rem in parte laudare; oculos enim certum est esse capitis portionem. caput itaque oculis explorat omnia. auribus occulta rimatur, cognoscit abscondita, audit quid aliis agatur in terris.

ipse autem uertex capitis quam suauis et gratus, quam speciosa caesaries, quam reuerenda in senibus, quam [*]( 186 A ) plurimos m auium, quam ostreae m declinat, quam [*]( 1 Eccl. 2, 14 ) [*]( 3 defferri CGશ\' et (f pr. exp.) P robor CV&M1 et (corr. m2) GP robfl S (0 m2 in ras.) 5 adminicoletnr C et (corr. m2) GP 6 uininerea C 7 faga NIMS fuga? B tu agas CGP tugas V 8 optutua GS tenebroso C (o pr. in ras.) P (o alt. ex u) tenebrosd GશM\'M orrens C 9 lnminetur (i ex e) m3 C m2 P inluminetur WMS 11 autem C (a in ras.) capite scripsi carne libri 14 excupant C et (corr. ml) P et e CGPWM et V&M\' et ex B (ex s. «. m2) ex e S (e eras.) supore C 16 cerebro C (r pr. ex b) omnes C et (-is m2) St, (-ea ex is) M\' uigendi IFMS uidendi (in mg. ax uinendi) B 17 diacendiase CYWMIM et (corr. m2) GP 18 uerticem C 19 oculos C (n ex o m3) )

248
decora in adulescentibus, quam compta in mulieribus, quam mollis in pueris? alium sexum crinita<de>decet, alium tonsa non decet. ex arboribus licet quae humani sit gratia capitis aestimare. in capite arboris omnis est fructus, ibi omnis est pulchritudo, illius coma nos aut a pluuiis tegit aut defendit a sole. tolle arboris comam, tota arbor ingrata est. quantus igitur humani capitis ornatus est, qui cerebrum nostrum. hoc [*]( B ) est sedem originemque nostrorum sensum capillis capitis munit et uestit, ne aut frigore uexetur aut aestu ! illic enim fons uniuersorum est et ideo ubi iniuria nocet, ibi gratia praeminet.

Quid sine capite est homo, cum totus in capite sit? cum caput uideris, hominem agnoscis; si caput desit, nulla agnitio adesse potest; iacet truncus ignobilis, sine honore, sine nomine. sola aere fusa principum capita et ducti uultus de aere uel [*]( C ) de marmore ab hominibus adorantur. non inmerito lgiturigitur huic quasi consultori suo cetera membra famulantur et circumferunt illud seruili gestamine sicut numen atque in sublimi locatum uehunt. unde censoria potestate quo uult dirigit quorundam obsequia seruulorum et praecepta singulis obeunda decernit. uideas imperatori suo singula gratuito stipendio militare. alia portant, alia pascunt, alia defendunt uel [*]( D ) [*]( 2 I Cor. 11, 14 sq. 6 cf. Ouid. Art. am. III 250 13 Uerg. Aen. II 557 sq. 14 Uerg. Aen. VI 848 ) [*]( 1 aduliscentibus C (corr. m3) G (corr. m2) P 2 mollis II dulcis JV dedecet Henr. Schettkl non decet σα decet ΠΜSB, om. N\' ////tunsa C tunsa PM\' et (corr. m2) G21 non exp. m2 G 4 est pr. CVN\'MB enim G est («. u. m2) epiip P et S 6 arbores C arbori VN\'B quantus igitur II quantus igitur maior B quanto igitur maior N\'MS 7 corporis CGP 8 sensum CVWM\' et ml GP sensuum GP m2 cet. 9 uexentur N\'MS 10 praeminit C et (corr. m2) GP 12 agnitio adesse IIB agnitio esse 14° esse agnitio MS 13 truncus C (tra in ras.) 14 principium Sl\'B et (i eras.) Trec. 15 ominibus C inmerito C (i alt. ex e m3) 17 seruitii CPV seruicii G nomen CPV et (corr. m2) G 18 censuria CPM\' et (corr. m2) G2I 19 oboeunda C (o alt. eras.) VW oboedienda %M\' et (in mg. al. obeunda) B 20 stipendia S et (-io m2) B dispendio N\' )

249
ministerium suum exhibent, parent ut principi, ancillantur ut domino. unde uelut quaedam procedit tessera, quam debeant pedes obire regionem, quae militiae munia manus consummandis operibus exequantur, quam uenter abstinendi uel edendi formam inpositae teneat disciplinae.

huic frons libera, nudis aperta temporibus, quae mentis habitum specie sui prodat, nunc laeta, nunc tristior, nunc erecta ad seueritatem, nunc ad lenitatem remissior, quae signis [*]( E ) forensibus internam exprimat uoluntatem. imago quaedam animi loquitur in uultu, fidei basis, in qua cotidie nomen domini scribitur et tenetur. eandem geminae saepes superciliorum secuntur, quae oculis munimenta praetendunt, praetexunt gratiam, ut et uenus decoris adrideat et diligentia protectionis adsistat. si quid enim de capite sordium decidat aut harenae puluis aut ros nebulae aut umescentis uerticis sudor, [*]( F ) excipitur supercilio, ne teneras offensa acie uisiones mollium perturbet oculorum.

Adhaerent uelut quibusdam montium superciliis oculi, ut et protegente montis cacumine tutiores sint et tamquam in summo locati de quadam scaena superiore uniuersa prospectent. neque enim oportebat eos humiles esse sicut aures uel os ipsosque narium interiores sinus. specula enim semper ex alto est, ut aduenientium cateruarum hostilium explorari possit [*]( 10 Apoc. 22, 4 14 Xen. Comm. I 4, 6 Cic. de nat. deor. II 143 22 Bas. ni 216 D (II 24 C) ) [*]( 1 ut principi om. M, 8. u. S ut G m2 VN\'SB et G ml CP ancillantur om. %M\' 2 unde II inde N 3 regionem N\'MS nomen regi II nomen regio B 4 abstinendi (i pr. ex e) m3 C m2 GP 6 fons C et (fors m2) 81 7 erectft CP directa WMS districta SHM\' 9 uolumtatem C uoluptatem G uolumptatem P 10 nomen dni CB dni nomen cet. 11 inscribitur WMS eandem G m2 B eadem G ml CPV eam cet. sepes Πશ\' 13 uenus II uenustas N elegantia II 14 harenae 21M\' M et (h s. u. m2)$1\' arenae cet. 15 aut alt. om. II, s. u. m2 B umescentis M tumescentis N\' humescentis cet. 20 scena B scena II schena cet. superiora CP et ml G superiori G m2 B y21 opportebat C et (p alt. exp.) P uel N\'MS uelut Illi 22 interiore CP et (corr. m2) G )

250
aduentus, ne inprouiso occupent otiantem uel urbis populum uel imperatoris exercitum. sic latronum quoque diuidunt incursus, si exploratores in muris aut turribus aut montis [*]( 137 A ) excelsi supercilio sint locati, ut desuper spectent plana regionum, in quibus insidiae latronum latere non possint. in mari quoque positus si quis terrae adpropinquare se conicit, in ipsa mali fastigia et celsa antemnarum cornua uoti explorator ascendit et adhuc inuisibilem reliquis nauigantibus eminus terram salutat.

ac forte dicas: si specula editior necessaria fuit, cur non supra summum uerticem capitis oculi constituti sunt[*]( B ) sicut cancris uel scarabaeis in summo sunt, quibus licet nullum caput adpareat, colla ac dorsa tamen cetero corpore celsiora sunt ? sed illis testa ualida nec tam tenuis membrana sicut nobis, quae facile possit offendi ruboque et ceteris interscindi sentibus. aliis quoque animantibus huiusmodi species, ut possint oculos aut ad ceruicem conferre ut equi aut boues ac propemodum omnes ferae aut ad alas suas ut aues, quo tuta quiete potiantur. nobis autem in summa corporis parte [*]( c ) constitui oculos oportuit tamquam in arce et ab omni uel minima offensione defendi, quae duo sibi conpugnantia uidebantur. nam si in humili essent propter tutamen, munus inpediretur, si in uertice, paterent ad iniuriam. itaque ne uel usu muneris aliquid detraheretur uel aliquid ad propulsandam iniuriam < non> diuidunt, eo loco oculos constituit, cui [*]( 9 Uerg. Aen. III 524 19 Cic. de nat. deor. II 140 . ) [*]( 3 aut turribus aut montis MSB aut montis (montes C et ml G) aut turris II aut in montibus aut tarribus (ezcelsis) N\' . 4 desuper C (de 8. u.) plena CP et (corr. m2) G 10 sint CP et (sunt m2) G 14 possint CGP roborque C intersondi CP et ml G interfundi G m2 Y 16 ac boues S (c in ras.) Atr. Diu. ut boues Brux. 17 fe.re C 18 tota CGPM\' quiete C (e alt. m ras.) potiantur C (0 in ras.) in Πશ\'S et in MB et W.M\' summa njT summa propemodum MSB, fort. recte, cf. u. 24 19 arche CPB et (h exp.) G 20 propugnantia uideantur DB 22 iniuria C 23 usu C et ml G sui %M\' usui G m2 cet. aliquid om. M, in mg. 8 24 non add. i loci S (loco m2) post cui add. supra modum n et (his del.) B )

251
supercilia desuper non miuimumminimum protectionis inpertiant, subter [*]( D ) malae aliquantulum elenataeeleuatae haut exiguum munitionis ad* iungant, interiorem partem saepiant nares, exteriorem quoque frontis malarumque gibbi extuberantes et licet ossuum compage conexa et aequata confinia circumuallare uideantur. inter haec medii sunt oculorum orbes et tuti ad cauendum et ad intuendum liberi et decori ad gratiam utpote in crystalli speciem refulgentes. in quorum medio pupillae sunt, quae uidendi munus operantur. haec ne qua incidentis iniuriae [*]( E ) offensione laedantur, pilis hinc inde consertis uelut quodam uallo per circuitum muniuntur. unde tutum auxilium. sibi postulans propheta ait: custodi me, domine, ut pupillam oculi, ut protectioni? diuinae fieret ei tam sollicita et tuta custodia quam pupillam oculi tutissimo quodam naturae uallo munire dignatus est, simul quia innocentia et integritas leui sorde aspersa uiolatur et gratiae suae munus amittit et ideo prospiciendum, ne quis eam puluis [*]( F ) conueniens oblimet aut ulla uexet festuca peccati, quia scnptumscriptum est: eice primum trabem de oculo tuo et tunc uidebis eicere festucam de oculo fratris tui.

itaque propter oculos ferunt medendi periti cerebrum hominis in capite locatum, alios autem nostri corporis sensus propter cerebrum finitimo quodam esse domicilio constitutos. initium [*]( I 2 Cic. de nat. deor. II 143 12 Psalm. XVI 8 19 Matth. 7, 5 ) [*]( 2 haut શ\'S et (h s. u.) B haud G m2 aut G m1 cet. 3 sepiant CPVS erteriorem MSB exteriores n posteriorem N\' (poa in ras. 9!\') 4 frontes n gibbi Costerius sibi libri extuberantes scripsi extuberantem M et (t eras.) S extuberant N (-ent in mg. m.2 Vt\') extuberạent B exuberant CGP exsuperant Yi exuperantes sane ferri potest et om. MS, fort. ut oss»um S ossium G vi2 7 utpoti C 8 specie VN* popillae CP et (corr. m2) G 9 hac શM\' hae M hee B 10 laetantur C 11 tutom MSB totum cet. sibi auxilium શM\', sibi om. W 12 pupilla CV 14 popilla CP pupilla V popillam G (v s. o m2) 15 munere C 17 munus C (us in ras. maioris spatit) 19 eice C (e alt. in ras.) 22 alios C (os in ras.) 23 cerebrum (r pr. ex b) C quodam C (o in ras.) constitutus CPVM\' et (-os m2) G% )

252
enim neruorum et omnium sensuum uoluntariae commotionis cerebrum est atque inde omnis eorum quae diximus causa manat. initium autem arteriarum et insiti caloris, quo animantur et tepefiunt uitalia, cor esse plerique arbitrantur. sensuum autem illos uelut organum nerui sunt, qui [*]( 138 A ) principium comae ei nouorum fluxit ae defluat fluentia ei per partis corporis in singula quaeque officia deriuantur. ideoque mollius est ceteris cerebrum, quia omnis suscipit sensus. unde et nerui, qui referunt uniuersa quae uel oculus uiderit uel auris audierit uel odor inalauerit uel lingua increpuerit uel os saporis acceperit. quod enim molle ad conpassionem aptius, quod autem durum ex aliquo rigore neruorum ad agendum efficacius. [*]( J5 )

Praestantissimum quoque audiendi munus est et uisui suppar gratia. ideo aures extantiores sunt, ut et ornatus decorem praeferant et excipiant omne illud quidquid de uertice sordium umorisue defluxerit, simul ut in earum sinibus uox repercussa sine offensione interioris ingrediatur anfractus. nam nisi ita esset, quis non ad omnem fortioris sonum uocis adtonitus redderetur, cum inter ista subsidia frequenter inprouiso ictus [*]( c ) clamore nos innumeris sentiamus ? tum uelut quaedam propugnacula uideas praetendere aduersum frigoris asperitatem [*]( 1 communitionis CGP commonitioni V 2 omnia inde MS 3 et om. N\' insitim CPV et (m eras.) G 5 sensum M\' et (sensuum m2) શB 6 per om. C partis C partes eet. diriuantur B ideo quoque C (in quo legitur quo et q: «. o, o et q: in ras.) GPB ideo 91M\'; uerba officia deriuantur ideoque om. V 9 et nerni II omnes nerui N qui scripsi et quae fiR et quo MS quaerunt (om. deinde referunt) N\' oculos CP et ( us m2) G 10 inalauerit CPV et ml G inoleuerit 91\' inhalauerit G m2 cet. 12 ad* C 14 subpar 91\' et ml S supra VશM\' et m2 S 15 sunt om. શ\'MS. s. U. m2 91 16 praeferant C (p in ras.) 17 humorisue M (h s. u. nnSS) S (sue 8. U. m3) CG B humoris sue Y humoris 91\' et m2 91 umores 9t ml humores JI\' 18 interiores G (-es ex -is m2) Vશશ\'MSB 20 istas obsidia CP et (v s. 0 tn2) G ista] ipsa N\' 21 nos om. II absurdiscere C absordiscere P absordescere Y obsordiscere G ml obsordescere શ m1 obsurdescere (591 m2 cet. 22 propugnaculo C aduersus N\'B )

253
calorisque flagrantiam, ut neque frigus penetret ductus patentes neque nimius adurat aestus. sinuatio autem interiorum aurium modulandi quendam numerum praestat et disciplinam, siquidem per anfractus aurium quidam infundit efficitur et modulis quibusdam ingressae sonus uocis exprimitur. tenaces praeterea sermonis accepti ipsos esse anfractus aurium usus ipse nos docet, [*]( D ) siquiaem uei m discessit montium uel m recessu rnpiurnrupium aedificanda in anfractu fluminum uox auditur dulcior et responsa suauia referens echo resultat. ipsae quoque sordes aurium non inutiles, quae ligant uocem, ut tenacior eius in nobis et memoria sit et gratia.