Exameron

quomodo etiam incorporei luminis t splendor possit esse corporeus? sed si quaeris splendorem dei, filius est imago dei inuisibilis. qualis ergo deus, talis et imago. inuisibilis deus, etiam imago inuisibilis; est enim splendor gloriae paternae atque eius imago substantiae. in [*]( E ) principio inquit ambulauerint deus caelum et terram. et factus est ergo mundus et coepit esse qui non erat; uerbum autem dei in principio erat et erat semper. sed etiam angeli, dominationes et potestates etsi aliquando coeperunt, erant tamen iam, quando hic mundus est factus. omnia namque creata et condita sunt, uisibilia et inuisibilia, siue sedes siue dominationes sine principatus siue potestates, [*]( F ) [*]( 1 Psalm. CIII 24 5 Bas. 17 BC (7 DE) 22 Ioh. 1, 1 25 Coloas. 1, 16 Bas. 13 AB (5 D) ) [*]( 3 ubique libri (factum ubique MS); exp. G m2 et ante otiose m2 8. u. add. utique; utique otiose Cant. 5 etiam IIN\'B eum lEIS 9 ful- O gur C fulgur U\' fulgor cet. societati C (corr. m3) uolumptate C (passim) 14 poterat esse G 15 incorporei 213/\' in corpore W (m2 incorporei) cet. 16 possit N 18 et G (s. m2 est) est N\' 19 inuisibilis inuisibilis (pr.) C 22 qui C (i in ras.). )

omnia inquit per ipsum et in ipsum creata sunt. quid est in ipsum creata? quia ipse est heres patris, eo quod a patre in ipsum transierit hereditas, sicut pater dicit: posce a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. quae tamen hereditas a patre transiuit in filium et in patrem reuertit a filio. egregie itaque apostolus et hoc loco filium dixit auctorem omnium et maiestate sua continentem omnia et ad Romanos de patre ait: quoniam ex ipso et per ipsum et in ipsum omnia. ex ipso principium et origo substantiae uniuersorum, id est ex uoluntate eius et [*]( 10 A ) potestate — omnia enim ex eius uoluntate coeperunt, quia unus deus pater, ex quo omnia; etenim tamquam ex suo fecit, qui unde uoluit fecit, — per ipsum continuatio, finis in ipsum. ex ipso ergo materia, per ipsum operatio, quae ligauit atque constrinxit uniuersa, in ipsum, quia et quamdiu uult omnia eius uirtute manent atque consistunt et finis eorum in dei uoluntatem recurrit et eius arbitrio resoluuntur.

I In principio itaque temporis caelum et terram deus fecit. [*]( b ) tempus enim ab hoc mundo, uonlion ante mundum, dies autem [*]( C ) temporis portio est, non principium. et quamquam lectionis serie possimus astruere quod primo diem fecerit dominus et noctem, quae sunt uices temporum, et secundo die firmamentum fecerit, quo discreuit aquam quae sub caelo est et aquam quae super caelum, tamen satis sufficit ad praesentem [*]( 3 Psalm. II 8 8 Rom. 11, 36 ) [*]( 5 transibit CP et (corr. m2) G transit V transiit Tell. patre CGP 6 reuertit M\'S et ml CPM reuersa est B reuertetur Pm2 reuertitur C m2 M m2 cet. 7 maiestatem suam CPV. 8 romanus C et (-os corr.) G 9 ipsum sunt G (sunt 8. u. m2) 91\' (sunt s. u) ipso sunt M\' et (ipsum m2 a. ipso) 21 10 uolumtate C (passim) potestate. (m eras.) CP potestateip V 13 per ipsum per ipsum C 14 per ipsum om. II (s. u. m2 G) 15 ligabit C et (corr. m2) GP 17 uoluntate CGP 18 fecit deus G 21 aerie* (m eras.) CG die C (diS m3) V die* P dns C (n eras.) 22 nocte (g ex e m3) C 23 quod GPUU\' discrebit (corr. m2) CG discribit P 24 sufficit PB suffccit C\' (corr. m3) G. om. r, est cef. )

adsertiouem quod in principio caelum fecerit, unde praerogatiua generationis et causa, et terram fecerit, in qua esset [*]( D ) generationis substantia. in his enim quattuor illa elementa creata sunt, ex quibus generantur omnia ista quae mundi sunt. elementa autem quattuor, caelum ignis aqua et terra, quae in omnibus sibi mixta sunt, siquidem et in terra ignem repperias, qui ex lapidibus et ferro frequenter excutitur, et in caelo, cum sit ignitus et micans fulgentibus stellis polus, aqua esse possit intellegi, quae uel supra caelum est uel de illo superiore loco in terram largo frequenter imbre [*]( E ) demittitur. quae pluribus colligere possemus, si quid ad aedificationem ecclesiae ista proficere uideremus. sed quia his occupari infructuosum negotium est, ad illa magis intendamus animum in quibus uitae sit profectus aeternae.

De qualitate igitur et substantia caeli satis est ea promere quae in Esaiae scriptis repperimus, qui mediocribus et usitatis sermonibus qualitatem naturae caelestis expressit dicens quod [*]( F ) firmauerit caelum sicuti fumum, subtilem eius naturam nec solidam cupiens declarare. ad speciem quoque eius abundat quod ipse de caeli firmamento locutus est quia fecit deus caelum sicut cameram, quod intra caeli ambitum uniuersa claudantur, quae uel in mari geruntur et terris. quod similiter significatur, cum legitur, quia caelum deus extendit. extenditur enim uel quasi pellis ad tabernacula, habitationes [*]( 1 Bas. 20 A (8 A) 5 Bas. 20 AB (8 BC) 11 Bas. 20 C (8 D) 18 Esai. 51, 6 Bas. 20 C (8 E) Isid. de nat. rer. 12, 2 21 Esai. 40, 22 Bas. 21 A (8 E) 24 Esai. 40, 22; 34, 4 ) [*]( 2 causae II (om. alt. et) 5 helementa C et (h exp. m2) G caelum II Carn. Diu. aer N, fort. caelum aer aqua, cf. p. 29 u. 11 6 terram C (m eras.) GP 7 repperies Cm3 Gm2 B lapidibus C (a in ras.) 10 demittitur GB dimittitur cet. 11 colligere (li ex le) m3 C m2 G possimus M et px (i ex e) et ml II possemus U\'M\' et m3 C m2 PS possumus B et m2 GV 13 negotium C (o m3 ex u) illam C 20 ipsi G (corr. m3) 22 uel exp. m2 G uel terris Uind. 23 ds Ililf dns eet. 24 habitationis (is ex es m2) CGP habitationisque M\' et ml 3t?t\' habitationesque MSB et tn2 UU\' ) [*]( XXXII Ambr. pars 1, fasc. 1. ) [*]( 2 )

sanctorum, uel quasi liber, ut plurimorum scribantur nomina, qui Christi gratiam fide et deuotione meruerunt, quibus [*]( 11 A ) dicitur: gaudete quia nomina uestra scripta sunt aquis.

de terrae quoque uel qualitate uel positione tractare nihil prosit ad speciem futuri, cum satis sit ad scientiam quod scripturarum diuinarum series conprehendit quia suspendit terram in nihilo. quid nobis discutere utrum in aere pendeat an super aquam, ut inde nascatur controuersia, quomodo aeris natura tenuis et mollior molem possit sustentare [*]( B ) terrenam aut quomodo, si super aquas, non demergatur in aquam grauis terrarum ruina? aut quomodo ei maris unda non cedat et in latera eius sese loco suo mota diffundat? multi etiam in medio aeris terram esse dixerunt et mole sua inmobilem manere, quod aequabili motu hinc atque inde ex omni parte protendat. de quo satis putamus dictum a domino ad Iob seruum suum, quando locutus per nubem ait: ubi eras, cum fundarem terram? indica mihi, si habes [*]( C ) scientiam. quis posuit mensuras eius, si nosti? aut quis est qui superinduxit mensuram super eam? aut super quid circuli eius confixi sunt? et infra: conclusi mare portis et dixi: usque huc uenies et non transibis, sed in te comminuentur fluctus tui. nonne euidenter ostendit deus omnia maiestate sua consistere, non numero, pondere atque mensura? neque enim creatura legem tribuit, sed accipit aut seruat acceptam. non ergo quod in medio sit terra, quasi aequa lance suspenditur, sed quia [*]( D ) maiestas dei uoluntatis suae eam lege constringit, ut supra [*]( 3 Luc. 10, 20 4 Bas. 21 BC (9 A-D) Isid. de nat. rer. 45, 1 6 Iob 26, 7 14 Diels Dox. 559, 23 16 Iob 42, 7 sq. 38, 1 17 Iob 38, 4-6 Bas. 24 A (9 D) 20 Iob 38, 10 sq. ) [*]( 5 prosit («. m2 proderit) G prodest B speciem II Diu. spem K 6 conpraehendit C (e alt. ex i m3) 15 propendeat N 18 mensuras ed. Rom. (td μέτρα LXX) mensnram libri 19 mensuram 11 (aitapttov LXX) mensuras libri 21 portis C (r ex s m3) 23 non] in Uind. 25 accipit P m2 accepit P ml cet. aut 115 ut M et Gm2 B (in ras.) aut et W (et eras.) WIMI )

instabile atque inane stabilis perseueret, sicut Dauid quoque propheta testatur dicens: fu-ndauit terram super firmitatem eius: non inclinabitur in saeculum saeculi. non utique hic quasi tantummodo artifex deus, sed quasi omnipotens praedicatur, qui non centro quodam terram, sed praecepti sui suspenderit firmamento nec eam inclinari patiatur. non ergo mensuram centri, sed iudicii diuini accipere [*]( E ) debemus, quia non artis mensura est, sed potestatis, mensura iustitiae, mensura cognitionis, quia omnia non tanquam inmensa praetereant eius scientiam, sed cognitioni eius tanquam dimensa subiaceant. neque enim cum legimus: ego confirmaui columnas eius, uere columnis eam subnixam possumus aestimare, sed ea uirtute, quae subfulciat substantiam terrae atque sustineat. denique quam in potestate dei sit terrae constitutio etiam hinc collige, quoniam scriptum [*]( F ) est: qui aspicit terram et facit eam tremere et alibi: adhuc ego semel concutio terram. non ergo libramentis suis inmobilis manet, sed frequenter dei nutu et arbitrio commouetur, sicut et Iob dicit quia dominus commouet eam a fundamentis, columnae autem eius exagitantur et alibi: nuda inferna in conspectu eius, et non est morti inuolucrum. extendens boream pro nihilo, suspendens terram in nihilo, alligans aquam in nubibus suis. columnae caeli euolauerunt et expauerunt ab increpatione eius. uirtute mitigauit mare, disciplina strauit cetum, claustra autem caeli timent [*]( 12 A ) eum. uoluntate igitur dei inmobilis manet et stat in [*]( 2 Psalm. CIII 5 11 Psalm. LXXIIII 4 Bas. 24 A (9 D) 16 Psalm. Cin 32 17 Agg. 2, 6 19 Iob 9, 6 21 Iob 26, 6-8 24 Iob 26, 11-13 27 Eccl. 1, 4\' ) [*]( 1 peraiueret C (corr. m2) 2 firmamentum N 5 terrA C (5 ex a m2) 9 tanquam C m1 tamquam C m3 cet. 10 tanquam C tamquam cet. 13 suffulciat VN 14 susteneat C (corr. m2) quam (s. m2 quia) M quu (tn mg. m2 quia) 91\' qua 91 23 nihilo C nihilum cet. 25 discipHnam II (m eras. P) 26 strauit G m2 in mg. iV instruit II cetum V%\' coetum cet. ) [*]( 2* ) saeculum terra secundum Ecclesiastae sententiam et in uoluntate dei mouetur et nutat. non. ergo fundamentis suis innixa subsistit nec fulcris suis stabilis perseuerat, sed dominus statuit eam et firmamento uoluntatis suae continet, quia in manu eius omnes fines terrae. et haec fidei simplicitas argumentis omnibus antecellit. laudent alii quod ideo nusquam decidat terra, quia secundum naturam in medio regionem possideat [*]( B ) suam, eo quod necesse sit eam manere in regione nec in partem inclinari alteram, quando contra naturam non mouetur, sed secundum naturam, praedicent artificis diuini et operatoris aeterni excellentiam — quis enim artificum non ab illo accepit aut quis dedit mulieribus texturae sapientiam aut uarietatis disciplinam? — ego tamen, qui profundum maiestatis eius et artis excellentiam non queo [*]( c ) conprehendere, non articulis me libramentis committo atque mensuris, sed omnia reposita in eius existimo uoluntate, quod uoluntas eius fundamentum sit uniuersorum et propter eum adhuc mundus hic maneat. quod apostolicae quoque liceat astruere auctoritatis exemplo. scriptum est enim quia uauitatiuanitati creatura subiecta est non sponte, sed propter eum qui subiecit in spe. liberabitur autem et ipsa creatura a seruitute corruptionis, cum gratia diuinae [*]( D ) remunerationis auiarium. [*]( 4 Psalm. LXXXXIIII 4 6 Bas. 24 CD (10 BC) 12 Iob 38, 36 20 Rom. 8, 20 sq. ) [*]( 1 ecclesiaste S ecclesiasten C et G m1 P V ecclesiastis C et G m2 ecclesiastes Cm3 cet. in om. N 2 innixa Henricus Schenkl enisa n (enixa G) nixa N 3 persiuerat C (corr. m3) 5 eius sunt omnes Diu. eius omnes sunt B finis C (-es m3) 6 laudant N\' ideo ovi. S, 8. u. m2 M 7 terra. C (m eras.) 8 regionem C (m eras. PV); sua add. Gm2 N sua V 9 inclinari C (ari w ras.) GPVS et (ri ex re m2) U\'B inclinare UM\'M non 8. u. M, sed eras., om. S et (in quo commouetur) B 10 artificis C (is ex es) 11 operatoris (is ex es) CP 15 disputatoriis IIB disputationis N\' disputaturum M (-us corr.) S (in mg. m2 disputatoriis) 19 liceat II licet N 21 subiecit eam in Tell. 22 gratia om. Diu., qui post remunerationis in mg. m2 add. claritas )

; De natura autem et qualitate substantiae caeli quid enumerem ea quae disputationibus suis philosophi benignitatis cum alii conpositum caelum ex quattuor elementis adserant. alii quintam quandam naturam noui corporis ad constitutionem eius inducant atque adfingant aetherium esse corpus, cui nequaneque ignis admixtus sit neque aer neque aqua neque terra. quod huius mundi elementa suum quendam habeant cursum [*]( E ) atque usum et motum naturae, ut grauiora demergant et in pronum ferantur, uacua et leuia in superiora se subrigant — est enim proprius cuique motus —, in sphaerae autem circuitu ista confundi et uim sui cursus amittere, quoniam sphaera in orbem suum uoluitur et superiora inferioribus, superioribus quoque inferiora mutantur. quorum autem secundum naturam motus mutati sunt, horum necessario ferantferunt mutari solere qualitates substantiarum suarum. quid igitur defendimus [*]( P ) aetherium corpus esse, ne uideatur corruptioni obnoxium? quod enim conpositum ex corruptibilibus elementis est necesse est resoluatur. nam hoc ipso quod diuersae eadem sint elementa naturae simplicem et inuiolabilem motum habere non possunt, cum se diuersus elementorum motus inpugnet. canentur enim motus omnibus aptus esse non potest et elementis distantibus conuenire; nam qui leuibuslenibus adcommodus est fit incommodus grauioribus elementis. itaque quando ad superiora motus caeli est necessarius, terrenis grauatur, quando ad inferiora decursus expetitur, igneus uigor ille uiolenter [*]( 13 A ) adtrahitur; etenim contra naturae suae usum deorsum cogitur. omne autem quod in contrarium cogitur non naturae conlisis. sed necessitati cito soluitur et in ea scinditur ex quibus uidetur esse conpositum in suam quamque regionem singulis [*]( 1 Bas. 25 A — 28 A (10 E - 11 D) ) [*]( 2 filosofi CG 5 etaerium CGP etaereum V aethereum %\' (-ium tn2) UB 6 neque aer M (aer ex aera) S, om. cet. 7 huiusmodi G m2 N 9 pronum C (n in ras.) 14 mutare C 16 aethereum C (re ex ri m3) QIB et (-ium m2) 91\' 18 quo rG r 22 adcommodus C I ad eras.) )

recurrentibus. haec igitur alii considerantes stabilia esse non posse aetherium corpus caeli stellarumque esse arbitrati sunt quintam quandam naturam corporis introducentes, quo [*]( B ) diuturnam caeli putarent mansuram esse substantiam.

sed non ista opinio propheticae potuit obuiare sententiae, quam diuina quoque domini Tesu Christi maiestas dei nostri in euangelio conprobauit. dixit enim Dauid: principio terram tu fundasti, domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. ipsi peribunt, tu autem permanes: et omnia sicut uestimentum ueterescent, et tanquam amictum mutabis ea et mutabuntur, tu uero ipse es, et anni tui non deficient. quod adeo probauit in euangelio dominus [*]( c ) ut diceret: caelum et terra praeteribunt, mea autem uerba non praeteribunt, nihil igitur agunt qui propter caeli adserendam perpetuitatem quintum corpus aetherium introducendum putarunt, cum aeque uideant dissimilem ceteris adiunctam membri unius portionem labem corpori magis adferre consuesse. simul illud aduerte, quia propheta Dauid, < dum) terram priori loco nominauit et postea caelum, credidit opus [*]( D ) esse domini declarandum. quando enim dixit et facta sunt, nihil interest quid prius exprimas, cum simul utrumque sit factum, simul ne eo saltem praerogatiua caelo diuinae uideatur adiudicata substantiae, ut primogenitae creaturae priuilegio potior extimetur. itaque illoaillos auissuis relinquamus contentionibus, qui mutuis disputationibus se refellunt: nobis autem satis est ad salutem non disputationum controuersia, sed praeceptorum [*]( 7 Psalm. CI 26-28 13 Matth. 24, 35 20 Psalm. CXXXXVIII 5 25 Bas. 28 AB (11 DE) ) [*]( 2 aethereum C (re ex ri m3) B 4 mansuri C (à ex a m3) 7 terra C (4 ex a m2) 9 ipsi C (i alt. m3 ex e) 10 ueterascent B Cant. tanquam C tamquam cet. 13 terra. C (m eras.) 15 aethereum 91\' (-ium m2) 91B 17 corpori SB corporis M (s eras.) cet. 18 consueuisse N\'B dum addidi, cum a, om. libri 19 prioreiji MS 22 simul suspectum ne eo PVM neC eo S ne ei B in eo C ne haec in ras. uerborum simul ne eo m2 G ne his N\' sal»tem C saltim VNI 23 preuilegio C (corr. m2) 24 potiora PN\'B et (a eras.) CG extimetur C ml et (s s. x) G existimetur C m2 P aestimentur N\'B aestimetur cet. )

ueritas nec argumentationis astutia, sed fides mentis, ut [*]( E ) seruiamus creatori potius quam creaturae, qui est deus benedictus in saecula.

Terra autem erat inuisibilis et inconposita. bonus [*]( F ) artifex prius fundamentum ponit, postea fundamento posito aedificationis membra distinguit et adiungit ornatum. posito igitur fundamento terrae et confirmata caeli substantia — duo enim ista sunt quasi uelut cardines rerum — subtexuit: terra autem erat inuisibilis et inconposita. quid est erat? ne forte in infinitum et sine principio extendant opinionem conficiens et dicant ecce quia materia, id est 5Xtj, sicut philosophi dicunt, etiam secundum scripturam diuinam non habuit initium. uerum hoc dicentibus respondebis quia scriptum est: erat autem Cain operarius terrae et de eo qui Iubal dictus [*]( 14 A ) est habet scriptura: hic erat pater, qui demonstrauit psalterium et citharam et homo erat in Ausitide regione, cui nomen Iob. desinant ergo de uerbo quaestionem mouere, cum praesertim praemiserit Moyses quia fecit deus terram. erat ergo ex quo facta est. nam si sine principio eam dicunt esse, iam non solum dominum, sed etiam ὕλην sine principio dicentes definiant ubinam erat. si in loco, ergo etiam locus sine principio fuisse astruitur, in quo erat materia [*]( B ) rerum, quae principium non habebat. quod si absurdum uidetur de loco credere, uidete ne forte uolatilem terram debeamus [*]( 4 Gen. 1, 2 9 Bas. 29 AC (12 CE) 13 Gen. 4, 2 15 Gen. 4. 20 aq. 16 Iob 1, 1 ) [*]( 5 prius C (p ex p m2) 6 et om. N ornatum C (tum in ras.) ornamentum G m2 N\'B 8 quasi uelut scripsi qua.. (m3 quaa) uelut C quas uelut GPVB quae (cras. 21\') uelut N\' uelut Mis 10 ne IBISB et ne M\' nisi (m2 in ras. ex et) UU\' 11 id est re* C (res m2) id est res G (ylen add. m2) id est TAHN PN\' B id est TAH S id est ylen V id est yle M filosofi CG 16 citharam N\'MB cytharam cet. ausithide N\'B ausitidi cet. 17 desinantq C (desinam\' m3) 18 praemiserit moyses G (t moyses in ras. m2) Pm2 praemiserimus esse CV praemisere muses Pm1 19 si om. (I, m2 8. fC. GP 20 dum n diTi N, recte puto hylen CGP ylen VM TAIIN cet. )

aestimare, quae non habens fundamentum alarum remigiis suspendebatur. unde ergo ei alas sumemus, nisi forte huc deriuemus prophetici sermonis interpretationem a pinnis terrae prodigia audiuimus et illud uae terrae nauium pinnae? sed ut sic accipiamus, in quo aere uolabat terra? sine aere enim uolare non poterat, sed aer esse adhuc non [*]( C ) poterat, quia non erat sine rerum materia elementorum facta distinctio, cum adhuc ipsa elementa facta non essent. ubi erat ergo materia ista alarum subfulta remigiis ? in aere non erat, quia aer corpus est mundi, corpus autem esse aerem docet lectio, quia emissa sagitta in locum, quem iaculator intendit, incisus aer statim in se ipsum resolutus est. ubi ergo erat ὕλη, nisi forte dicatur quadam dementi intentione quia in deo [*]( D ) erat? ergo deus inuisibilis naturae atque inuiolabilis, qui lucem habitat inaccessibilem, inconprehensibilis et purissimus spiritus, locus eruterat materiae mundialis, et erat in deo mundi portio, cum de hoc mundo non sit mens seruolorum eius, sicut habemus scriptum: de hoc mundo non sunt, sicut et ego non sum de mundo.

Quemadmodum ergo inuisibilia uisibilibus et ei qui ordinem ac decorem donauit omnibus inconposita copulabantur ? nisi [*]( E ) forte, quia dixit: terra autem erat inuisibilis, inuisibilem eam per substantiam credant et non ideo, quia aquis operta [*]( 3 Esai. 24, 16 4 Eaai. 18, 1 11 Sap. 5, 12 15 I Tim. 6, 16 18 Ioh. 17, 14 ) [*]( 3 pinnis M (i pr. in ras.) pennis VU\'SB et (e ex i) m3 C m2 GU 5 pennae VWSB et (e ex i) m3 C m2 GP et (i m2 8. e pr.) M pennatae B ut G («. m2 si) 2t (s. m2 hoc) huc 81\' 6 adhuc esse }l\' 8 adhuc ipsa CGP ipsa adhuc cet. facta om. MS erat ergo CGP ergo erat cet. 9 subfulta C suffulta cet. 11 missa MS iaculatur (corr. m2) GP iaculatur %M\' 12 ipso II erat m2 P91\', om. B. erit P2C m1 cet. 14 deus id est M\'MS deus qui est (qui est m2 ex id est) 9M\' 15 inaccessibilem C (s pr. add. m2) 17 sit nec mens M V (nec exp.) S (nec in ras.) seruolorum C (v m3) G et P (v m2) seruolorum UM\' eeruulorum cet. 22 et inuisibilem C (et add. m3) M\' et (eras. et) 91 )

uisibilis corporeis oculis esse non poterat, quemadmodum pleraque in profundo aquarum sita uisum oculorum aciemque praetereunt. non enim deo aliquid inuisibile, sed creatura mundi creaturae utique extimatione censetur. inuisibilis etiam. terra, quia nondum lux quae inluminaret mundum, nondum [*]( F conplectens ) sol; postea enim luminaria facta sunt caeli. quod si solis radius plerumque etiam conponit operta inluminat et profundo mersa splendore luminis sui prodit, quis dubitet deo ea quae in profundo sunt inuisibilia esse non posse? nisi forte sic accipiamus inuisibilem terram, quod nondum uerbo dei et protectione uisitabatur quae hominem non habebat, propter quem dominus respiceret in terram, sicut scriptum est: dominus respexit super filios hominum, si est intellegens aut requirens deum. et alibi ait: de caelo iaculatus est iudicium: terra tremuit et quieuit. et merito inuisibilis, quia inconposita, quae figuram et speciem congruentem adhuc non acceperat a proprio conditore.

et [*]( 15 A ) fortasse dicant: cur enim deus - sicut dixit et facta sunt non simul ornatus congruos surgentibus donauit elementis, quasi non potuit caelum insignitum stellis subito ut creatum est refulgere et floribus ac fructibus terra uestiri? potuit utique, sed ideo primo facta, postea conposita declarantur, ne uere increata et sine principio crederentur, si species rerum uelut ingeneratae ab initio, non postea additae uiderentur. [*](B ) inconposita terra legitur et isdem a philosophis, aeternitatis quibus deus priuilegiis honoratur: quid dicerent si ab initio [*]( 4 Bas. 29 BC, 83 C, 36 A (12 E, 14 DE, 15 AB) 13 Psalm. XIII 2 14 Psalm. LXXV 9 18 Psalm. XXXII 9 20 Bas. 29 B (12 D) ) [*]( 2 profundum CGP uisu CP et (corr. m2) G 3 praetereant B 4 extimatione ml CG eiitimatione P ml existimatione C m2 V aestimatione GP m2 cet. 13 poH hominum add. ut uideret S in mg. mX 15 malim es (ὴϰόντισας LXX) 17 acciperat C (corr. m3) G (corr. *»2) 19 rebus assurgentibus Gm2 (I. ras., fuit surgentibus) UU\'M et (rebus eras.) S adsurgentibus M\'B 20 qu.aвi (i eras.) CGP potuerit Erasmus, recte puto 21 fulgere V 25 hisdem CPU\' et (h 8. u.) G et 8 m2 M iisdem V (i alt. a. u.) fllosofis CG )

eius conseruatione uemasset? demersa aquis describitur uelut cuidam principiorum suorum addicta naufragio et adhuc a nonnullis facta non creditur: quid si decorem primogenitum uindicaret? accedit illud quod imitatores nos sui deus esse uoluit, ut primo faciamus aliqua, postea uenustemus, ne dum[*]( C ) simul utrumque adorimur, neutrum possimus inplere. fides autem nostra quodam gradu crescit. ideo primum fecit deus, postea uenustauit, ut eundem credamus ornasse qui fecit et fecisse qui ornauerit, ne alterum putemus ornasse, alterum creauisse, sed eundem utrumque esse operatum, ut primum faceret, postea conponeret, ut alterum altero crederetur. habes in euangelio huius rei euidens testimonium. consueuerint suscitaturus [*]( D ) Lazarum dominus iussit, ut Iudaei remouerent lapidem de sepulchro, ut mortuum uidentes postea resuscitatum crederent. deinde uocauit Lazarum, et resurrexit et ligatis manibus et pedibus exiuit foras. nonne poterat remouere lapidem qui poterat mortuum contendunt? et qui potuit defuncto uitam reddere non potuit nexus soluere uinculorum? cui uinctis pedibus gressum dedit, huic non potuit ruptis uinculis incessum reddere ? sed utique aduertimus quod uoluit primum[*]( E ) demonstrare mortuum, ut oculis suis crederent, deinde resuscitaresuscitare, tertio iubere, ut ipsi uincula funeris soluerent, ut inter ista fides infunderetur infidelibus et per gradus quosdam credulitas nasceretur.

Fecit ergo primum deus caelum et terram, ea tamen non[*]( F ) quasi perpetua, sed quasi corruptibilis creaturae consummationi uoluit subiacere. unde in Esaiae libro ait: tollite in caelum oculos uestros et aspicite in terram deorsum, quia [*]( 12 loh. 11, 41 sqq. 27 Esai. 51, 6 ) [*]( 6 adoremus C et (corr. m2) P adoremur (corr. m2) G 7 primo MS 8 fort. fecerit (sic Cant.) 10 primo N 11 ut] ne N\'; ne alterum altero (.ri Cant.) deesse crederetur G m2 Cant. 15 uocabit C post Lazarum ras. 7 litt. C ligatus PVM\'S et (us m2 ex is) M 17 resuscitare CGFJf suscitare cet. 20 primo VN 21 et oculis Cttl 23 grados (corr. m2) CGP 28 in om. MS )

caelum ut fumus solidatum est, terra autem ut uestimentum ueterescet. haec terra est, quae ante erat inconposita. nondum erant enim maria suo fine distincta, et [*]( 16 A ) ideo uago fluctu et profundo gurgite terra inundabatur. considera quia etiam nunc palustri uligine terra inhorrere consueuit nec patiens est uomeris, ubi infusus terris umor exundat. erat ergo inconposita, utpote sollertis agricolae inarata culturis, quia adhuc deerat cultor. erat inconposita, quia nuda gignentium nec toris herbosa riparum nec opaca nemoribus nec laeta segetibus nec umbrosa superciliis montium nec odorata floribus nec grata uinetis. merito inconposita, [*]( B ) quae ornatibus indigebat, cui deerant uitium serta gemmantium. ostendere enim uoluit deus quia nec mundus ipse haberet . gratiam, nisi eum uario cultu operator conuersura. caelum ipsum intextum nubibus horrorem oculis, maestitiam animis excitare consueuit, terra imbribus madefacta fastidio est, maria procellis turbata quos non incutiunt metus ? pulcherrima est rerum species: sed quid esset sine lumine, quid sine temperie, quid [*]( C ) sine aquarum congregatione, quibus ante demersa poli huius habebantur exordia? tolle solem terris, tolle caelo stellarum globos: omnia tenebris inhorrescunt. sic erat, antequam lumen huic mundo dominus infunderet. et ideo scriptura ait quia tenebrae erant super abyssum. tenebrae erant, quia splendor deerat lucis, tenebrae erant, quia aer ipse tenebrosus est. aqua ipsa sub nube tenebrosa est, quia tenebrosa aqua [*]( D ) m nubibus aeris. erant ergo tenebrae super abyssos aquarum. non enim malas intellegendas arbitror potestates, quod dominus earum malitiam creauerit, cum utique non [*]( 4 Bas. 36 A (15 B) 6 Uerg. Georg. II 223 9 Sall. bell. Iug. 79, 6 Uerg. Aen. VI 674 10 Uerg. Georg. I 1 23 Gen. 1, 2 Bas. 36 BC 37 A (15 C—E, 16 A) 27 Baa. 37 B-D (16 A-D) ) [*]( 2 ueterascet B 3 enim erant N\'B 6 umor N\'MB humor cet. 11 odorata II odora N 15 animi GV 16 terram i. madefactam C 18 sed quid si G (si 8. u. m2) Cant. 21 erant G m2 N\'S 27 intellegendum N ) substantialis, sed accidens sit malitia, quae a naturae bonitate deflexerit.

itaque in constitutione mundi opinio malitiae interim sequestretur, ne diuinae operationi et pulcherrimae creaturae ea quae decolora sunt admiscere uideamur, maxime cum sequatur: et spiritus dei superferebatur super aquas[*](. E ) quem etsi aliqui pro aere accipiant, aliqui pro spiritu, quem spiramus et carpimus aurae huius uitalis spiritum, nos tamen cum sanctorum et fidelium sententia congruentes spiritum sanctum accipimus, ut in constitutione mundi operatio trinitatis eluceat. praemisso enim quia in principio fecit deus caelum et terram, id est in Christo fecit deus uel filius dei deus fecit uel per filium deus fecit, quia omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, [*]( F ) supererat plenitudo operationis in spiritu, sicut scriptum est: uerbo domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. itaque quemadmodum in psalmo docemur operationem uerbi, quod est uerbum dei, et uirtutem, quam dedit spiritus sanctus, ita hic propheticum resultauit oraculum quia deus dixit et deus fecit. spiritus quoque dei superferebatur super aquas. ornando enim polo caeli germinaturis terris pulchre spiritus superferebatur, quia per ipsum habebant nouorum partuum semina germinare secundum quod dixit propheta: emitte spiritum tuum, et creabuntur et [*]( 17 A ) renouabis faciem terrae. denique Syrus, qui uicinus [*]( 5 Gen. 1, 2 Bas. 41 C, 44 A (18 BC) 7 Uerg. Aen. I 387 sq. 12 Ioh. 1, 3 15 Psalm. XXXII 6 23 Psalm. CIII 30 24 Bas. 44 B (18 C) ) [*]( 1 accedens M\' et (corr. m2) G%t 5 snpcrferebatnr C (8. super lineola erusa) G (super eras.) ferebatur SB 8 sententiam CHM\' 9 constitutionem CP trinitatis C (i alt. ex e) 10 praetermisso II (ter eras. G) 16 inde a uerbo fquemadjmodum incipit A 17 uerui (corr. m2) A 18 profeticum (h 8. f m3) A 20 superferebaptur (n exp. m2) A 22 NOBU .. UM A (UM ut uidetur ex corr.) partuum A (de u pr. dubitare licet) 23 profeta (h 8. f m3) A s.piritum A 24 renouauis (corr. m3) A uicinus A )

Hebraeo est et sermone consonat in plerisque et congruit, sic habet: et spiritus dei fouebat aquas, id est uiuificabat, ut in nouas cogeret creaturas et fotu suo animaret ad uitam. nam etiam spiritum sanctum legimus creatorem dicente conuerteris: spiritus diuinus, qui fecit me. siue ergo sanctus spiritus superferebatur super aquas, tenebrae contrariarum uirtutum super eas esse non poterant, ubi locum sibi tanta gratia [*]( B ) uindicabat, siue ut quidam uolunt aerem accipiant, respondeant qua ratione spiritum dei dixerit, cum satis fuerit spiritum nuncupare.

hi ergo uolunt a domino deo nostro quattuor primum elementa generata, caelum terram mare aerem, eo quod causae rerum ignis et aer, terra et aqua sint, ex quibus mundi species constat et forma. ubi igitur tenebrae nequitiarum [*]( c ) spiritalium locum habere potuerunt, cum augustae huius decorem figurae mundus indueret? numquid malitiam simul deus creauit ? sed ea ex nobis orta, non a creatore deo condita morum leuitate generatur non ullam creaturae habens praerogatiuam nec auctoritatem substantiae naturalis, sed mutabilitatis uitium et errorem prolapsionis. eradicari hanc deus uult [*]( 4 Iob 33, 4 13 Bas. 37 B-D, 40 AB (16 A-E, 17 A) ) [*]( 1 in sermone A (in ml 8. u.) II (in eras. G) 3 cogent (corr. m4) A ut fotu (ut uidetur) A suo] suo.. A ut uidetur; in Diu. animaret scriptum est in ras. uerbi, cuius prima litt. fuit r; fort. reanimaret 5 sanctus spiritus ACPMtiB Carn. spiritus sanctus cet. 6 SUPERur FE.... UR (ur m2) A 7 siui (corr. m3) A 9 qua (a in ras.) A rati.ne (ut uidetur) A 10 uolunt a A VN uoluntatis C (s ut uidetur add. m3) uoluntates G (a s. ates m2) uoluntatem P (tem eras.) dni dei nostri C (ex dno deo nostro) 11 terram C (m eras.) aerem C (em eras.) 12 sinvt (i eras.) A 13 species m2 ex speciae A con-stat (te ut uidetur eras., m4) A et (t m2 in ras.) A f.onna A (f m2 in ras.) 14 agustae C augustae (u pr. s. u.) G m2 P 15 decore PY figirae (corr. ml ut uidetur) A simul malitiam 31SB U 16 creauit (c s. u.) A 17 mor:m (e eras.) A nonnullam C creatore (-ure corr. ml) A 18 autoritatem A mutauilitatis (corr. m3) A 19 prolabsionis AC eradicari cum hanc CP et (cum eras.) G cum eradicari hanc V )

de animis singulorum: quomodo eam ipse generaret? clamat propheta: desinite a malitiis uestris et praecipue sanctus [*]( D ) Dauid: desine a malo et fac bonum: quomodo ei initium a domino damus? sed haec opinio feralis eorum qui perturbandam ecclesiam putauerunt. hinc Marciones, hinc Ualentini, hinc pestis illa Manicheorum funesta sanctorum mentibus temptauerunt inferre contagia. quid nobis ipsi in lumine uitae tenebras mortis inquirimus ? scriptura diuina salutem suggerit, uitae odorem fraglat, ut suauitatem legens capias, non [*]( E ) praecipiti discnmendiscrimen incurras. simpliciter legeslege o homo, non tibi ipse foueam prauus interpres effodias. simplex sermo est quia fecit deus caelum et terram: fecit quod non erat, non quod erat, et terra erat inuisibilis: ex quo facta est, erat, et erat inuisibilis, quia exundabat aqua et operiebat eam, et erant super eam tenebrae superfusae, quia nondum erat lumen diei, nondum solis radius, qui solet et sub aquis latentia declarare. quid ergo dicunt quod deus creauerit malum, [*](F ) cum ex contrariis et aduersis nequaquam sibi aduersa generentur? nec enim uita mortem generat nec lux tenebras. non enim sicut mutabilitates adfectuum ita etiam generationum progressiones sunt. illae ex contrariis in contraria propositi [*]( 2 Esai. 1, 16 3 Psalm. XXXIII 15 4 Bas. 36 CD (15 DE) 10 Bas. 37 A (15 E) 13 Bas. 37 A (15 E, 16 A) 19 Bas. 37 C (16 C) ) [*]( 1 cum clamet Gm2 N\'B 2 profeta (h s. f. tn3) A praecipuae A 3 ante desine ras. 2 uel 3 litt. A quomodo ergo ei N\'B 5 hinc ualentini hinc martionis CGP marciones A (ml, m5 -nia) M martiones 8 martionis cet. 6 pestis ACGP pestes eet. illa A m4 G m2 P ille C illae AG ml cet. 8 suggeri; ut uidetur A 9 I.uitae (fort. tuitae) A fraglat A (a pr. s. u.) flagrat cet. 10 praecipitii A (i quart. s. u) cet. crimen n (discrimen, dis extra u. m2 G) 11 fobeam (corr. m3) A interpraes A (a del. tn4) CPM\' 13 inuisiuilis A et (eras.) eoperiebat (t s. u. tn3) A; uix cooperiebat scribendum 16 lumen (lum tnl ex s.m) A solis (s alt. s. u. m2) A aquas G 17 creauit C (in mg. ad malum dS non creauerit) G (m2 creauerit) P 18 aduersariis II siui (corr. m4) A 19 generaentur A (a eras., n alt. s. u.) P2F nec A 20 non non enim A mutauilitatis (corr. m4) A 21 ille A ) deflexione uertuntur, istae non ex contrariis in aduersa cariorem, sed ex eiusdem generis uel auctoribus uel causis creatae in similitudinem sui referuntur auctoris.

Quid igitur dicemus ? si enim neque sine principio est quasi increata neque a deo facta, unde habet natura malitiam ? nam mala esse in hoc mundo nullus sapiens denegauit, cum sit tam frequens in hoc saeculo lapsus ad mortem. sed ex declinauit [*]( 18 A ) quae iam diximus possumus colligere quia non est uiua substantia, sed mentis atque animi deprauatio a tramite uiitutis deuia, quae incuriosorum animis frequenter obrepit. non igitur ab extraneis est nobis quam a nobis ipsis maius periculum. intus est aduersarius, intus auctor erroris, intus inquam clausus in nobismet ipsis. propositum tuum speculare, habitum tuae mentis explora, excubias optende aduersus mentis [*](B ) tuae cogitationes et animi cupiditates. tu ipse tibi causa es inprobitatis, tu ipse dux flagitiorum tuorum atque incentor criminum. quid alienam naturam accersis ad excusationem tuorum lapsuum? utinam te ipse non inpelleres, utinam non praecipitares, utinam non inuolueres aut studiis decursi aut indignatione aut cupiditatibus, quae nos innexos [*]( 4 Bas. 40 AB (16 DE, 17 A) 11 Bas. 37 D, 40 A (16 DE) ) [*]( 1 deflectione A adnersa (e S. u. m2) A 2 deflectunt II (-untur Cm3) 4 dicimus AGN\'B, quod fort. defendi potest 5 malitia (i ex a m4) A 6 denegauit ml (\'G denegabit C m3 G m2 B, recte puto sint A (n del.) 7 labsus A his (h 8. u. m4) A 8 colligere (i ex e) CGP 9 deprauatio (pr in ras.) A 10 ante frequenter add. quae 21\' obripit C (ri ex re) obrepit (it ex et) GP 12 periculum C (cu ex co m2) G (um ex is m2) 13 tuum om. CGP 14 mentis s. u. C explora (lor in ras. ml ex rol) A optende A obtende cet. aduersus A (d ex t ml) M\'B aduersum eet. 15 tuae (e s. u. m2) A 16 inprobitatis A (b ex u m4) C (b ex u, is ex es m3) G (b ex u, is ex es m2) atque (t ex d m4) A incentor at in ras. m2) A 17 accersis A et (c pr. a. u.) B arcersis CPVU\' arcescis 9I3f arcessis cet. 18 labsuum A lapsum CP et (m2 lapsuft) G inpelleret (-es m2) A 19 inuolueris (-es m3) A ab (aut C m3) studiis II immoderaturibus A (corr. m3) inmoderationibus C et (corr. m2) GP inmoderatoribus - \' X 20 indignationem A (v s. e mS) C (-nie m3 ac mox m3 cupiditatis) P (m exp.) indignationibus B )

uelut quibusdam retibus tenent. et certe in nobis est moderare studia, cohibere iracundiam, cohercere cupiditates, in nobis [*]( C ) etiam indulgere luxuriae, adolere libidines, inflammare iracundiam uel inflammanti aurem accommodare, eleuari magis superbia, effundi in saeuitiam quam reprimi in humilitatem, diligere mansuetudinem. quid naturam accusas, o homo? habet illa uelut inpedimenta quaedam senectutem et infirmitatem. sed senectus ipsa in nobis moribus dulcior, in consiliis utilior, ad constantiam subeundae mortis paratior, ad reprimendas [*]( D ) libidines fortior. infirmitas quoque corporis sobrietas mentis est. unde ait apostolus : cum infirmor, tunc potens sum. itaque non in uirtutibus, sed in infirmitatibus gloriabatur. responsum quoque diuinum refulsit oraculo salutari quia uirtus in infirmitate consummatur. illa cauenda quae ex nostra uoluntate prodeunt delicta iuuentutis et inrationabiles passiones corporis. quorum igitur nos sumus domini, horum principia extrinsecus non requiramus nec diriuemus in alios, sed [*]( E ) agnoscamus ea quae propria nostra sunt. quod enim possumus non facere si nolimus, huius electionem mali nobis potius debemus quam aliis ascribere. ideo etiam in iudiciis istius [*]( 11 II Cor. 12, 10 12 II Cor. 12, 9 13 II Cor. 12. 9 ) [*]( 1 moderare APV et m3 C moderari C ml cet. 2 studia APVU\'M\'B studio C (studium m3) G (s. t studia m2) 81 (studia m2) cet. cohercere A (r pro a. u.) IIJV-B coercere MS cupiditatem GPV Diu. nobis All nobis est N S luxoriae C et (corr. ml) GP iragundiam C 4 adcommodare UN\' B 5 superuia (corr. m3) A superbiam P repremi (corr. ml) A in A, om. cet. umilitateip (m exp. m2)A humilitatem CV et (6 m2 ex e) 91\' humilitate G (e ex 6) cet. 7 inpedimenta C (in s. u.) 8 nobis ΑΠ nobis bonis iI\' bonis cet. 10 subrietas M\' et (corr. m2) CGPWl\' 12 in alt. om. UM\', 8. u. m3 C 13 oraculum (corr. ml) A salutari A (m2 ex salus uel saluti) G m2 saluatoris CPV et ml G 15 inrationabiles (es ex is m3) A 16 quorumque (que del. ml) A 17 diriuemus AP deriuemus cet. 18 proprie N, fort. recte 19 facire C nolimus A (s s, u.) MS et ml CGPV nolumus C m3 GPV m2 N\'B 20 ascribere AS adscribere cet. istis (om. mundi) N ) mundi uoluntarios reos, non ex necessitate conpulsos culpa astringit, poena condemnat. neque enim si per furorem aliquis innocentem peremerit, obnoxius morti est. quin etiam ipsius diainaediuinae legis oraculo, si quis per inprudentiam intulerit necem, [*]( F ) accipit inpunitatis spem, refugii facultatem, ut possit euadere. hoc igitur de eo quod proprie malum uidetur dictum sit; mala enim non sunt nisi quae crimine mentem inplicant et conscientiam ligant. ceterum pauperiem ignobilitatem aegritudinem mortem nemo sapiens mala dixerit nec in malorum sorte numerauerit, quia nec contraria istis in bonis habentur maximis, quorum alia nobis ex natura, alia ex commoditate accidere uidentur.

non otiose nobis excursus iste processit, ut probaremus tenebras et abyssum simpliciter accipienda. erant enim tenebrae de obumbratione caeli, quia omne corpus umbram facit, qua obumbrat uel finitima uel inferiora et [*]( 19 A ) ea maxime quae operire atque includere uidetur. includit autem caeli polus, quia caelum sicuti camera extenditur, quemadmodum supra demonstrauimus. non ergo principalis erat tenebrosa substantia, sed quasi umbra secuta est mundi corpus caligo tenebrarum. itaque momento diuinae praeceptionis mundus adsurgens intra se inclusit umbram, ut si quis in campi medio, quem sol meridianus inluminat, B [*]( 3 Deut. 19, 4 12 Bas. 40 C (17 B) ) [*]( 1 mondi ex modi A (mundi m3) uoluntarias A conpulsus A (ut uidetur) 2 astringit II . stringit A stringit N\'B constringit (con s. u. m2) MS aliuuis A (ut uidetur; corr. alibuis et deinde aliquis) 3 perimerit CP et (corr. m2) G peremeret 81 (i 8. e alt.) M\' perimeret 91\' 4 necem.. A (fort. is eras.) 7 sunt m2 ex sum A mayentem (an exp. m4) A 9 male GWB (hi mala m2) 31M\' 10 eortem 11% habuntur (corr. m1) A 11 commoditate (te s. u. m2) A 12 post otiosae add. non uti A (del. m2) 13 pronaremue (corr. m4) A tenebras (r s. u. m4) A 14 tenaebrae A 16 atque A (t ex d m4) uidetur B uidentur AN\' uideatur II et (a exp.) MS 18 demonstrautmus A (corr. ml) 19 substantiarji A umbram C sequuta (secuta m2) P 20 tenebraeum A (corr. ml) tenebrosarum G 21 mundis A intra A (r s. u. m1) 22 inluminat PB et (at m1 ex et) A inluminet cet. ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fuc. 1. ) [*]( 3 )

locum aliquem repente obsaepiat et densis ramorum frondibus tegat, nonne quo splendidior foris species loci eius effulgeat, hoc horrenti desuper scaena gurgustium eius intus obscurius fit? aut unde antrum clausum undique huiusmodi locum uocarunt, nisi quod atro inhorrescat situ atque offusione tenebrarum? istae ergo tenebrae super aquarum abyssos erant. nam abyssum multitudinem et profundum aquarum dici lectio [*]( c ) euangelii docet, ubi rogabant saluatorem daemonia, ne iuberet illis ut in abyssum irent. sed qui docebat uoluntates daemoniorum non esse faciendas praecepit illis ut irent in porcos, porci autem se in stagnum aquarum praecipitauerunt, ut quod recusabant daemonia non euaderent, sed digno praecipitio demergerentur. erat ergo haec mundi inconposita species et forma.

Et spiritus inquit dei superferebatur super aquas[*](. D ) et dixit deus: fiat lux. merito ergo praemissus est spiritus dei, ubi diuina incipere habebat operatio. fiat inquit lux. unde uox dei in scriptura diuina debuit incohare nisi a lumine, [*]( E ) unde mundi ornatus nisi a luce exordium sumere? frustra enim esset, si non uideretur. erat quidem deus ipse in lumine, quia lucem habitat inaccessibilem, et erat lumen uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum: sed eam lucem fieri uoluit, quae oculis corporalibus [*]( 3 Uerg. Aen. I 164 sq. 8 Luc. 8, 31 sqq. 15 Gen. 1, 2 sq. 17 Bas. 44 C (18 E) 21 I Tim. 6, 16 Ioh. 1, 9 ) [*]( 1 locum (m ml ex s) A repentem (m del. m4) A obsapiat M obsepiat cet. 3 schena AUM\' et (h 8. u.) B schema 91\' scena II scenae MS 4 obscurum n sit ΑΠUU\'MS 5 antro CPV et (n 8. u. m2) % atro (at in ras.) (x 6 istae (e s. u. ml) 21 erto (t in ras., g m4) A aquam abysoa (m2 abyssus) G 7 abysum A 8 demania A 9 uoluptates CPV et (corr. m2) G demoniorum A 10 non (n alt. ex s ml) A 11 praecipitarunt MS _12 praecipitio (ti s. u. m2) A 15 et 17 inquid (corr. m4) A 16 dns (n del. m4) A ergo AB, om. cet., recte puto 18 scribtura A incohare C in.choare A inchoare cet. 21 habetat (corr. ml) A et om. II 23 conpraehaenderetur A )

conprehenderetur. qui aedificium aliquod dignum habitaculo patris familias struere desiderat, antequam fundamentum ponat, unde lucem ei infundat explorat. et ea prima est gratia, quae si [*](F ) desit, tota domus deformi horret incultu. lux est, quae reliquos domus conmendat ornatus. fiat inquit lux. plena uox luminis non dispositionis apparatum significat, sed operationis resplendet effectu. naturae opifex lucem locutus est et creauit. sermo dei uoluntas est, opus dei natura est: lucem creauit. tenebras inluminauit. et dixit deus: fiat lux. et facta est lux. non ideo dixit ut sequeretur operatio, sed dicto absoluit negotium. unde pulchre Dauiticum illud dixit et facta sunt, quia dictum inpleuit effectus. auctor ergo lucis deus, locus [*]( 20 A ) autem et causa tenebrarum mundus est. sed bonus auctor ita lucem dixit, ut mundum ipsum infuso aperiret lumine atque eius speciem uenustaret. resplenduit subito igitur aer et expauerunt tenebrae noui luminis claritate, repressit eas et quasi in abyssos demersit repente per uniuersa mundi fulgor lucis infusus. pulchre itaque et proprie dixit: facta est lux. sicut enim cito lux caelum terras diuinitatem inluminat et momento [*]( B ) temporis sine ulla conprehensione retectis surgentis diei splendore regionibus nostro se circumfundit aspectui, ita ortus eius cito debuit explicari. quid miramur si deus locutus est [*]( 7 Bas. 45 B (19 BC) 9 Gen. 1, 3 11 Psalm. CXXXXVIII 5 14 Bas. 44 C (18 E) 18 Bas. 45 A (19 AB) 22 Bas. 45 B (19 BC) ) [*]( 1 quia G (qui add. s. u. m-2) PN\'MB habitaculum A et (corr. m2) S patrisfamilias (as ex ae ml) A 2 fundamentum AMS fundamenta cet. 3 ea] ei (m2 ea) G 4 orret AG 5 inquid (corr. m4) A p*ena A ml plena A m2 6 dispossitionis A adparatum n 7 effectu Am4 Gm2 SB effectum AGml CPVN\'M opifex (e m2 in ras.) A 8 natura- (e ut uidetur eras.) A 9 tenebaras (a pr. del. m2) A 10 utut A (ut pr. del. m2) 11 pulcrhe A 14 diiit Cant. Uind. dilexit cet., cf. «. 7 et 22 atque (t ex d m4) A 15 subito igitur A igitur subito cet., fort. recte 16 claritatem PM\' et (m eras.) St repraesit A represit (m2 respersit) G *et A (a eras.) 17 dimersit A (i pr. ex e m4) 18 propriae (a del. m4) A 19 inluminat (lu in ras. m3) A 20 conpraehensione (e pr. s. u. m2) A 21 aspectui (sp ex ps ml, e s. u. m2) A ) [*]( 3* ) lucem et caliganti mundo lumen emicuit, quando si quis inter aquas mersus oleum ore miserit, clariora faciat ea quae profundi tegebantur occultis? dixit deus non ut per uocis organa quidam sonus sermonis exiret nec ut linguae motus caeleste formaret adloquium atque aerem istum quidam uerborum[*]( C ) strepitus uerberaret, sed ut uoluntatis suae cognitionem proderet operationis effectu.

et discreuit inter lucem et tenebras et uidit deus lucem quia bona est. dixit, et sonum uocis nullus audiuit: discreuit, et operationis molimina nemo deprehendit: uidit, et oculorum eius intentionem nullus aspexit. et uidit inquit deus lucem quia bonjabona. nec quod ignorabat uidit nec id quod nesciebat ante aut non uiderat conprobauit, sed bonorum operum propnumproprium est, ut externo [*]( D ) caecauit non egeant, sed gratiam suam, cum uidentur, ipsa testentur. plus est quod probatur aspectu quam quod sermone laudatur. suo enim utitur testimonio, non alieno suffragio. quodsi aput nos oculis iudicium emittitur, quibus simul et gratia uenustatis et rerum natura conprehenditur, quanto magis deus omnia [*]( 1 Baeda Hex. I 17 A 3 Bas. 45 B (19 C) 7 Gen. 1, 4 Bas. 45 C, 48 B (19 C, 20 A) 16 Bas. 45 C (19 D) ) [*]( 1 caligante P et (i 8. e m2) G lumen m2 ex lucem G 2 ori A miserit (t in ras. m3 fort. ex s) A emiserit B (e pr. s. 14.) S Baeda, recte puto profundi. C 3 tegebantur G (tege m2 in ras.) corgana (c del. m2) A 5 atque (t ex d m4) A quiu.erborum Aml (iu. in ras., dam a. iu. m2) 6 istrepitus (i del. m4, ep ex gp ml) A uerberarit (b ex u m4) A cogitationem Cant. cogitationes 21 (8. m2 cognitionem) %\'M\' 7 ..effectu (ef uel ec erasum esse uidetur, ff ex cc, fort. ecfectu fuit in exemplo, quod descripsit librarius) A effectum CPV et (corr. m2) G dieer.nit A (e 8. ras. m2, i eras. esse uidetur, u ex b m3) 8 et pr. a. u. ml ut uidetur A uidit (u ex b m3) A bona (b ex u ml) A 9 discreuit (c in ras. ml) A 10 depraehendit A uidit add. m2 A 11 aspexit IPMS inspexit A (in s, u.) fiB inquid (corr. m4) A bona est B 12 ant. (aut ante aut antea scriptum fuit) A conprobabit (corr. m3) A 13 operum (u s. u. m2) A est (t 8. u. m4) A 14 cv m3 ex con A 15 quod (d s. u. ml) A 16 aliaeno A 17 aput ml AG apud Am4 G m2 cet. 18 natura AIIB mensura cet. conpraehenditur AC )

quae probat uidet et quae uidet probat secundum quod scriptum est quia oculi domini super iustos. lucis natura huiusmodi [*]( E ) est, ut non in numero, non in mensura, non in pondere ut alia, sed omnis eius in aspectu sit gratia. propriis itaque sermonibus naturam lucis expressit, quae uidendo conplacet, quoniam ipsa uidendi officium subministrat. nec inmerito tantum sibi praedicatorem potuit inuenire. a quo iure prima laudatur, quoniam ipsa fecit, ut etiam cetera mundi membra digna sint laudibus. uidit ergo deus lucem et uultu suo inluminauit et uidit quia [*]( F ) bona est. non ex parte dei, sed generale indiciumiudicium est. itaque non in splendore tantummodo, sed in omni utilitate gratia lucis probatur. unde et discretio fit inter lucem et tenebras, ut separata lucis natura atque tenebrarum nihil uideatur intra se habere confusum.

et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, ut et nomine ipso diem noctemque distingueret. aduertimus itaque quod lucis ortus ante quam solis diem uideatur aperire; principia enim diei noctis exitum cludunt 21 [*]( A ) finisque temporis et status limes nocti et diei uidetur esse [*]( 2 Psalm. XXXIII 16 4 Bas. 45 C, 48 A (19 DE, 20 A) 12 Bas. 48 B (20 AB) 15 Bas. 48 B (20 B) ) [*]( 1 probat uidet et quae uidet om. ml A, a. u. add. m2; m. ant. post quae add. fecit scribtum A 2 iustos (o ex u m4) A 3 non pr. om. CPV, s. u. m2 G ut alia om. C utilia V 4 ominis (i pr. tras.) A aspectum (m del. m3) A gratia sit N gratiam (m del. m4) A 5 exprae§sit (a del. et e 8. u. add. m2, 8 pr. exp. m4 (?)) A 6 uidendi (d alt. ex t ml) A et (d alt. ex corr.) V uidendo PG et (-di m2) B sibi tantum CGP 8 laudibus (b s. u. ml) A 9 uultu (u alt. ex o m4) A 11 tantummodo (u in ras., m alt. s. u. m2) A 13 separata (ta 8. u. m2) A adque (dque del. m2) tenebrarum (-bria m2) A a tenebris II intra Costerius inter libri 14 lucem diem Brux.; cf. p. 30 u. 2 15 et om. n distinguerit C (corr. m3) 16 sol MS 17 uidiatur C (corr. m2) enim eras. CG, om. Tell. Atr. exitus (t ex m, m 8. s m2) A claudunt A (a s. u. m2, t ex corr.) G (unt m2 in ras.) VN claudt (claudunt m2) ut C claudi ut P 18 finisquae C (quae del. m3) statutus G m2 UU\' Btatutis M\' limitis AB uidetur C ml GPV uideatur AN\']lS et (a exp.) B * * uid∗tur C m3 (e* ut uidetur eras.) esse A )

praescriptus. diem sol clarificat, lux facit. frequenter caelum nubibus texitur, ut sol tegatur nec ullus radius eius appareat; lux tamen diem monstrat, tenebras abscondit.

I Et factum est uespere et factum est mane, dies [*]( B ) unus. quaerunt aliqui, cur prius uesperum, postea mane scriptura memorauerit, ne forte noctem prius quam diem significare uideatur. nec aduertunt primo quod praemiserit diem dicendo: et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, deinde quod uespere finis diei sit et mane [*]( C ) finis noctis. ergo ut praerogatiuam et primatus natiuitatis diei daret, prius finem diei significauit, post quam secutura nox esset, deinde postea finem noctis adiunxit. eo usque autem noctem diei scriptura anteferre non potuit, ut et diei et noctis tempora diei appellatione concluserit et tamquam principalis auctoritate nominis uindicauerit. et hanc scripturae esse consuetudinem, ut potiori appellationem deputet, frequentibus [*]( n ) exemplis probamus, siquidem et Iacob dixit: dies uitae meae pusilli et mali et iterum: omnes dies uitae meae et Dauid posuit: dies annorum meorum, non dixit et noctes, unde aduertimus ea quae nunc in specie historiae traduntur uim statuisse legis in posterum. principium ergo dieiuox dei est: fiat lux. et facta est lux. finis diei uespera est. iam [*]( 4 Bas. 48 C (20 BC) 15 Bas. 49 A (20 D) 17 Gen. 47, 9 18 Psalm. XXn 6 19 Psalm. LXXXVIIII 10 ) [*]( 1 praescribtus A 2 nubibus A (bi s. u. m2) adpareat CG 3 demonstrat N 4 factus CPV factQg G uesper CP factum est om. II dies (d ex corr.) A 5 cur G (ur m2 in ras.) VMSB cum cet. 6 et 13 scribtura A 7 quod primo II 8 dicendo (c s. u. ml) A uocauit A (q pro 0 scribere uoluit librarius) lucem diem CGP 11 significaret CPV et (corr. m2) G 12 eousque (ou in ras. m2) A 13 potuit 8. u. A 15 auctoritatem CPVMB auctoritate G (e ex S) scribturae A 16 potiore P potiori G (i alt. in ras.) appellationem C (m eras.) 17 giquidem A (9 ex s m3) 18 et pr. s. u. m2 A et iterum... meae post meorum u. 19 transponenda esse uidentur 19 daaid (d alt. ex t m2) A posuit (s in ras. m%) A 20 in om. II 21 legisse (se del. m2) A 22 lux pr. s. u. m2 A uespere UB uesper U\'M\'MS )

sequens dies ex noctis fine succedit. sententia autem dei euidens, quia diem primo uocauit lucem et secundo uocauit tenebras noctem.

praeclare etiam unum, non primum diem dixit; nam [*]( E ) secuturo secundo et tertio die et deinceps reliquis primum potuit dicere — et hoc ordinis uidebatur - sed legem statuit, ut XXIIII horae diurnae atque nocturnae diei tantum nomine [*]( 22 A ) definiantur, ut si diceret: XXIIII horarum mensura unius diei tempus est. sicut enim uirorum generatio conputatur et intellegitur etiam feminarum, quia nectuntur secunda potioribus, ita etiam dies numerantur et noctes aestimantur adiunctae. sicut igitur circuitus unus ita unus dies. nam plerique etiam ebdomadam unam unum diem dicunt, quod in se quasi in unum redeat diem et quasi septies in se recurrat. est autem haec circuitus figura a se incipere et in se reuerti. unde et [*]( B ) saeculum unum interdum scriptura dicit — nam etsi aliis locis saecula appellat, uidetur magis diuersitates statuum publicorum uel negotiorum significare quam saeculorum successiones aliquas definire — quia dies domini magnus et praeclarus et alibi: ut quid uobrsuobis quaerere diem domini? et hic tenebrae et non lux; manifestum est enim quod male consciis et indignis dies ille tenebrosus sit, quo [*]( C ) fulgebit innocentia et mens noxia cruciabitur. ceterum quod sine interpellatione noctium et successione tenebrarum dies [*]( 3 Bas. 49 A-C (20 DE, 21 A) Philo de opif. mundi 3 (I 8, 86; 4, 12 C.) 14 Bas. 49 D (21 BC) 18 Ioel 2, 11 Bas. 52 A (21 C) 19 Amos 5, 18 21 Matth. 13, 43 23 Esai. 60, 19 sq. ) [*]( 1 ex (x m2 ex a) A sententiam (m del. m4) A 5 uidebatur (b ex u m2) A 6 atque (t ex d m4) A 7 definiantur (i alt. ex e m4) A ut ml AQ ac A m2 (8. ut m5) Gm2 B 9 ..secunda (se ut uidetur eras.) A 12 ebdomada N\' unam A una N\'B, om. cet. unum] unam $(\' diem diem (alt. del. m2) A dicunt (t s. u. m4) A 13 recurrit G (eorr. m2) P 14 haec AMS et IliVS figura C (i ex 11, u alt. in ras.) 15 et p. 40, 1 scribtura A 16 diuersitates (es ex is) A statum n (statuum Gm2) 17 su.ecessiones (s lilt. inras. ex m ut uidetur) A 18 et (t m2 in ras.) A 22 fulgebit (b ex u m4) A 23 interpellatione (J (1 pr. eras.) P et m1 AG interpollatione V (1 pr. eras.) et Gm2 interpolatione A m4 cet. )

perpetuus ille remunerationis aeternae futurus sit scriptura nos docet.

pulcre autem uicem utramque unum dicturus diem matutino eum fineline conclusit, ut et a luce incohare diem doceret et in lucem desinere. non enim est integrum diei tempus et noctis, nisi fuerit expletum. unde et nos semper quasi in die[*]( D ) honeste ambulemus et abiciamus opera tenebrarum. noctem enim ad quietem corporis datam esse cognoscimus, non ad excutitur alicuius et operis functionem, quae somno et obliuione transcurritur. non sit in nobis comisatio et ebrietas, cubile et inpudicitia, non dicamus: tenebrae et parietes operiunt nos, et quis scit si uidebit altissimus ? sed sit in nobis amor lucis et cura honestatis, ut tamquam in die ambulantes opera [*]( E ) nostra coram deo lucere cupiamus, cui est honor laus gloriapotestas cum domino nostro Iesu Christo et sancto spiritu a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen. [*]( 6 Bas. 52 B (21 E) 6 Isid. de nat. rer. 2, 1 Rom. 13, 12 9 Rom. 13, 13 10 Sir. 23, 18 (26) 13 Matth. 5, 16 ) [*]( 1 eit AN et (t s. u. m2) V sicut CP et (sit ni2) G 2 pulcrae A (a del. m4) C pulchrae P pulchre cet. 3 cum (del. m2) concluBit A incohare C et (h 8. u.) 91\' inchoare cet. 4 luc. A luce II desineret A (t del. m4) G (t eras.) C desiniret PV dcsinire 91\' 5 ununde (un pr. del. m2) A diem CPV die G (e ex 5) 6 nocte A 8 et AN, om. n (operisue G m2), uel Atr. Tell. obliuione (u ex b m4) A 9 comesatio A (e ex i m4) B et m2 GM comisatio GM m1 et (i m2 ex e) P comessatio VUU\' ebrietatis (om. et) N\' et alt. om. N\'MS, eras. G 11 uidebit (i pr. ex e m3, b ex u m4) A 12 hononestatis (no del. m2) A diem ACP V die G (e ex 6) 14 potestas ... semper et om. G dno (n infra add. ml) A sancto spu AS spu sco cet. am 15 saeculis... omnia om. P a saecula C a saeculo VN\' 16 ;:en (in ras., fuit XP\' j A, post amen add. C emend (*. e. emendatum) in A post u. 14 uersus unus erasus, alter uaeuus relictus est, in tertio legitur EXPLICIT TRACTATUS UNIUS et post unius uersus spatium in quinto DIEI INCIPIT SECUNDI DIES PRIMUS EXPLICIT. (EXPLICIT DIES PRIMUS G VN\' B) INCIPIT DIES SECUNDUS llN\'B EXPLICIT TRACTATUS DIEI PRIMI. INCIPIT (DIEI add. S) SECUNDI (TRAC- TATUS add. S) MS EXPLICIT DIES PRIMUS. INCIPIT LIBER SE- CUNDUS Diu. EXPLICIT LIBER PRIMUS. LVCIPIT SECUNDUS Brux. )