Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

singula autem eorum quae generantur e terris [*]( 3 cf. Wernerius abbas (Migne) CLVII 1151 5 cf. Plin. N. H. XXIIII 117 6 cf. Plin. N. H. XXVII 52 8 Bas. 101 B (43 A) 12 Uerg. Georg. n 152 ) [*]( 1 pulchritudo est N, est om. Brux. 2 enumeres II 4 lucustas C ml locustas C m3 cet. 5 rubi. C 6 absenti C m1 GPU\'M\' absentii V absenthii 81 absintii C m3 M (corr. -thii) SB 8 dicant aliqui CGP dicat aliquis UM (s 8. u. m2, aliquid M\') cet. 9 pernitiosa C (corr. m3) GN\'B 10 repperias CP reperitur V repperitur cet. 12 helle- borus$IM\'B helleborum W (m ex s) 15 ipse om. MS prae om. n 16 aduret corr. m3 C m2 GP 17 demonstrat Tell. prodet (corr. in-3) C (corr. m2) GP 20 uero eras. C gu.lae (r ut uidetur eras.) CGP 22 aescae C (a pr. eras.) P )

85
specialem quandam rationem habent, quae pro uirili portione conplent uniuersae plenitudinem creaturae. alia ergo esui, alia alii nascuntur usui. nihil uacat, nihil inane germinat terra. quod tibi putas inutile aliis utile est, immo ipsi tibi frequenter [*]( 48 A ) alio est usu utile. quod escam non adiuuat medicinam suggerit, et saepe eadem quae tibi noxia sunt auibus aut feris innoxium ministrant pabulum. denique sturni uescuntur conium, nec fraudi est eis, quoniam per qualitatem sui corporis uenenum suci letalis euadunt. frigida enim uis eius est suci, quam subtilibus poris in cordis sui sedem ducentibus praecoci digestione praeueniunt, priusquam uitalia ipsa pertemptet. elleborum autem periti locuntur escam esse et alimoniam [*]( B ) coturnicum, eo quod naturali quodam temperamento sui corporis uim pabuli nocentis euitent. etenim si ratione medicinae plerumque ad salubritatem humani quoque corporis temperatur, cui uidetur esse contrarium, quanto magis proprietate naturae ad cibos proficit quod medica manu conuertitur ad salutem. per mandragoram quoque somnus frequenter accersitur, ubi uigiliarum aegri affectantur incommodo. [*]( C ) num quid de opio loquar, quod etiam nobis cotidiano prope usu innotuit, quoniam dolores eo grauissimi internorum saepe uisceramuiscerum sopiuntur? nec illud praeterit, quod conio plerumque furores libidinum marcuerunt et elleboro uetustae passiones aegri corporis sunt solutae. [*]( 7 Bas. 101 C (43 C) 12 Bas. 101 D (43 C), cf. Plin. N. H. X 197 18 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XXV 150 20 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XX 201 22 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XXV 154 23 cf. Plin. N. H. XXV 54 ) [*]( 5 usu MS usai N\'B (i eras. ill) usque II (usquam C m3) 8 nec C (c 8. u. m2) fraude CGP per om. N\'MS pro B qualitatem 91 (m eras.) M\' qualitate U\'MSB 10 poris NMS uaporis ml CG uaporibus Cm3 G m2 PVB 12 loquuntur M loquntur S alimonia C (a ex a) alimonia WM\' 14 nocentes C (corr. m3) G (corr. m2) P enitent C (t pr. in ras. m3) 15 quoque del. C m3 17 cibum N 19 arcessitur N\' (accersitur 2T m2) afflictantur N 20 num CGP nam eel. loquor CGP )
86

Non solum igitur nulla in his reprehensio creatoris, sed etiam incrementum est gratiarum, siquidem quod ad periculum temptatque esse generatum ad remedia tibi salutis operetur. [*]( D ) nam et id quod periculi est per prouidentiam declinatur et id quod salutis per industriam non amittitur. an uero oues et caprae ea quae sibi noxia sunt declinare didicerunt et <non> solo odore per quoddam naturae mysterium, cum sint rationis expertes, rationem tamen euadendi periculi uel tuendae salutis agnoscunt noxiaque pariter ac profutura distinguunt, ita ut plerumque, cum armata uenenis tela senserint, notas petere[*]( E ) herbas atque his remedium uulneri dicantur adhibere? cibus illis ergo medicina est, ut resilire sagittas uideas ex uulnere, fugere uenena, non serpere. denique ceruis cibus uenenum est: coluber ceruum fugit, leonem interficit: draco helefantum ligat, cuius ruina mors uictoris est. et ideo summa ui utrimque certatur, ille ut pedem alliget, in quo casus uiucti sibi nocere non possit, iste ne posteriore extremus pede aut calle capiatur angusto, ubi uel ipse se non queat retorquere et [*]( F ) draconem graui proterere uestigio uel sequentis elefanti auxilium non habere.

ergo si inrationabilia animalia norunt quibus sibi aut medicentur herbis aut subsidiis opem adferant, homo nescit, cui rationabilis sensus innascitur, aut tam alienus a uero est, ut quae cuique apta sint usui minime deprehendat, aut ita naturae ingratus bonis, ut quoniam taurini haustus sanguinis [*]( -5 Bas. 101 C (43 B) 10 cf. Plin. N. H. XXV 92 13 cf. Rabanus Maurus (Migne) CXI 204 14 cf. Plin. N. H. VIII 118 15 cf. Plin. N. H. VIII 32 24 Bas. 102 B (43 A) ) [*](3 operatur C m3 N 5 non (ex nouam) C nonam GJP 6 non addidi 9 distingunt II 10 senserunt M et (i 8. u) S inserunt St (8. m. rec. senserunt) M\' petere C (e alt. ex i m3) 11 uulneri C (i ex e m3) 12 ex scripsi et CPB et G (t in ras.) e cet. uulnere UB uulnere et cet. 14 helefantum CG elefantum cet. 15 summa G m2 V snmme (summae 91) cet. ui om. N utrumque II 16 certantur CGP ille ut p. a ut ille libri casu. C (s eras.) uinctis C (i alt. in ras.) V et (s del.) GM uicti 21\' 19 aelefanthi C (h eras.) elefanthi P aelefanti B )

87
letalis est homini, propterea laboriosum putet animal aut nasci non debuisse aut sine sanguine debuisse generari, cuius uirtus ad cultum agrorum utilis, ad usum plaustrorum habilis, [*]( 49 A ) ad alimoniam suauis diuerso munere fulcit agricolas, quibus deus, si bona sua nOlintnorint, uniuersa donauit dicens: germinet terra herbam faeni seminans semen secundum genus. non solum enim spontaneam alimoniam conprehendit, quae est in herbis et radicibus atque arborum reliquisque fructibus, sed etiam eam quae industria comparatur et cultu rusticani laboris adquiritur.

quam decorum autem quod non statim [*]( B ) fundere terras semen iussit et fructus, sed primo germinare, deinde herbescere campos statuit, postea secundum proprietatem sui generis semen adolescere, ut numquam aruorum tolerauerit gratia, quae grato primum decore tranquillitatis, postea fructum suggererent utilitatem.

Sed forte quis dicat: quomodo secundum genus terra profert [*]( C ) semina, cum plerumque semina iacta degenerent et, cum bonum triticum fuerit seminatum, et decolor eius species et [*]( D ) inferior forma reddatur? sed hoc si quando accidit, non ad translationem generis, sed aegritudinem quandam et inaequalitatem seminis uidetur esse referendum. non enim desinit esse triticum, si aut frigore aduratur aut imbre uacabat, sed specie magis quam genere, colore quoque et corruptione mutatum. denique frequenter madidata frumenta in sui generis speciem reuertuntur, si aut sole aut ignibus torreantur aut [*]( 4 Uerg. Georg. II 458 sq. 5 Gen. 1, 11 10 Bas. 104 A (43 E) 16 Bas. 104 AB (43 E, 44 A) 22 Uerg. Georg. I 93 ) [*]( 1 putet laboriosum VN 6 seminans m2 8. spirans G spirans cet. (ortum ut uidetur ex seminans et supra scripto spiron t. e. onetpov) secundum genus non Bolum in ras. min. spatii C 7 alimonia C (-& m3) G (-& m2) P 8 arborum germinibus B 9 industriam C (m eras.) 11 primam GP 13 aruorum MS arborum cet. 14 uacaret C (t a. u.) 15 fructum P et ml CG fructuum m2 CG cet. 16 proferet C (e alt. del.. m3) 18 et decolor CGP decolor cet. 20 sed V et ml CM sed et S sed ad C m3 M m2 G corr. ml cet. 22 si autem II (em eras. CG) )

88
diligentibus commissa cultoribus aeris temperie terrarumque [*]( E ) feracium ubertate foueantur. itaque reparatur in subole quod degenerauerat in parente. unde non periclitamur, ne praeceptum illud dei, cuius usus naturae inoleuit, in relicum successionis uitio destitutum sit, cum hodieque in seminibus generis sui sinceritas reseruetur.

nam lolium et reliqua adulterina semina, quae frugibus saepe miscentur, zizania nuncupari euangelii lectione cognouimus, sed ea proprium quoddam genus habent, [*]( F ) non ex tritici semine in aliud genus seminis decolora mutatione translata degenerem traxere naturam. denique hoc docet dominus dicens: simile est regnum caelorum homini, qui seminauit bonum semen in agro suo: cum autem dormirent homines, uenit inimicus eius et superseminauit zizania inter triticum. aduertimus utique quod zizania et triticum ut nominibus ita et genere uideantur esse discreta. denique et serui dixerunt ad patrem familias: domine, nonne bonum semen seminasti in agro tuo? [*]( 50 A ) unde ergo habet zizania? et ait illis: inimicus homo hoc fecit. aliud enim semen est diaboli, aliud semen est Christi, quod seritur ad iustitiam. denique aliud filius hominis, aliud diabolus seminauit. adeo diuersa natura utriusque seminis, ut contrarius seminator sit quod seminat Christus regnum est dei, quod seminat diabolus peccatum est. quomodo igitur potest unius generis esse regnum atque peccatum? sic est inquit regnum dei, quemadmodum si[*]( B ) homo uanum semen super terram. [*]( 6 Bas. 104 BC (44 AB) 7 Matth. 13, 26 11 Matth. 13, 24 sq. 17 Matth. 13, 27 sq. 25 Marc. 4. 26 ) [*]( 4 relicum C ml GPV reliquum C m3 cet. 9 decoris 91 ml M\' decoloris 0 m2 21\' decolori Tell. mutationem P et (m eras.) C (m exp. m2) G 10 degenere CPM\' et (s m2 8. e ult.) G 13 et om. n (8. u. m2 G) ,15 uideantur C m3 G m2 VMB uideatur S (ea in ras.) et ml CG cet. .16 et om. U\'M\' 18 ergo N enim CGY, om. P 19 diabuli U\' et m1 CGP diaboli m3 C m2 GP 21 diabulus N\' et ml CP diabolus C m3 P m2 adeo C (d in ras,) 23—25 quod seminat ... regnum dei om. II 26 iactet (ctet extra u.) semen (in ras.) C terram semen C (semen del. m3) )

89

Est et homo, qui seminat uerbum, de quo scriptum est: qui seminat uerbum seminat.

hic homo uerbum seminauit super terram, quando dixit: germinet terra herbam: et subito terrarum germina pullularunt et diuersae rerum species refulserunt. hinc pratorum uirens gratia abundantiam pabuli ministrauit, inde camporum spica flauescens imaginem pelagi fluctuantis commotione segetis uberioris expressit. sponte omnis fructus terra suggessit. etsi arata sine cultore esse non [*]( C ) poterat — nondum enim erat formatus agricola —, inarata tamen opimis messibus redundabat et haut dubito an maiore prouentu, siquidem nec cultoris desidia terrarum destituere poterat ubertatem. nunc enim fecunditas unicuique pro merito laboris adquiritur, ubi cultus spectatur agrorum, et neglegentia uel offensa aut diluuiis pluuiarum aut terrarum ariditatibus aut grandinis iactu aut quacumque ex causa soli uberis [*]( D ) sterilitate multatur. tunc autem prouentu spontaneo terra fructus locis omnibus inuehebat, quoniam is praeceperat qui uniuersorum est plenitudo. uerbum enim dei fructificabat in terris, nec ullo adhuc erat terra damnata maledicto. antiquiora enim mundi nascentis exordia quam nostra peccata sunt et recentior culpa, propter quam condemnati sumus in sudore uuitusunitus uernarent panem manducare, sine sudore alimenta nescire.

[*]( E ) I denique hodieque fecunditas terrae ueterem affluentiam spontaneae usu fertilitatis operatur. quam multa sunt enim quae adhuc sponte generantur. sed etiam in his ipsis quae manu quaeruntur magna ex parte manent nobis diuina beneficia, ut frumenta ipsa quiescentibus inferantur. quod propositae docet lectionis exemplum dicente domino quia sic est [*]( 2 Marc. 4, 14 18 Bas. 105 A (44 CD) 21 Gen. 3, 19 28 Marc. 4, 26-29 Bas. 104 C (44 BC) ) [*]( 1 et om. II eat in ras. C 8 terram alt.\'C (m del. m3) 10 optimis CGV 17 is S his (h del.) CGUM cet. praeciperat C (corr. m3) G (corr. m2) 28 afluentiam C (corr. m3) B (corr. m2) PVWM\' affluentiae MS 24 spontaneae n et ml B spontaneo B m2 cet. usum }i\' (m eras. K) fertilitatem M m2 27 quiescentibus C (i pr. in ras.) )

90
regnum dei, quemadmodum si qui iactet semen super terram et obdormiat mquitinquit et surgat nocte et die, et semen [*]( F ) germinet et increscat, dum nescit ille. ultro terra fructificat primo herbam, deinde spicam, deinde plenum triticum in spica. et cum produxerit fructum, statim mittit falcem, quoniam adest messis. dormiente te igitur, homo, et nesciente fructus suos ultro terra producit. dormis et surgis et frumenti per noctem incrementa miraris.

Diximus de herba faeni, nunc dicamus de ligno fructuoso[*]( 51 A ) faciente fructum secundum genus, cuius semen eius in ipso. dixit et facta sunt et subito ut supra floribus [*]( B ) herbarumque uiriditatibus ita hic nemoribus terra uestita est. concurrerunt arbores, consurrexerunt siluae, uertices repente montium fronduerunt. hinc pjnuspinus, hinc cypressus in alta se extulerunt cacumina, caedri et piceae conuenerunt. abies quoque non contenta terrenis radicibus atque aerio uertice etiam casoscasus marinos tuto subitura remigio nec solum uentis, sed etiam fluctibus certatura processit. nec non et laurus adsurgens odorem suum dedit numquam suo exuenda uelamine. umbrosae [*]( c ) quoque ilices uerticem protulerunt inhorrentem comam hibernis quoque temporibus seruaturae. hoc enim in singulis uincula natura tenuit in reliquum, quod sub ictu mundi [*]( 10 Gen. 1, 11 Bas. 10* B (44 DE) 15 Bas. 105 B (44 E) ) [*]( 1 si qui iactet M\' si quis (s a. u. 81) iactet UU\' si homo iactet MS si iactet homo B iactes II (iactet Gm2) 2 surgat 11 exsurgat N\' exurgat cet. 3 increscat (e ex i) C m3 G m2 ultro enim N 7 dormiente II dormienti N . te (in ras. C) igitur CG V igitur P igitur tibi N 0 homo MSB nesciente C m3 GPY nescienti C ml X 8 ultro C (0 in ros.) 9 incrimenta C et (corr. ml) P 10 nunc C (n alt. 8. tt. m3) fructuosu (corr. m3) C (corr. m2) GP 11 faciente SB et m2 91 faciens QI ml M\' facientem M (m exp.) cet. 14 consurreiere N\'MS 15 frondiderunt C (corr. m3) G (corr. m2) frondiuerunt P (i eras.) V cupressus M (u pr. in ras.) B 16 cedri VWM chedri GP 21 illices II (1 pr. erat.) inorrentem II (corr. m2 P) 23 relicum V sub ictum CP subiectum G (sub ictu m2) V )

91
surgentis accepit. et inde manet sua ilicibus praerogatiua, manet uirescant, ut nulli uenti eas crinis sui ueste dispolient.

\' surrexerat ante floribus inmixta terrenis sine spinis rosa et pulcerrimus flos sine ulla fraude uernabat, postea spina saepsit [*]( D ) gratiam floris tamquam humanae speculum praeferens uitae, quae suauitatem perfunctionis suae finitimis curarum stimulis saepe conpungat. uallata est enim elegantia uitae nostrae et quibusdam sollicitudinibus opsaepta, ut tristitia adiuncta sit gratiae. unde cum unusquisque aut suauitate rationis aut uiscerum cursus successibus gratulatur, meminisse culpae eum conuenit, per quam nobis in paradisi amoenitate ftorentibusflorentibus spinae mentis animique sentes iure condemnationis [*]( E ) ascripti sunt. inrutiles igitur licet, o homo, aut splendore nobilitatis aut fastigio potestatis aut fulgore uirtutis, semper tibi spina proxima est, semper est sentis, semper inferiora tua respice. super spinam germinas, nec prolixa gratia manet. breui unusquisque decurso aetatis flore marcescit.

Sane ut caduca tibi noueris communia esse cum floribus [*]( F ) ita etiam laeta cum uitibus, quibus generatur uinum, quo cor hominis laetificatur. atque utinam, o homo, huius generis imiteris exemplum, ut ipse tibi laetitiam iocunditatemque fructifices. in te ipso suauitas tuae gratiae est, ex te pullulat, in te manet, intus tibi inest, in te ipso quaerenda iocunditas [*]( 52 A ) tuae est conscientiae. ideo ait: bibe aquam de tuis uasis [*]( 3 Bas. 105 BC (45 A) 20 Psalm. CIII 15 Bas. 108 A (45 C) 24 Prouerb. 5, 15 ) [*]( 1 accipit (corr. mS) C (corr. m2) GP 2 cupressibus MSB et (ml conpressibus) U\', (ml quopressibus) 31 quopraessibus M\' ueste II ueste honora B (ueste et honore m2) honore N\'MS despolient PN\'B 3 surrexerunt II aurreierapt M inmirtae G m2 V rosae G m2 4 pulcerimus C ml pulcerrimus PV pulcherrimus C m3 cet. in spina CPV in spinam G saepsit MS repsit II (sepsit m3 C) rą.epsit B sepsit N\' 6 suauitate II 7 conpungat C (u in ras.) elegantia (e alt. ex i) CG 8 obsaepta MS opsepta C obsepta cet. 11 paradysi 08 12 animique CMSB animaeque cet. 15 est sentis semper om. N\'MS 16 spina C (-4 m3) P spinas cet. 17 decursu a<ftatis CVN\'B decor suauitatis (suauet. P) GP 23 inest II id est N 24 tui G et (corr. m2) P )

92
et de puteorum tuorum fontibus. primum omnium nihil gratius florentis odore uitis, siquidem de flore earum sucus expressus poculi genus conficit, quod et uoluptati et saluti sit. deinde quis non miretur ex acini uinacio uitem usque in arboris summum cacumen prorumpere, quam uelut quodam amplexu fouet et quibusdam brachiis ligat et circumdat lacertis, pampinis uestit, sertis coronat uuarum? quae ad [*]( B ) imitationem uitae nostrae primum uiuam defigitdeligit radicem, deinde, quia natura flexibilis et caduca est, quasi brachiis quibusdam ita clauiculis quidquid conprehenderit stringit hisque se erigit et adtollit.

huius est similis plebs ecclesiae, quae uelut quadam fidei radice plantatur et reprimitur humilitatis propagine, de qua pulchre ait propheta: uineam ex Aegypto transtulisti et plantasti radices eius, et repleta [*]( c ) est terra. operuit montis umbra eius et arbusta eius caedros dei. extendit palmites eius usque ad mare et usque ad flumen propagines eius. et per Esaiam ipse dominus locutus est dicens: uinea facta est dilecto in cornu in loco uberi. et maceriam circumdedi et circumfodi uineam Sorech et aedificaui turrem in medio eius. circumdedit enim uelut uallo quodam caelestium praeceptorum et angelorum custodia. inmittet enim angelus domini in circuitu timentium eum. posuit in ecclesia uelut turrem apostolorum et [*]( D ) prophetarum atque doctorum, qui solent pro ecclesiae pace [*]( 4 Cic. de sen. 52 13 Psalm. LXXVIIII 9-12 18 Esai. 5, 1 sq. Bas. 108 BC (45 DE) 23 Psalm. XXXIII 8 Bas. 108 C (45 E) 24 Bas. 108 CD (45 E, 46 A) . ) [*]( 3 poculi C (0 in ras.) 4 acini uinatio (uinacio M) FJV hac inuinatio CGP 14 et replesti terram N 15 montis C montes cet. caedros PBS cedros cet. 16 extendisti VN\'B palmitis C eius usque C (eius us in ras. m3) 17 propaginis C 19 macerif M macene S 21 turrim (im ex em) m3 C m2 GPVIM medium C circumdedit C (t M ras.) enim eam MS 22 praeceptum C inmittit N 24 aeclesiam C (a pr. eras.) ecclesiam B (m exp.) V, haud recte turrim m2 G P M )

93
praetendere. circumfodit eam, quando exonerauit terrenarum mole curarum; nihil enim magis mentem onerat quam istius mundi sollicitudo et cupiditas uel pecuniae uel potentiae. quod tibi demonstratur in euangelio, cum legis quia illa mulier, quae habebat spiritum infirmitatis, inclinata erat, ut rursum respicere non posset. curuata enim erat eius anima, quae inclinabatur [*]( E ) ad terrena compendia et caelestem gratiam non uidebat. respexit eam Iesus et uocauit, et statim mulier onera terrena deposuit. his cupiditatibus etiam illos oneratos fuisse demonstrat quibus ait: uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. ergo illa anima mulieris quasi circumfossa respirauit et erecta est.

Sed et eadem uitis ubi circumfossa fuerit, religatur et erigitur, ne reflectatur in terram.

reciduntur alia sarmenta, alia [*]( F ) propagantur: reciduntur quae inani effusione luxuriant, propagantur ea quae bonus agricola iudicauerit fructuosa. quid ego adminiculorum ordines iugationisque disci-ibam gratiam, quae uere atque manifeste aequalitatem docent in ecclesia esse seruandam, ut nemo se diues et honoratus adtollat, nemo pauper deiciat ignobilisque desperet? omnibus sit in ecclesia par atque una libertas, omnibus inpertiatur iustitia communis et gratia. ideo turris in medio est, quae exemplum de illis [*]( 53 A ) rusticanis, de illis circumferat piscatoribus, qui uirtutum arcem tenere meruerunt. quorum exemplis noster erigatur [*]( 4 Lnc. 13, 11 sqq. 10 Matth. 11, 28 17 Cic. de sen. 53 19 Bas. 109 A (46 B) ) [*]( 1 exhonerauifc II (e alt. ex o C)%V (h eras.) 2 modi II (mundi m3 V) 3 solicitudo C 6 possit C (corr. m3) %\'M erat enim N\'B anima. C 8 honera V et (h del.) CGP 9 honeratos CV et (h del.) GP 10 laboratis C (la in ras.) 11 honerati CPV et (h eras.) G 12 circumfossam CP et (m eras.) G - 12 et pr. om. VN erigitur (i pr. ex e) Cm3 G m2 16 agricula C%M\' et. (corr. m2) P 17 admiraculorum II (eorr. m2 G) adminicolorum$IM\' iuuationisque IIJB discribam C ml describam C m3 eet. 19 seruanda C (-dâ m3) P et TIM\' aut cet. honeratus II (corr. m2 G) onoratus 21\' adtollat II extollat N, cf. JJerg. Aen. IIII 49 24 archem II (h eras. CG) elegatnr C (m3 eligatur) G (m2 religatur) P )

94
adfectus neque humi uilis et despicabilis iaceat, sed uniuscuiusque mens ad superiora se subrigat, ut audeat dicere: nostra autem conuersatio in caelis est. unde ne quibus procellis saeculi possit reflecti et tempestate deduci, clauiculis illis et circulis quasi amplexibus caritatis proximos quosque conplectitur et in eorum coniunctione requiescit. caritas est [*]( B ) igitur, quae nos superioribus nectit caeloque inserit. qui enim manet in caritate, deus in eo manet. unde et dominus ait: manete in me et ego in uobis. sicut palmes non potest fructum adferre ab se, nisi manserit in uite, sic et uos, si in me non manseritis. ego sum uitis, uos palmites estis.

euidenter igitur exemplum uitis ad nostrae uitae institutionem arcessendum esse signauit, quae primum ueris tepefacta temperie gemmare perhibetur, deinde [*]( C ) ex ipsis sarmentorum uniuersa fructum emittere, de quibus oriens uua formatur paulatimque augescens inmaturi partus retinet acerbitatem nec potest nisi matura iam et cocta dulcescere. uestitur interea uiridantibus pampinis uinea, quibus et aduersum frigus omnemque iniuriam non exiguo munitur subsidio et a solis ardore defenditur. quid autem eo uel spectaculo gratius uel fructu est dulcius, uidere serta pendentia uelut quaedam speciosi ruris monilia, carpere uuas uel aureo colore [*]( D ) uel purporeo renitentes ? hyacinthos ceterasque gemmas fulgere [*]( 3 Philipp. 3, 20 4 Bas. 107 C (46 A) 7 1 Ioh. 4, 16 9 Ioh. 15, 4 sq. Bas. 107 B (45 D) 14 Cic. de sen. 53 20 Cic. de sen. 53 ) [*]( 1 humi uilis MS humilis N\' humilis diues G (es exp.) cet. despicabiles C (corr. m3) G (corr. m2) P 3 quibus YIN\'B aliquibus MS post quibus add. est II (eras. G) 4 posset CPV 5 proiimus C (corr. mf) G (corr. m2) Pif.M\' quoque CPU\'M\' et (corr. mZ) GfL 6 cognitione N\' 7 nos N nostra II 8 fort. caritate <in deo manet et) deus 9 palma G m2 P 10 ab M\' (b eras.) a F 11 non C (on in ras.) 12 palmitis (-ea m3) C (-es m2) 91 15 armentorum C 17 acerbitatem (b ex u) CP dulciscere M\' et (corr.) m3 C m2 G9LM 23 purpureo G m2 VM\'MSB renidentes NM\'M iac*intus C (-os m3) P iaquinctus G (iacinctoa m2) iacinctos J\'M iachinctos S hyachintus 5R (-os m2) ĮI\' hyacinctos VĮ\' yachintos B )

95
existimes, coruscare Indicos, albarum emicare gratiam, nec aduertis ex his admoneri te, homo, ne inmaturos fructus tuos dies supremus inueniat aut plenae tempus aetatis opera parua deducat. acerbus enim fructus amarior esse consueuit nec potest dulce esse nisi quod ad maturitatem perfectionis adoleuerit. huic uiro perfecto nec frigus horrendae mortis nec sol [*]( E ) iniquitatis nocere consueuit, quia obumbrat ei gratia spiritalis et omnia mundanae cupiditatis et corporeae libidinis restinguit incendia, defendit ardores. laudent te quicumque conspiciunt et agmina ecclesiae uelut quaedam palmitum serta mirentur, spectent singuli fidelium pulchra animarum monilia, delectentur maturitate prudentiae, splendore fidei, confessionis decore, iustitiae pulchritudine, ubertate misericordiae, ut dicatur tibi: uxor tua sicut uitis abundans in lateribus [*]( F ) domus tuae, eo quod redundantiam uitis fructiferae copiosae munere liberalitatis imiteris.

Sed quid ego in sola uite immoror, cum omnia genera arborum utilia sint ? alia ad fructum nata, alia ad usum data.

[*]( 54 A ) nam et quibus non est fructus uberior tamen usus pretiosior est. caedrus suspendendis tectorum apta culminibus, eo quod huiusmodi materies et procera sit spatiis nec onerosa parietibus. lacunaribus quoque comendisque fastigiis habilis est cypressus. unde et ecclesia dicit in uocauerit: trabes [*]( 14 Psalm. CXXVII 8 23 Cant. 1, M ) [*]( 1 emicare U\'M\'MS et 21 m2 eminitare N m1 imitare C (i pr. ex e m3) V emitare P imitari G (ri ex re) B 3 ple∗nę C parua CGP in parua VB inparata WMS inperata 91 (m1 corr. inparata, m2 inpetrata) M\' 4 dedncat II deducant N\' dedeceant MS decedat B 5 mataritatg C (6 ex e m3) 6 nero CGPWB horridae X noctis MS 9 incendio C (-ia m3) G (-ia m2) P te om. Ifl, et CGP 10 a*gmina C (u eras.) eglesiae C (a eras.) 11 fidilium C (corr. m3) 12 splendorem CVN\' et (m eras.) G 15 rednndantia C et (a alt. ex ā) U 20 caedrus BS cedro CP et m1 G cedrus G m2 VM chedrus N\' (h erat. Sl) 21 honerosa II (h exp. m2 CP) 22 comendisque VB commendisque CMS et (m pr. exp.) P, (committendisque 8. m2) G commendandisque N\' 23 cupressus UM\'MSB cipressus W )

96
domorum nostrarum caedri, lacunaria nostra cypressi, in uolantes esse declarans decora sui ornamenta fastigii, qui quasi trabes uerticem ecclesiae sua uirtute sustineant et fastigium [*]( B ) eius exornent. laurus et palma insigne uictoriae: lauro uictorum capita coronantur, palma manus uictricis ornatus est. unde et ecclesia ait: dixi, ascendam in palmam, tenebo altitudines eius. quae eminentiam uidens uerbi et sperans quod ad eius altitudinem possit ascendere et scientiae summitatem dicit: ascendam in palmam, ut omnia relinquat inferiora et ad superiora contendat, ad brabium Christi, ut suauis eius fructus carpat et gustet; suauis enim uirtutis est [*]( c ) fructus. populus quoque coronis arbor umbrosa uictricibus et salix lenta uitibus habilis uinciendis quid aliud mystice declarant nisi bona esse Christi uincula, quae nocere non soleant, uincula gratiae, uuarum caritatis, ut unusquisque suis uinculis glorietur, sicut gloriabatur et Paulus dicens : Paulus uinctus Iesu Christi? his ligatus uinculis dicebat: quis nos separabit a caritate Iesu Christi?, uinculis abstinentiae, uinculis caritatis. his ligatus uinculis etiam Dauid ait: in [*]( D ) salicibus in medio eius suspendimus organa nostra. buxus quoque elementorum apicibus utilis exprimendis leui materia usum manus puerilis informat, unde ait scriptura: scribe in buxo, simul ut admoneat te ipsa materia, quae semper uiret nec umquam foliis exuitur suis, ne umquam [*]( 6 Cant. 7, 8 13 Uerg. Ecl. III 83 16 Philem. 1 17 Rom. 8, 35 19 Psalm. CXXXVI 2 23 Esai. 30, 8 ) [*]( 1 caedri VSB cedrinae G m2 chedri N\' (h eras. 21) cedri cet. cupressi ftMSB cipressi it\' capresaa M\' cypressina G m2 V 3 susteneant C (corr. m3) G (corr. m2) PW 4 insigne II ad insigne N uicturiae (corr. m3) C (corr. m2) GP 6 et 9 palma CP et (-a m2) G 10 bra.- όιum C ml (bra.uium m2) brabium (u s. b) M brauium G m2PVWB et (u pro m2 in ras.) S brachium G ml UM\' 11 suaues U\'MSB et m2 Gn 13 leta C et (lenta m2) G mystice 31 \'B mistice GPMS misticae CV mysticae UM\' 16 gloriabatur et CVJ.ISB\' et gloriabatur et %M\' gloriabatur GPil\' 18 separauit CPVWM\' xpi ihu X\' ipl MSB 21 buxus C (1 in ras.) helementorum CG 24 sexuitur C (s del. m3) )
97
spei tuae dissimulatione nuderis, sed semper tibi per fidem germinet spes salutis.

quid ego enumerem quanta uarietas arborum, quam diuersus in singulis et pulcher ornatus, quam [*]( E ) patulae fagi, quam procerae abietes, quam comantes pinus, quam umbrosae ilices, quam populi bicolores, quam nemorosa et rediuiua castanea, quae simul ut excisa fuerit, tamquam siluam ex se pullulare consueuit, quemadmodum in arboribus ipsis aetas aut senilis aut nouella deprehenditur; iunioribus enim exiliores rami, antiquioribus ualidiora et nodosa sunt brachia, illis folia leuigata atque diffusa, istis contractiora et [*]( F ) aspera. sunt etiam arbores, quae senili atque emortua radice successionem sui, si forte caedantur, reparare non nouerint, aliae, quibus aut iuuentas uiret aut natura fecundior est, quibus excisio lucro potius quam ullo detrimento sit, ut per plures sui rediuiua successione renouentur heredes.

I Est etiam, quod mireris, ipsis sexsus in pomis, est discretio sexus in arboribus.

nam uideas palmam, quae dactulos generat, plerumque inclinantem ramos suos et subicientem et concupiscentiae atque amplexus speciem praetendentem ei arbori, [*]( 55 A ) quam marem palmam adpellant pueri rusticorum. illa ergo palma feminea est et sexum suum subiectionis specie confitetur. unde cultores lucorum praeiaciunt ramis eius dactulorum uel palmitum semina masculorum, quibus illi femineae arbori uelut quidam sensus perfunctionis infunditur et expetiti [*]( 4 Uerg. Ecl. I1 5 Aen. VIII 276 16 Bas. 112 AB (47 AB) ) [*]( 5 helices C et (corr. m2) G lices P uiuicolores II (bicolores G m2) B nemorosae (om. et rediuiua) castaneae n 6 ut s. u. m3 C 7 siluam MS silua cet. 10 leuig+ata C (r eras.) contrariora CGP 11 mortaa CGP 12 succensionem CG et (corr. m2) P 13 iuuentus V m2 U\' 14 excissio C et (s alt. exp. m2) G (s alt. eras.) P ullo om. N 16 in ipsis DB sexsus C sexus cet. est etiam G 17 dactulos CG dactylos P m1 UM\'SB dactilos P m2 cet. 19 arbore C et ml GP arbori m2 GP et (ri in ras. m2) 9t\' 20 palmam om. N\' atpeIlant C 22 lucorum 31 locorum eet. post locorum add. eius IIB praeiaciant C dactylorum PN dactilorum CGY 23 ille C et (corr. m1) 91\' ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, Cuc. 1. ) [*]( 7 )

98
concubitus gratia praesentatur. quo munere donata rursus erigitur et eleuat ramos suos et in ueterem statum comam suam rursus adtollit. de ficu quoque eadem est opinio ideoque [*]( B ) plerique secundum domesticam et fructiferam ficum agrestem ficulneam feruntur inserere, eo quod cito fructus fecundae illius et domesticae ficus uel aura temptati aliqua uel aestu defluere ferantur in terram. unde gnari huius remedii grossis arboris agrestis alligatis ad illam feracem arborem medentur eius infirmitati, ut possit fructus proprios reseruare iamiamque, si deforent remedia, lapsuros. quo admonemur uelut quodam aenigmate naturae non refugere eos qui a nostra [*]( C ) fide et consortio separati sint, eo quod et gentilis, qui fuerit adquisitus, quo grauior fuerit adsertor erroris, eo uehementior possit fidei defensor existere et uulturibus quis de haereticis conuertatur, uel confirmet eam partem, in quam se commutata opinione contulerit, maxime si habeat aliquod directum naturae, ut uiuida eius possit esse sententia, si adminiculetur ei adtentio sobrietatis, obseruantia castitatis. profunde ergo circa eum studium tuum, ut similitudine fructiferae illius ficus de [*]( D ) praesentia et coniunctione agrestis illius arboris tuam possis conroborare uirtutem. ita enim tua nec dissoluetur intentio et diligentiae fructus et gratiae reseruabitur.

quam multa sunt autem quae doceant naturalem duritiam posse diligentiae studio temperari, quibus affert cultus ruralis exemplum. nam plerumque cito florent mala granata et fructum [*]( 3 Bas. 112 B (47 BC) 10 Bas. 112 BC (47 CD) ) [*]( 1 repraesentatur N\'MS 3 fico N\' 6 temtati CP et (m2 temptante) G 7 terra CPV gnari %\'SB ignari 91 (i pr. 8. u.) MIll haud ignari M (haud 8. u. m2) non ignari (non 8. u. m2) liber bybl. can. 8. Ambros. Mediol. 9 seseruare C et (se exp.) P 11 refulgere CP et (1 eras.) G fugere M et (re in mg. m2) S 12 sunt VNi 13 aquisitas CP adquisitus G (d s. u. m2) uehementior C (0 ex u) 15 uel II uelut N qua ΠUB commota CGP 17 possit eius esse MSB 19 illius C (u in ras. mai. spatii) 21 tuam CP dissoluetur C (e in ras.) dissoluitur 91 22 gratia MS )

99
adferre non possunt, nisi congruis peritorum remediis [*]( E ) excolantur, plerumque sucus uanescit interior et fonsforis species eius pulchra praetenditur. quae non inmerito conparatur ecclesiae, ut habes in Canticis ad ecclesiam dictum: ut cortex mali Punici genae tuae et infra: si floruerit uitis, floruerint mala granata. ecclesia enim bonum fidei fulgorem confessionisque praetendit tot martyrum sanguine speciosa et quod est amplius Christi cruore dotata, simul plurimos intra se fructus usu istius pomi sub. una munitione conseruans et uirtutum multa negotia conplecteosconplectens; sapiens [*]( F ) enim spiritu celat negotia. amygdalis quoque hoc genere medicari feruntur agricolae, ut ei amaris dulces fructus fiant, ut terebrent eius radicem arboris et in medium inserant surculum eius arboris, quam Graeci πεύϰην, nos piceam dicimus, quo facto suci amaritudo deponitur. ergo si agricultura conuertit stirpium qualitates, nonne studia doctrinae et disciplinae adtentio mitigare possunt quaslibet aegritudines [*]( 56 A ) passionum ? nemo ergo positus uel in adulescentiae uel intemperantiae lubrico de sui conuersione desperet. ligna plerumque in meliores uertuntur usus:

non possunt hominum corda mutari ? docuimus non solum inter diuersi generis arbores esse fructum diuersitates, sed plerumque in eadem specie arborum conpugnare sibi fructus. alia enim species masculorum, alia femineorum fructuum, sicut de dactulis supra iam diximus. [*]( 4 Cant. 4, 3 5 Cant. 7, 12 10 Pronerb. 11, 13 11 Bas. 109 CD, 112 A (46 E, 47 A) ) [*]( 2 uaniscit C et (corr. m2) GP 3 inmereto C 4 ut alt. G m2 N\' et G ml cet. 5 floruerit CPW et (er eras.) G fluerit V (corr. m2) floruit %M\'B et (si om.) MS 6 floruerint scripsi floruerunt libri 7 martirum CMB 8 donata (t 8. n m2) G 9 usus C (8 alt. eras.) 10 negotia multa N 11$tenim MS in spiritu II amygdalis B amigdalis cet. 12 fiant fructus Uind. 13 medio II 14 quem II (quam G m2) ΠЄΘΙΚЄN S (m2 in mg. ΠЄΟΥΚΕΝ) peucen IIB peuchen N\' peticen M 18 aduliscentiae CP et ( corr. m2) G 20 et non G m2 N\' 22 fructum CGP fructuum cet. diuersitatis ΠUM\' 24 dactylis CN\'S dactilis cet. supra iam scripsi ut supra iam II supra N ) [*]( 7* )

100
quis autem possit conprehendere uarietatem, speciem [*]( B ) gratiamque pomorum, singulorum quoque utilitatem fructuum sucorumque proprietatem, quae cuique rei apta uideantur, quemadmodum aegris uisceribus hominum amariora poma medicentur et inflationem asperitatemque interiorem temperent, quemadmodum rursus umorum aspera pomorum dulcibus temperentur ? denique ea medicina antiquior, quae herbis curare consueuit et sucis, nec ulla firmior sanitas quam quae lege [*]( C ) adprehenditur alimentis. unde secundum naturam docemur quia sola nobis esca medicina est. herbis certe ulcera aperta clauduntur, herbis curantur interna ideoque medicorum est opus herbarum potestates noscere; hinc enim medendi usus inoleuit.

Sed ut ad simplicia poma reuocemus stilum, alia sunt [*]( P ) quae quocuntur sole, alia quae et testis et corticibus clausa conplentur. mala et pyra, casus quoque genera omnia nuda obiecta sunt soli, nucis autem et nucleae, nuculei quoque fructus et testa opertus et cortice alitur tamen et ipse calore solis et quantum pineae densitate nuculeus absconditur, tantum [*]( E ) solis calore nutritur.