Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

piscis ergo es, o homo. audi quia [*]( B ) [*]( 1 Bas. 152 D,153 A (65 AB) ) [*]( 3 ipse in Atr. (in a. M.) Carn. DtM. Uind. 4 taas C (a in r<M.) 5 spectet C m2 MS expectat G m1 expectet ce<. persequente GV persequentem ce<. 7 de minorum jV 10 detestabiliorem C (e alt. in reM.) 11 eo C in raN. MMHM litt. 14 addisti II (cotr. m2 G\') 18 hamum G m2 9t m2 3f6\' cane et n caue caue N 20 hamum S et m2 GશM sibi nemo F Brux. 21 disrumperet F dirumperet 3f<S\' 25 qui.n C 26 possit C et (posse nt3) G posset PF quia M CP et (si del. m2) C )

151
piscis es: simile est regnum caelorum reti misso in mare, quod ex omni genere piscium congregauit. cum autem esset inpletum, duxerunt id ad litus et sedentes elegerunt optimos in uasis suis, malos autem foras miserunt. sic erit in consummatione saeculi. exibunt angeli et separabunt malos de [*]( c ) medio iustorum et mittent eos in caminum ignis. sunt ergo et boni et mali pisces; boni seruantur ad pretium, mali statim ardent bonum piscem nec retia inuoluunt, sed eleuant, nec amus internecat atque interiicit, sed pretiosi uulneris perfundit sanguine, in cuius oris confessione bonum pretium repperitur, quo tributum apostolicum et census Christi proprium. sic enim scriptum est dicente domino: proprios terrae a quibus accipiunt tributum uel censum? a [*]( D ) filiis suis aut ab alienis? et respondente Petro \'ab alienis\' ait dominus: uade ad mare et mitte amum et eum piscem, qui primus ascenderit, tolle, et aperto ore eius inuenies ibi staterem; illum sumens dabis pro me et te.

noli igitur, o bone piscis, proprios amum timere; non occidit, sed consecrat. noli quasi uilem te contemnere, quia uides corpus infirmum. habes in ore tuo quod et pro Petro et pro Christo offeras. noli timere Petri retia, cui dicit Iesus: duc in altum et [*]( E ) laxato retia; non enim in sinistram partem mittit, sed in dextram, sicut iussus a Christo est. noli timere sinus eius, quia dictum est ei: ex hoc eris homines uiuificans. [*]( 1 Matth. 13, 47—50 11 Matth. 17, 27 13 Matth. 17, 25—27 23 Luc. 5, 4 26 Luc. 5, 10 ) [*]( 3 duxerunt C (u pro in ras.) 5 foris P (corr. m3) F (corr. m2) N\' consummationem 11 7 caminum m2 CGશ camino m1 C\'<?M et PVM\' et (o ex um m2)શ\' 8 sunt... pisces om Vશ\' et pro oat. MS 10 etleuant CJPF hamus m2 Gશ e< MS 15 an ab B 16 ua*de C 17 hamum m2 CNM\' et MS 19 dabis IIશ\'MS da eia શM\'B 20 hamum m2 Gશશ\' et MS 24 laxato. C (p ut uidetur croa.) 25 dexteram GPશ\'MS sinum 3t\' )

152
ideo misit retia et conplexus est Stephanum, qui de euangelio primus ascendit habens in ore suo statera iustitiae. sua confessione constanti clamauit dicens: ecce uideo caelos apertos et filium hominis stantem ad dexteram dei. pro hoc pisce stabat dominus Iesus; sciebat enim esse in ore eius pretium sui census. denique glorioso martyrio et [*]( F ) Petri iudicium atque doctrinam et Christi gratiam locuples adsertor inpleuit.

Nec te moueat, quod pro mari euangelium posui. euangelium est, in quo Christus ambulauit: euangelium est, in[*]( 86 A ) quo, licet titubauerit Petrus, quando negauit, tamen per dexteram Christi fidei munimentum, stationis inuenit gratiam: euangelium est. de quo martyr ascendit: euangelium est mare, in quo piscantur apostoli, in quod mittitur rete, quod simile est regno caelorum: euangelium est mare, in quo Christi figurantur propriis: euangelium est mare, in quo Hebraeus euasit, Aegyptius interemptus est: euangelium est mare, quia sponsa Christi ecclesia et diuinae gratiae [*]( B ) plenitudo, quae super maria fundata est, sicut dixit propheta: ipse super maria fundauit eam. exili super undas, o homo, quia piscis es. non te opprimant saeculi istius unde. si tempestas est, pete altum et profundum: si serenitas, lude in Suctibusfluctibus: si procella, caue scopuloso litore, De te in rupem furens aestus inlidat; scriptum est enim: estote astuti sicut serpentes.

et quia de serpentibus astutis propositum exemplum est, simus astuti circa quaerenda [*]( c ) [*]( 3 Act. 7, 56 10 Matth. 14. 25 et 30 11 Matth. 14, 30; 26, 70 sqq. 14 Matth. 13, 47 20 Psalm. XXIII 2 2o Matth. 10, 16 ) [*]( 1 retiam C sthefanum C stefanum P «atephanumશ 2 statera scripsi stateram IIM<S\' staterem N\'B 4 apertos (o ex u) CG 12 stationS (6 ex is m2) G gratiam jM, eras. <S, OMt. cet. 14 quod pr. CC-PJf quo JB (s. M.) cet. 17 aegyptius C (ti m raa.) interemtus CPF 19 supra N 20 super pr.] supra MfjB ea CFF e< (ea. m2) G eumjf 23 caue ab JV\'MB caue a <S* scopuloso C (o pr. ea? n m3, o alt. postea add.) 26 astuti C (i ex e m3) )

153
et seruanda coniugia, diligamus tributa nobis consortia. et si ii qui longinquis fuerant ortus floribus tempore regionibus separati inter se conuenerint et si floribus ad peregrina contenderit, nulla pauperior, nulla abstinentia conplacitam minuat caritatem. eadem lex praesentes absentesque conectit, idem naturae uinculum inter distantes et consistentes itaque caritatis iura constrinxit, eodem iugo benedictionis utriusque colla [*]( D ) sociantur, etiamsi alter obeat separatarum regionum longa diuortia, quia non corporis ceruice, sed mentis iugum gratiae receperunt. uipera, nequissimum genus bestiae et super omnia quae serpentini sunt generis astutior, ubi coeundi cupiditatem igitur, muraenae maritimae notam sibi requirit copulam uel nouam praeparat progressaque ad litus sibilo testificata praesentiam sui ad coniugalem amplexum illam euocat, muraena autem inuitata non deest et uenenatae serpenti expetitos usus [*]( E ) suae coniunctionis inpertit. quid sibi uult sermo huiusmodi nisi ferendos esse mores coniugum et, si absens est, eius operiendam praesentiam ? sit licet asper fallax inconditus lubricus temulentus: quid peius ueneno, quod in coniuge muraena non refugit? uocata non deest et Ioui lubricum sedula caritate conplectitur. ille tua mala portat et leuitatis femineae facilitatem, tu uirum tuum non potes, mulier, sustinere? Adam per Euam deceptus est, non Eua per Adam. quem [*]( F ) uocauit ad culpam mulier, iustum est ut eum gubernatorem assumat, ne iterum feminea facilitate labatur. sed horridus et [*]( 10 Bas. 160 BC (68 B), cf. Plin. N. H. VIIII 76, XXXU 14 23 I Tim.2,14 ) [*]( 2 hi M\' hii G (i oM. eras.) M<. longinqui II 4 abstinentia M absentia N 5 connectit C et (n jM\'. acp. m2) G (n pr. eras.) P 6 conaistentea C (e pr. in f<M.) 11 coeundi C (coe in ?-6M.) 12 ad- Bamaerit CJPF 14 illam 11 (i!!Ma m2 CP) 15 expepititoa C (pi <M. m3) eipe«titus P (pi ef<M) expetttoa (o ex u m2) C 16 inpertit coniuncti-, onis N inpertit 6\' (r s. M. m3) inpetit P inpedit C (impendit m3) 17 ferendos C (o ex u m3) mores N sermones n opperiendam G (p pro s. «. m2) B et (m eras.) P operienda S opperienda MB 18 praesentiam P (m eras.) praesentia MSB temolentna C )
154
incultus est: semel placuit. numquid uir frequenter est eligendus ? comparem suum et bos requirit et equus diligit et, si mutetur alius, tamen trahere iugum nescit compar alterius et se non totum putat: tu iugalem repudias tuum et putas saepe mutandum et, si uno defuerit die, superducis riualem et statim incognita causa quasi cognita iniuriam pudoris exsequeris. uipera absentem requirit. absentem [*]( 87 A ) uocat et blando proclamat sibilo atque, ubi aduentare comparem senserit, uenenum euomit reuerentiam marito deferens, uerecundata nuptialem gratiam: tu, mulier, aduenientem de longinquo maritum contumeliis repellis. uipera mare prospectat, explorat iter coniugis: tu iniuriis uiam uiro obstruis, tu litium moues uenena, non reicis, tu coniugalis amplexus tempore dirum uirus exaestuas nec erubescis nuptias nec reuereris maritum.

Sed etiam tu, uir — possumus etiam sic accipere — [*]( B ) depone tumorem cordis, asperitatem morum, cum tibi sedula uxor deferri, propelle indignationem, cum blanda cooiunxconiunx ad caritatem prouocat. non es dominus, sed bono, non ancillam sortitus es, sed uxorem. gubernatorem te uoluit deus esse spectemus inferioris, non praepotentem. redde studio uicem, redde amonamori gratiam. uipera uenenum suum fundit: tu non potes duritiam mentis deponere? sed habes naturalem [*]( c ) rigorem: debes temperare eum contemplatione coniugii et reuerentia coniunctionis deponas animi feritatem. potest et sic: nolite quaerere, uiri, alienum torum, nolite insidiari [*]( 16 Bas. 160 CD (68 C) ) [*]( 4 tutum m2 P<b\' 5 superdocis riaalem IIB suspecta riualem ea 3f (ea ex eat) 8 suapicaris (icaris m2 in feM. 4 KM.) riuatem (n a. M. m2)શ disceptari uolumus શM\' 6 pudoris exseqaeris iniuriam N 13 uenenum શ\'M\' 16 etiam 11 enim etiam N 18 coniunx J?rM.c. TeH. et (n s. M.) DtM. coniux c<t. 20 uoluit deus CGP deus uoluit cet. 22 amoris G 24 et OM. N 2j deponas scripsi deponat IIB deponet CarM. deponere Cenemanus Maurinorum; deponas animi feritatem om. N\'MS potest et sic om. 11 )

155
alienae copulae. graue est adulterium, naturae iniuria est. duos primum deus fecit, Adam et Euam, hoc est uirum et uxorem, et uxorem de uiro, hoc est de costa Adam et iussit ambos esse in uno corpore et in uno spiritu uiuere. quid unum separas corpus, quid unum diuidis spiritum ? naturae [*]( D ) adulterium est. hoc docet muraenae et uiperae non iure generis, sed ardore libidinis expetitus amplexus. discite, uiri, qui alienam permolere quaerit uxorem cuius uidetur sibi asciscere cupiat contubernium, cui etiam comparandus ipse serpenti sit. festinat ad uiperam, quae se in gremium uiri non directo tramite ueritatis, sed lubrico deuii amoris pueri. festinat ad eam quae uenenum suum resumit ut uipera, quae fertur peracto coniunctionis munere uenenum quod euomuerat rursus haurire ; adultera enim uipera est. [*]( E ) unde et Solomon ait quod is qui fuerit temulentus, cum per uinum libido feruere consueuerit, tamquam a colubrae ictu extenditur et tamquam a cornuta diffunditur illi uenenum. et ut scias quia de adultera dixit adiecit: oculi tui cum uiderint alienam, os tuum loquetur peruersa.

nec quisquam uelut contraria posuisse nos credat, ut et ad bonum et ad malum uiperae huius exemplo uteremur, cum [*]( F ) ad institutionem utrumque proficiat, si erubescamus aut fidem non exhibere dilecto, cui exhibet serpens, aut [*]( 2Gen.2,19sqq. 15 Prouerb. 23, 32 1SProuerb.23.3S ) [*]( 1 ad adulterium C (ad eras.) P (ad exp.) iniuriae (oMt. est) C est om. N\'B 2 e*uam C (u eras.) 4 uno alt. C m3 unum C wjf P uiuere OM. N 5 quid II (i in ras. C) et s. u. m2 B, ow. cet. 6 *murenae C 7 o uiri N 8 alienum C et (-am m2) GP 9 assciacere F\' (a pr. s. M.) adscire શM\' adsciscere શ\'MSB contubernum C* 11 amoris C (a in ras.) 14 aurire n<S\' haurire (h s. M. m2) Gશશ\'M 15 solomon C salamon 9t9t\' salomon ce<. quo C-PV et (quod m2) G his G (h exp.) શMS (hi h eras.) cet. fuerit C (i tM f6M.) 16 a om. N colubre IIશ\'MSB colore M\' colobriશ (m.? colnbri) colubri G m2 colabro Uind. iactu II (ictu m2 G) ictus MMd. 19 loquetur G m2 MSB loquitur G m1 ce<. 20 ne II (nec G m2) 23 cui exhiberet CP exiberet (-bet m2) C relinquentis C )

156
relinquentes sancta coniugia lubrica et nocitura salutaribus praeferamus, quod facit qui cum serpenti miscetur.

Et quia de astutia coepimus sermonem subtexere, qua [*]( 8SA ) unusquisque fratrem suum circumuenire et decipere nititur et in nouas se fraudes componere, ut quem ui optinere non potest circumscribat dolo et fuco quodam artis obducat, [*]( B ) fraudulentum illndillud polypi ingenium non praeteribo, qui uadoso in litore petram nanctus adfigitur ei atque eius nebuloso ingenio colorem subit et simili specie terga obductus inmerito piscium sine ulla suspicione fraudis adlapsos, dum nota non fuisse et saium opinantur, cassibus furtiuae artis includit et sinu quodam suae carnis intercipit. sic spontanea uenit praeda. et talibus capitur argumentis, qualia sunt eorum [*]( c ) qui ingenium suum saepe commutant et diuersas nocendi artes mouent, ut singulorum mentes sensusque pertemptent cum continentibus positi continentiam praedicantes, in coetu intemperantium tamquam deuii ab studio castitatis et demersi intemperantiae uolutabris, ut qui eos audiunt aut uident incauta facilitate se credant eoque citius labantur, dum declinare non norunt nec cauere quod noceat, cum grauior sit et magis noxia inprobitas fultum obumbrata ue]amine. [*]( D ) et ideo cauendi sunt qui crines suae fraudis et brachia longe lateque dispergunt uel speciem induunt multiformem. isti enim polypi sunt nexus plurimos habentes et callidorum ingeniorum uestigia, quibus inretire possint quidquid in scopulos suae fraudis inciderit.

cancer quoque quas cibi gratia praestigias [*]( 7 Baa. 153 C (65 DE), cf. Arist. H. A. VIIII 37 (622 a, 8) 26 Bas. 153 AB (65 BC) ) [*]( 1 salutaribua C (t in ras.) 2 serpenti n (-te m2 G) serpente N 3 sermone C sermones GP qua CGશ\'B quia cet. 5 qu6 GN quae CF qui (OM. ui) -P optinere Cશ\'MS obtinere ce<. 8 nanctus (n exp.) CGVB, (n eras.) PN\'M 9 colore C 10 adtapsus CFSHf\' et (cotT. m2) Pશ\' 11 fortiuae C (v s. o M3) furtiuae S (u in ras.) 15 pertemtent CG 17 ad n (d exp. G, eras. F) a MS 18 ut Cm3 N et C m1 CPF 19 labantur C w3 labuntur C MtJ G (a pro e.!: a) cc<. 23 isti scripsi istius II et isti y )

157
instruit! namque et ipse ostreo delectatur et carnis eius epulum sibi quaerit. sed quia ut pinus? cibi moliri, [*]( E ) quoniam cum difficilis est uenatio tum periculosa - difficilis, quia testis ualidioribus esca interior includitur; nam uelut muris quibusdam mollitiem carnis praecepti imperialis interpres natura muniuit, quam medio testarum quodam sinu concauo nutrit ac fouet et quasi in quadam ualle diffundit ; et ideo cassa omnia temptamenta sunt cancri, quia aperire clausum ostreum nulla ui potest, et periculosum est, si chelam eius includat —, ad argumenta. confugit et insidias noua fraude [*]( F ) molitur. itaque quia omnia genera delectatione mulcentur, explorat si quando ostreum in remotis locis ab omni iam contra solis radios diptycum illud suum aperiat et reseret claustra testarum, ut libero aere uisceris sui uoluptatem quandam capiat, et tunc clanculo calculum inmittens inpedit conclusionem ostrei ac sic aperta claustra repperiens tuto inserit chelas uisceraque interna depascitur.

sunt igitur [*]( 89 A ) homines, qui cancri usu in alienae usum circumscriptionis inrepant et infirmitatem propriae uirtutis astu quodam subfulciant, fratri dolum nectant et alterius pascantur aerumna: tu autem proprio esto contentus et aliena te damna non pascant. bonus cibus est simplicitas innocentiae. sua bona adtonita insidiari nescit alienis nec auaritiae facibus [*]( 17 Bas. 153 B (65 D) ) [*]( 1 carnes Ft (carnis C m3)શ\' <epulum C (a eras.) 2 sequia ut (corr. <M sequi∗| Aut, sed A eras.) C sequi aut GV et (a eras.) P cibi. C 3 tum MS tunc ce<. pericula CF et G m1 periculo G m2 P 5 quidam <7PF quibusdam (bus a. M.) G 7 ac N aut n 8 temtamenta CP et (corr. m2) G quia j$\' (a a. M. m2) qui VM 9 helam 6\' chelam G (h s. M. m2) chlemam શ\'(h a. M. m2) 12 oatL semotis in N\'B locis post uento transponunt MS 13 dtptycam M dtctycum B dipticum cet. 14 testa**rum C\' testaturum G (c<MT. m2) t\' uisceri CGV sui (o N. i m2) C 17 celas CT chelas C (h &. M. m2) chaelas P (h s. M. m2) 18 usu] asa CPF et (usu corr.) C usumj ueu C\'PF ausum (a add. m2) G circumscriptiones C (-is m3) 19 infirmitate CPY 21 propriia N contemtas C et (corr. m2) F contentus C (n a. M. m2) )

158
inardescit. cui lucrum omne ad uirtutem dispendium est, ad cupiditatem incendium. et ideo beata est, si bona sua nouerit, [*]( B ) cum ueritate paupertas et omnibus praeferenda thensauris, quia melius est exiguum datum cum dei timore quam thensauri magni sine timore. quantum est enim quod hominem alat? aut si quaeris quod etiam aliis abundet ad gratiam, id quoque non multum est; melior est enim hospitalitas m holeribus cum gratia quam uitulorum pinguium praeparatio cum discordia. utamur ergo ingenio ad quaerendam gratiam et salutem tuendam, non ad alienam circumscribendam [*]( c ) exemplum. licet nobis uti exemplis maritimis ad profectum nostrae salutis, non ad alienae periculum.

9,24 Echinus, animal exiguum. uile ac despectabile, maritimum [*](D ) loquor, plerumque index futurae tempestatis aut diuersisque adountius solet esse nauigantibus. denique cum procellam uentorum praesenserit, calculum ualidum arripit eumque uelut saburram uehit et tamquam ancoram trahit, ne excutiatur strauit. itaque non suis se librat uiribus, sed alieno stabilit et regit pondere. quo indicio nautae uelut signum futurae perturbationis capessunt et sibi excitet, ne eos inparatos turbo inprouisus inueniat. qui mathematicus, [*]( E ) qui astrologus sed Chaldaeus potest sic siderum cursus, sic caeli motus et signa conprehendere? quo ingenio ista [*]( 2 Uerg. Georg. II 458 4 Prouerb. 15, 16 7 Proucrb. 15, 17 13 Bas. 160 A (67 E, 68 A), cf. Plin. N. H. vmi 100 XVIII 361 3 ueritate* C 6 aut C (u m ras.) 7 enim est GP hospitalitas in C (s in in r<M.) 8 oleribus n<S\' holeribus (h s. M.) !t\' 13 ac C it r<M. despectabile CP distabile C despicabilem F indispicabilem N (m eras.) indispicabile Jtf\' dispicabile B despicabile cet. 15 procella C 16 cauculum n (corr. m2 GP) calcalum M 17 saburra C (rr m r<M.) 18 se suia NM\'jB librat MSB <;< (ex liberat) N\' liberat ce<. 19 alienae C m2 stabilit et શm1 શ\'M\'MS stabilitate n (-ttB m2 CG) stabilitum B stabilitur !t m2 regit N MJ શ\'M\'MS regitur !t m2 nB tielud C 22 astrolocua C chaldeua M chaldaeus <S\' (h s. tt.) caJdeus ce<. sic S (in mg. m2) Brux. CarM. Diu., om. ce<. 23 sic N\'MS hos CGP hoc F uel B )

159
collegit, quo doctore percepit? quis ei fuit tanti interpres augurii? homines confusionem aeiis uident et saepe falluntur, quod plerumque eam sine tempestate discutiat: echinus [*]( F ) non fallitur, echinum sua nequaquam signa praetereunt.

unde exiguo animali tantam scientiam, ut futura praenuntiet? quo magis in eo nihil est, quo tantam possit habere uero, crede quod per indulgentiam domini rerum omnium hic quoque praescientiae huius coniugalis acceperit. etenim si faenum deus sic uestit, ut miremur, si pascit uolatilia, singulorum parauit coruo escam — pulli enim eius ad dominum clamant —, si mulieribus dedit texturae sapientiam, si araneam, quae tam subtiliter ac docte laxos casses suspendit in foribus, sapientiae non reliquit inmunem, si ipse uirtutem equo dedit et soluit de ceruice eius formidinem, ut exultet in campo et occurrens regibus uanitatis, odoretur bellum eminus, excitetur [*]( 90 A ) sono tubae, si haec inrationabilia pleraque et alia insensibilia ut faenum, ut lilia repleuit suae dispositione sapientiae, quid dubitamus quod etiam in echinum contulerit huius gratiam praescientiae? nihil enim inexploratum, nihil dissimulatum reliquit. omnia uidet qui pascit omnia, omnia replet sapientia qui omnia in sapientia fecit, ut scriptum est. et ideo si echinum uisitationis suae exortem non praetermisit, si eum considerat et futurorum informat indiciis, tua non considerat? [*]( B ) [*]( 9 Mattb. 6, 30 Luc. 12, 28; Matth. 6. 26 Luc. 12, 24 10 lob 38, 41 11 lob 38. 36 13 lob 39. 19 aqq. 17 Matth. 6, 28 Luc. 12, 27 21 Psalm. Cin 24 ) [*]( 1 collegit N (colligit N શm2) G m2 colligere CtMjf et (ig in ras.) C (ac colligis tte! colligea) F collegere P percipit શM\'B et m3 C m2 P 2 homines 11 saepe homines cet. 3 puto : ea...diacutiatur uel tempestate <uentus> discutiat 5 tantam scientiam PVM\'M et (m bis <r<M.) Cશશ\' tanta scientia G (-tia ac -tià) SB praenuntiet VMSB pronnntiet (pronunciet C) Mt. 6 quo pr. N quod 11 quo alt. N quod n 7 quod per indulgentiam N quod prudentiam II (-ia corr. G); per prouidentiam Me! prouidentia Henricus Schenkl 8 hic njfaB id N\' 11 et Bi mulieribus 11 13 relinquit CFM et (n &Bp.) GS 15 eminis C 17 et lilia ed. Paris. o. 1642 20 relinquid CGP quia CP et (a exp.) G 21 aic n, si OM. B )

160
immo uero considerat, sicut testatur eius diuina sapientia dicens: si respicit uolatilia, si pascit illa, nonne uos pluris estis illis? si enim faenum agri, quod hodie est et cras in ignem mittitur, deus sic uestit, quanto magis uos minimae fidei?

An uero sine quadam dote naturae manere piscibus etiam [*]( c ) illam putamus gratiam, quod unumquodque genus piscium praescripta sibi domicilia habet, quae sui generis nullus excedat, non incurset alienus ? quis geometra his diuisit habi- \' [*]( D ) tacula nullis rumpenda temporibuatemporibus? sed geometram audiuimus, thalassometram numquam audiuimus: et tamen pisces mensuram suam norunt, non muriamuris urbium portisque praescriptam, non aedificiis domorum, non agrorum finibus limitatam, sed mensuram eius quod oporteat, ut tautumtantum satis sit unicuique quantum ad usum abundet, non quantum auiditas quaedam inmoderata sibi uindicet. lex quaedam naturae est tantum quaerere quantum sufficiat ad uictum et [*]( E ) alimentorum modo sortem censere patrimonii. hoc genus piscium in illo sinu maris alitur et gignitur, illud in alio. denique non repperies confusa genera piscium, sed quod hic abundat alibi deest iterum. ille sinus maris cephalos alit, lupos ille, ille perimendum, lucustas alius. non est libera uagandi potestas, nec tamen aut interclusa montibus copia aut fluuiis interlabentibus [*]( 2 Matth. 6, 26 Luc. 12, 24 3 Matth. 6, 30 Luc. 12, 28 6 Bas. 156 AB (66 B) ) [*]( 3 pluris GPVUM m2 SB plures GPVUM m1 cet. enim om. N 4 mittetur MB et (i N. e) <S 5 minimae ΠΜS modicae N\'B 7 unamquodque P\' (d exp.) MSB unumquoque C9t\'M\' et (corr. m2) CPN 8 nullas OM. n 9 geometra his jV geometrias C (geometncus m3) G e< P (m2 geometra) F 10 rumpendam n (m (M. GP) H talassometram 11 12 non muris G m2 N numeris C (non numeria, non &. M., m3) FF et Mt-! G 15 ait] eat CW quanta C 17 sufficiat B et m2 GU efficiat 6\'9t tnJ\' ce<. 18 modo C (v s. o aM.) 21 et iterum N\'B cefalos libri lupus (corr. m3) C (corr. m2) GPY 22 locustas C (o m2 ex u) M (u s. o) M\'<S\'J3 uacandi 11 (c ex g C) M )

161
transitus inpeditur, sed usus natura inpressus tamquam patriae finibus unumquemque sese tenere et ultra incolas prodire [*]( F ) suspectum.

at nobis longe alia sententia, mutare exilio domus, incolarum fastidio teneri, aduenarum captare gratiam, transferre terminos perpetuos, quos posuerunt patres nostri, agrum ad agrum iungere, domum ad domum. interfecti terra hominibus, sternuntur et maria, rursus pro singulorum libidine inciditur terra, mare infunditur, ut insulas faciant, possideant freta. spatia maris sibi uindicant iure mancipii pisciumque iura sicut uernaculorum condicione seruitii sibi subiecta [*]( 91 A ) commemorant. iste, inquit, sinus maris meus, ille alterius: aurum elementa sibi potentes. his ostreae in fluctibus nutriuntur, his in uiuario piscis includitur. luxuriae nec mare sufficit, nisi apothecas habeant ostrearum. itaque aetates earum numerant et piscium receptacula instruunt, ne conuiuium maria mari non possit inpleri. nam uicini nomen quibus audiunt auribus, quibus oculis intuentur possessiones eorum ! quemadmodum dies noctisque excogitant, ut aliquid [*]( B ) proximis auferant! numquid soli habitabitis super terram? clamat propheta. cognoscit haec dominus et uindictae reseruat.

Quanto aliena a piscibus auiditatis rapina! illi naturalia [*](3 Bas. 156 B (66 C) 5 et 16 Esai. 5, 8 19Esai.5,8 22B&8. I56BC(66CD) ) [*]( 1 naturae C (ae ex a.) SB 3 domos MSB 4 gratia C et (-ia m2) C 6 deficit C m3 B Brux. TeM. Trec. 7 ruraus*****. C libidinem <\' et C (m eras.) F (m e.cp.) 8 faciant C (n eras.) facidt B . ut posaideant A\'\' possedeant M\' et corr. m3 C m2 GP 9 freta. C 10 sibi seraitii N\' 12 ostriae C (corr. m3) C (con\'. m2) PV in fluctibus ·//. ·/. ostreae M ostreae in fluctibus S 14 aufRcit B C\'artt. TcM. Trec. efTecit 9t (s. M. m2 auHecit) M\' efficit DtM. (in mg. m1 t sufHcit) cet. 15 numerat C struunt MS nec C (c e.cp. m2) 16 mare N\'B TeM. Trec. marine (<?ot. non) P non exp. m2 C implere B Tell. Trec. 18 noctieque Cm1 noctesque CM.3 GPVMS eicogitant (oMt. N0 dies noctesqae N\' excogitant die noctuque B (M mg. hic deest multum) 19 proximis II proximi N ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fMc. 1. ) [*]( 11 )

162
captant secreta et ultra orbis terrarum terminos mare norunt, quod nullae interpolant insulae, nec terra aliqua interiacet uel ulterius ulla sit posita. illic igitur ubi diffusum late mare omnem spectandi usum, utilitatis gratia nauigandi intercludat [*]( c ) audaciam, condere se feruntur cete, illa inmensa genera piscium, aequalia montibus corpora, ut tradiderunt nobis qui uidere potuerunt. illic quietum aeuum exigunt discreta ab insulis et ab omnibus maritimarum urbium contagiis separata habent suas regiones et habitacula distributa. manent in his inoffenso uicinorum limite nec uago transitu mutationes quaerunt locorum, sed tamquam patrium solum diligunt et in his inmorari dulce arbitrantur. quae ideo elegerunt, ut [*]( D ) solitariam uitam remota possint arbitrorum interpellatione transigere.

sunt tamen aliqua piscium genera, qui non ingenii facilitate loca mutent, sed fouendi partus necessitate, quem oportuno atque legitimo procurantes tempore ex plurimis locis ac diuerso maris sinu uelut communi consilio conuenientes coniuncto agmine aquilonis maria petunt et ad illud marinos mare partium quadam naturae lege contendunt. [*]( E ) dicas, si ascendentes uideas, reuma quoddam esse; ita proruunt fluctusque intersecant per Propontidem in Euxinum uiolento impetu profluentes. quis piscibus haec adnuntiat loca, [*]( 14 Bas. 156 CD (66 DE) ) [*]( 1 terminos orbis terrarum N\'B orbis C (o ex u) 8 nulla C (n <M.) 4 expectandi n (apectandi C m2) 5 feruntur JfS* ferunt U\' (OM. cete... corpora) ferunt ut c<\'<. certa II 6 et qualia CP et (et ęqualia m2) C 7 uidire C 8 omnibus jS\'JB Brux. Carn. jDttt. omnia yeH. Trec. omni ce<. 9 hiis C et (i pf. exp.) P (i alt. exp.) G 10 inofFensi CGP 11 patrium C (u in rtM.) patriam G (cofr. m2) 14 genera piscium N quae UM\'B et m2 G 17 mari CP et (maris m2) C diuerso (diueraos 9t m2 ac diuersus, U\', diuersus M\') sinu (ainua jV\') maria innumeri N\'B uel 11 (uelnt Gm2) 18 aagmme V et (n eras.) CP (n c.cp. m2) C illum 11 20 decaasic CG et (denique m2) P dacassi F rheuma M (h eras.) quodam C et (cotT. m2) GP 21 praepontidem CF et (corr. m1) P propoutid6 G (o pro exc e) eaxinum portum M<S* euxinum pontum CtMd. 22 Qiolentn C (-to m3) F )

163
praecipit tempora? quis tribuit dispositionem uiandi, comitandi ordinem, metas et tempora reuei\'teQdi? homines scilicet imperatorem habent, cuius expectatur imperium, procedit tessera, proponuntur edicta prouincialibus ut conueniant, tribunis [*]( F ) militum litterae diriguntur, dies statuitur: et plerique ad dies statutos occurrere nequeunt. quis imperator piscibus praeceptum dedit, quis doctor hanc tribuit disciplinam, qui metatores itinera disponunt, qui duces iter dirigunt, ut nullius desit occursus? sed agnosco quis ille sit imperator, qui ordinatione diuina sensibus uniuersorum suum infundat imperium, qui tacitus mutis animantibus naturalis disciplinae ordinem tribuat, non solum magna penetret, sed etiam per minima quaeque se fundat. diuinae legi piscis obsequitur, et homines contradicunt. piscis sollemniter obaudit mandata caelestia, et homines inrita faciunt dei praecepta. an contemptibilis tibi [*]( 92 A ) uidetur, quia mutus est rationisque expers? sed uide ne tu tibi magis incipias esse contemptui, si inrationabili maria deprehendaris. quid autem rationabilius hoc piscium transitu, cuius rationem quidem uerbis non explicant, sed factis locuntur? pergunt enim aestatis tempore ad fretum Ponti, eo quod reliquo maris sinu hic sinus dulcior sit. non enim tamdiu sol ei fluctu quamdiu ceteris inmoratur, eaque [*]( B ) mari causa ut non omnem aquam exhauriat, quae dulcis ac [*]( 6 Bas. 156 CD 157 A (66 E, 67 A) 20 Baa. 157 B (67 B), cf. Plin. N. H. VIIII 49 aq. ) [*]( 1 praecipi F et (-pit m2) CGP praecepti ?[ (praedpit m2) praecepta U\'M\'MS 2 scilicet scripsi 5 U\' sunt ce<. suum Gelenius 4 edicta. C 6 nequeant 11 non queunt N 7 doctor C (do et or in ?\'<M.) 8 nullus deBit occursui C 11 tacitis 11 (-us m2 C) B 12 non ΠΝ\' nec MS et non B y<\'H. Trec. 14 obit M oboedit S Ptttd. mandatis caelestibus Uind. et homines ... praecepta OM. N\'MS 15 inritam C (m e.cp. m3) P contemtibilis CGP contemplabilis V 17 contemtui C\' contemptui (p M<3) G\'P contentui F inrationabili ow. n 19 ratione C 20 loquuntur M\'MSB 22 auctu C flata GjPF freta M freto M<. 23 exauriat V et (corr. m2) CG ac 11 atque JV ) [*]( II* )
164
potabilis sit. quis autem ignoret quod etiam ea quae maritima sunt aquis plerumque dulcibus delectentur? denique dum flumina secuntur et ad superiora ascendunt, frequenter alieni pisces generis capiuntur in mari. cum haec igitur causa Pontum illis faciat gratiorem uel quod aestus temperet sollemnis illic flatus aquilonis, tum oportuniorem ceteris iudicant, in quo generare et partus possint omnesque enutrire, [*]( c ) quod teneri fetus laborem alienae regionis ferre uix possint, quos illic fouet aeris blanda clementia. itaque peracto munere omnes simul eo quo uenerant agmine reuertuntur.

Quaenam ista sit ratio consideremus. obiectus est Ponti sinus boreae ceterorumque uentorum uiolentissimis flatibus, unde si grauis illic procella furit, tempestates mouentur, ita ut de profundo harena uertatur, cuius rei fluctus harenosus [*]( u ) indicio est, qui uentorum motu insurgens altius, tum pondere grauior haud dubie non solum nauigantibus, sed etiam maritimis ipsis animantibus intolerabilis habetur. accedit illud, quod cum plurima et maxima Ponto flumina misceantur, tum hiberno tempore sinus ipse frigidior et torrentum rigescat omnem. propterea pisces tamquam arbitri fluentorum aestate illic asperantis aurae clementiam captare septentrionalium, cuius amoenitate perfuncti rursus hiemis aspera declinare contendunt [*]( E ) et septentrionalis plagae saeua fugientes in reliquos se sinus conferunt, in quibus aut uentorum mollior sit placiditas aut solis soleat uernare temperies. nouit igitur piscis pariendi tempus, quod pro magno mysterio dixit Solomonis sapientia, nouit tempus euudieundi atque redeundi, nouit tempus perfunctionis [*]( 11 Baa. 157 BC (67 BC) 26 Eccl. 3, 2 ) [*]( 1 sit CGPUM\'MB est VS, OM. N\' 3 sequuntur UM\'MSB 4 igitur. C 6 solem. nisi n 10 a.gmine C augmine P (u c.rp.) F reuertuntur C (n aM. in raa.) 13 si OM. N\'MS furit Trec. fuerit B fuerit et H furit et C (et eras.) cet. 14 uersatur UU\'M et m1 S uerratar S m2 <? mg. M\' 16 hau dubie C MtJ, ac fort. sic scripsit Ambrosius 17 intollerabilia C et (1 pro exp.) G 18 cum OMt. 11 19 torrentium VM 20 arbitrii n (-tres G m2) 21 consueuerunt Brux. 23 seuas f 26 solomonis M salomon in S salomonis cet. )

165
et iactationis et nouit ut non queat falli, quia non rationis aestimatione et disputationis argumento utitur, sed inspiratione naturae, quae uera est magistra pietatis. denique omnes [*]( F ) animantes reseruandi habent pariendi tempora, homo solus indiscreta atque confusa. reliqua genera clementiam temporis quaerunt, mulieres solae partus suos inclementer effundunt; uaga enim et intemperans libido generandi uagam pariendi aetatem exhibet. piscis tanta illic transmittit, ut utilitatem aliquam generi suo quaerat, nos quoque diffusa aequora transfretamus; sed quanto honestius quod successionis amore quam quod pecuniae auiditate suscipitur? denique illis ad pietatem, nobis ad quaestum transmissio deputatur. illi subolem referunt omnibus mercibus hic, nos mercem [*]( 93 A ) longe inparem ad periculi uicem misera lucri cupidine reportamus. itaque illi patriam repetunt, nos derelinquimus: illis nando incrementum generis adquiritur, nobis minuitur nauigando.

quis igitur neget diuinitus illis infusum ingenium esse huiusmodi atque uirtutem, cum uideat istos in aquilonem tam sollemnem obeundae fecunditatis peregrinationem uiuaci ingenio conponere, alios in exiguo corpore tantum ualiditatis adsumere, ut maximas hic plenis currentes uelis in [*]( B ) mediis fluctibus sistant, sicut breuis pisciculus echeneis tanta facilitate memoratur nauem ingentem statuere, ut quasi radicatam marlmari haerere uideas nec mouerimoneri; aliquamdiu enim inmobilem seruat. an et huic putas sine creatoris munere tantum potuisse subpetere uirtutis? quid gladios loquar aut [*]( 3 cf. Xen. Comm. I 4, 12 8 Baa. 157 D (67 D) 18 cf. Plin. N. H. VIllI 51 20 Baa. 161 BC (69 A), cf. Plin. N. H. VIIII 79 XXXII 2 sqq. 26 Bas. 161 C (69 B) ) [*]( 5 temporis N generis II 8 sq. pisces... transmittunt... quaerant .\\\'\'B tO suessionis (auaatonis m3) C, (success. m2) C-P 14 longe (n s. M.) m1 C m2 GP 16 dando II 22 echeneis B etheneis Mf\' c( m1 U\' ethineis S echineia Jf et m2 U\' ecineis CPV hecineia C (echinus m2) 23 facilitate. 0 faciIitateTn F radicata C 26 suppetere M<S\' )

166
serras aut canes maritimos aut balaenas aut xygaenas, quid etiam turturis aculeum et hoc mortuae? sicut enim uiperae [*]( c ) imbres si quis calcauerit recens dumtaxat grauius quam uenenum nocere fertur et inmedicabile uulnus serpere, ita etiam turtur aculeo suo mortua amplius quam uiua periculi adferre memoratur. lepusculus quoque, timidum animal in terris, in mari formidabile, citam et quae non facile possit noluit corruptelam inuehit. uoluit enim te creator tuus nec in mari satis ab insidiantibus esse securum, ut propter pauca quae noceant quasi in excubiis positus armis fidei semper et scuto[*]( D ) deuotionis noluit a domino tuo debeas salutis sperare praesidium.

ueniamus ad Atlanticum mare. quam ingentia illic [*]( E ) et infinitae magnitudinis cete, quae si quando supernatant fluctibus, ambulare insulas putes, montes altissimos summis ad caelum uerticibus eminere! quae non in acta nec in litoribus, sed in Atlantici maris profundo feruntur uideri, ut eorum conspectu nautae a nauigandi in illis locis praesumptione reuocentur nec secreta elementorum adire sine supremo terrore mortis usurpent.

Sed iam adsurgamus ipsi de profundo maris et aliquantum[*]( F ) [*]( 4 Ouid Met. I 190 X 189 6 cf. Plin. N. H. XXXII 8 aq. 12 Bas. 161 B (69 A) 13 Bas. 156 C (66 D) Uerg. Aen. VIII 691 sq. 20 Bas. 161 C (69 B) ) [*]( 1 ballenas N\'B falenas ce<. zygcnaa C (z m f<M.) MS tygenas B zigenas M<. 2 aculeum IIjB aculeum centrum N\'S aculeum oc deinde spatium septem fere litt. M uipera ea C (a ea in ras.) 3 *o9 C (h eras.) 4 fertur n perhibetur N 8 tuus II (as in r<M. C), om. N 10 armis C-B et m2 C arma G m1 cet. scuto C m2 N scutum C m1 CPF 12 atlanticum F allanticum C et (adl. m2) P allanticum C (ti <. M. et t m2 a. 1. pr.) athalanticum <S\' (a alt. et\'<M.) athlanttcom cet. 13 cete N\'MS coetae C coetu F coete GPB 14 ambulare rijB adnatare M et m2 S admare S m1 adnare Brux. ad naturae 9(jtf\' adnatarc શ (a tert. in roa. m2) 15 littoribus C (t pr. eras.) 16 atlantici CF aUautici CP athatantici S (a alt. eras.) athlanticl ce<. 18 suhprem? C (o m2) supremo Carn. suppremo Atr. subpraeme P sabpme y subpremc B supremae cet. 20 ipse P et corr. wJ C m2 G aliquanto F aliquantulum N. )

167
sermo noster emergat atque ad superiora se subrigat. solum ea quae usitata multis et plena sint gratiae, quomodo aqua in salis uertatur soliditatem, ut ferro saepe caedatur, quod de Brittanicis salibus nihil mirum, qui <in> speciem marmoris ualidi eiusdem metalli niueo candore resplendent, salubres corporis cibo et potui nimis grati: quomodo etiam non indecorus lapis coralium in mari herba sit, si in aerem transferatur, lapidis firmitate solidetur: unde etiam ostreis pretiosissimam margaritam natura infixerit, quomodo eam maris aqua io tam molli carne tantum. quae difficile apud [*]( 94 A ) reges inueniuntur, ea. litoribus quasi meridiano iacent uulgo et in saxis asperis et cautibus colliguntur. aureum etiam uellus aqua nutrit et lanam in memorati speciem metalli gignunt litora, cuius colorem nullus adhuc eorum qui fucis diuersis obducunt uellera potuit imitari. adeo naturae maritimae gratiam humana implere nescit industria. scimus qua sollicitudine uellera ouium etiam minus pretiosa curentur; sint licet optima, nequaquam tamen his fucus innascitur. hic [*](B ) naturalis color est, quem nullus adhuc fucus aequauit. hoc quoque piscis est uellus. sed et ipsi murices, qui insigne dant regium, sunt maritimi.

et quae pratorum gratia uel hortorum amoenitas potest caeruli maris aequiperare picturam? uolatus licet in pratis flores refulgent, auri quoque fulgorem in substitutum lana resplendet, et illi cito marcescunt, ista diu [*]( lBas.l61AB(6SD) ) [*]( 1 expectemus II (spectemua G m2) 4 brittanicis Gશશ\'\' britannicis S brittannicis ce<. in add. Erasmus specie N\'B 6 corpori MS nimis C (ipr. in r<M.) 7 indecorus (o ex a) C\'C corallium N aere CJPF aęrẽ G (a <. u.) 8 in 1. firmitatem ed. jRowt. 9 naturam CP 11 in litonbna N, fort. recte 13 lana CPV memorati (i in ras.) <7 specie CPV et (eorr. m2) C 14 nullis P et (-us m2) CG fucus CP et (-is m2) C 15 imitari potuit N 21 gratiam CPV 22 caerah CPVM et m1 GS caerulei S m3શ m2 શ\'B cerale G m2 N m1 M\' aequiparare B C\'MrM. TeH. picturiam C 23 refulgeant N fulgore n fulgorem (m crM.) a 24 illi cito C m2 3f<S\' illic (c del. N\'A) N\'B inlicito G Nt? M<. )

168
duratura. seruatur. naturam in hortis eminus nitent, uela in nauibus; hic odor, illic uentus aspirat. quae utilitas in folio? in nauibus [*]( c ) quanta commercia! lilia suauitatem narium, uela hominum salutem inuehunt. adde pisces salientes et delphinas ludentes, adde rauco sonantes fluctus murmure, adice currentes naues ad litora uel de litoribus exeuntes. et cum e carceribus emittuntur quadrigae, quanto studio spectantum et amore certatur! equus tamen in uanum currit, non in uanum nauigia: ille in uanum, quia uacuus, ista ad utilitatem quasi plena [*]( D ) frumenti. quid canenda gratius quae non uerbere aguntur, sed uentorum spiramine, ubi nemo refragator, sed omnes fautores sunt, ubi nemo uincitur quicumque peruenerit, sed omnes puppes, quae peruectae fuerint, coronantur, ubi palma merces salutis, uictoria pretium regressionis est. quantum enim distat inter directos cursus ac reilexosreflexos! isti perpetuantur, hi bellatoribus. adiunge remigiis contexta litora, quibus uexillum exeundi aura de caelo est. itaque aurigae plausum inanem [*]( E ) referunt, hi soluunt uota seruati.