Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

DIES PRIMVS.

Tantumne opinionis adsumpsisse homines, ut aliqui eorum [*]( I ) [*](1 A ) tria principia constituerent omnium, deum et exemplar et [*]( B ) materiam, sicut Plato discipulique eius, et ea incorrupta et increata ac sine initio esse adseuerarent deumque non tamquam creatorem materiae, sed tamquam artificem ad exemplar, hoc est ideam intendentem fecisse mundum de materia, quam uocant ὕλην, quae gignendi causas rebus omnibus dedisse adseratur, ipsum quoque mundum incorruptum nec creatum aut [*](2 A ) factum aestimarent, alii quoque, ut Aristoteles cum suis disputandum putauit, duo principia ponerent, materiam et speciem, et tertium cum his, quod operatorium dicitur, cui subpeteret competenter efficere quod adoriendum putasset.

quid igitur tam inconueniens quam ut aeternitatem operis cum dei omnipotentis coniungerent aeternitate uel ipsum opus deum esse dicerent, ut caelum et terram et mare diuinis [*]( B ) prosequerentur honoribus? ex quo factum est ut partes mundi [*]( 4 Diels Doxographi Graeci p. 567, 7 sqq. Baeda Hex. I 39 A M. ) [*]( IN NOMINE 1)1 PATRIS OMNIPOTENTIS. INCIPIVNT LIBRI (INC. LI G) EXAMERON ID EST SEX DIERUM. SCI. AMBROSII. EPS (EPISCOPI G) CG INCIPIT TRACTATUS SOI AMBROSII EPI EXA- MERON V SCI AMBROSII PRIMUS DE SEX DIEBUS N INCIPIT PROLOGUS SCI AMBROSII EP SUPER EXAMER0N91\' SCI AMBROSII (deinde unus et dimidius uersus eras.) M\' INCIP EXAMERON AMBR M INCIP. EXAEMERON SCI AMBROSII LIBER I DE PRINCIPIO RERUM S IN NOMINE DEI PATRIS INCIPIT MACROBII THEODOSII AMBROSII MEDIOLANENSIS LIB QUI UOCATUR EXAMERON. IN- CIPIT DE PRIMO DIE SECULI B 4 in (ems. C, del. m2 G) incorrupta CG 8 TAHN S ylein CGVB ylen G m2 cet. 12 hi.s (■ operaturium (corr. m2) es\' 13 adoriundum G m2 N\' 15 aeternitate coniungerent Diu. ) [*]( 1* )

deos esse crederent, quamuis de ipso mundo non mediocris inter eos quaestio sit.

nam Pythagoras unum mundum adserit, alii innumerabiles dicunt esse mundos, ut scribit Democritus, cui plurimum de physicis auctoritatis uetustas detulit, ipsumque mundum semper fuisse et fore Aristoteles usurpat dicere: contra autem Plato non semper fuisse et semper fore praesumit adstruere, plurimi uero non fuisse semper nec [*]( 3 A ) semper fore scriptis suis testificantur.

inter has dissensiones eorum quae potest ueri esse aestimatio, cum alii mundum ipsum deum esse dicant, quod ei mens diuina ut putant inesse uideatur, alii partes eius, alii utrumque? in quo nec quae figura sit deorum nec qui numerus nec qui locus aut uita possit aut cura conprehendi, siquidem mundi aestimatione uolubilem rutundum ardentem quibusdam incitatum motibus [*]( B ) sine sensu deum conueniat intellegi, qui alieno, non suo motu feratur.

Unde diuino spiritu praeuidens sanctus Moyses hos hominum [*]( c ) errores fore et iam forte coepisse in exordio sermonis sui sic ait: in principio fecit deus caelum et terram, initium rerum, auctorem mundi, creationem materiae conprehendens, ut deum cognosceres ante initium mundi esse uel ipsum esse initium uniuersorum, sicut in euangelio dei filius dicentibus: tu quis es? respondit: initium quod et loquor uobis, et ipsum dedisse gignendi rebus initium et ipsum esse [*]( n ) [*]( 2 Diels Dox. 565, 9 Cic. Acad. II 55, cf. 73 4 Cic de nat. deor. I 120, de diuin. I 5 5 Philo de aetern. mundi 3 (II 489, 1 JE.; cf. Philonis de aet. mundi ed. F. Cumont Prolegg. p. XV) Diels Dox. 670, 34 14 Cic. de nat. deor. II 46 19 Gen. 1, 1 23 lob. 8. 25 I ) [*]( 3 scripsit N\'B 4 phisicia M fisicis B fvsicis cet. uetustas auctori- tatis M\' 6 sed semper G m2 7 non CG V nec N 9 ueri esse CGV esse ueri N 12 eorum CG nec que numerus nec que C\' (c bts eras.) et (corr, ml) G neque n. neque V 13 aestimationem CV 14 rutundum Cm1 rotundum Cm2 cet. 15 sensu* C 21 cognuscires C (corr. m2) 22 dicentibus sibi MS 23 quod] qui C (m2 ex quod) B quod (8. i qui) M\' 24 gignendi G (s. m2 i gignendis) gignendis N )

creatorem mundi, non idea quadam duce imitatorem materiae, ex qua non ad arbitrium suum, sed ad speciem propositam sua opera conformaret. pulchre quoque ait: in principio fecit, ut inconprehensibilem celeritatem operis exprimeret, cum effectum prius operationis inpletae quam indicium coeptae explicauisset.

quis hoc dicat aduertere debemus. Moyses utique ille eruditus in omni sapientia Aegyptiorum, quem de flumine [*]( E ) collectum filia Pharao ut filium dilexit et subsidiis regalibus tultumfultum omnibus saecularis prudentiae disciplinis informari atque instrui desiderauit. qui cum de aqua nomen acceperit, non putauit tamen dicendum quod ex aqua constarent omnia, ut Thales dicit, et cum esset in aula educatus regia, maluit tamen pro amore iustitiae subire exilium uoluntarium quam in tyrannidis fastigio peccati perfunctionem deliciis adquirere. denique priusquam ad populi liberandi munus uocaretur, [*]( F ) naturali aequitatis studio prouocatus accipientem iniuriam de popularibus suis ultus inuidiae sese dedit uoluptatique eripuit atque omnis regiae domus declinans tumultus in secretum Aethiopiae se contulit ibique a ceteris negotiis remotus totum diuinae cognitioni animum intendit, ut gloriam dei uideret [*]( 4 A ) faciem ad faciem. cui testificatur scriptura quia nemo surrexit amplius propheta in Istrahel sicut Moyses, qui sciuit dominum faciem ad faciem, non in uisione neque [*]( 6 Exod. 2, 5 et 10 Basilii Hex. 5 A M. (2 B G.) 10 Philo de uit. Moys. I 4 (II 83, 19) 12 Bas. 5 AB (2 BC) 13 Exod. 2, 15 16 Exod. 2, 11 sq. 21 Deut. 34, 10 23 Num. 12, 6-8 Bas. 5 BC (2 CD) ) [*]( 1 ducem C (m eras.) 3 conformaret CG confirmaret V formaret cet. 5 iudicium V explicauisset C (a eras.) G ml et (ui m2 in ras.) VI explicuisset G m2 V 8 pharao M\' farao C ml G faraonis V (nis 8. u.) C m2 pharaonis 81 et B (nis s. u. m2) U\'MS 10 acciperit C (corr. m3) 12 dicit C d G (8. m2 dicit), om. V dixit N 13 uolumtarium C uolatarium G 16 naturali. (s eras.) equitatis (is ex es m2) C 17 uoluntatique CV et (p 8. n m2) G 18 omnis Cml N\' omnes Cm2 cet. 21 facie (corr. facie) ad M facie (faciae C) ad cet. 22 israhel CGM\'B ilif V isrf cet. 23 scibit C (corr. m2) G (corr. ml) V faciem ad CG facie ad cet. )

in somnio, sed os ad os cum deo summo locutus, neque in specie neque per aenigmata, sed clara atque perspicua praesentiae diuinae dignatione donatus.

is itaque [Moyses] aperuit os suum et effudit quae in eo dominus loquebatur secundum quod ei dixerat, cum eum ad Pharao regem dirigeret: uade[*]( B ) et ego aperiam os tuum et instruam te quid debeas loqui. etenim si quod de populo dimittendo diceret a deo acceperat, quanto magis quod de caelo loqueretur. denique non in persuasione humanae sapientiae nec in philosophiae simulatoriis disputationibus, sed in ostensione spiritus et uirtutis tamquam testis diuini operis ausus est dicere: in principio fecit deus caelum et terram. non ille, ut atomorum concursione mundus coiret, serum atque otiosum expectauit negotium neque discipulum quendam materiae, [*]( C ) quam contemplando mundum posset effingere, sed auctorem deum exprimendum putauit. aduertit enim uir plenus prudentiae quod uisibilium atque inuisibilium substantiam et causas rerum mens sola diuina contineat, non ut philosophi disputant ualidiorem atomorum conplexionem perseuerantiae iugis praestare causam: iudicauit quod telam araneae texerent qui sic minuta et insubstantiua principia caelo ac terris [*]( D ) darent, quae ut fortuito coniungerentur ita fortuito ac temere [*]( 5 Exod. 4, 12 9 Bas. 5 C. 8 AB (2 D, 3 A-C) 13 Cic. de fin. I 17 20 cf. Exam. IIII 4, 18 ) [*]( 1 somnio CGVB somno cet. 2 speciem CG 3 is N (ex liis UU\'om. CGV, cf. Bas. 5 C (2 D) ούτος tolvjv Moyses inclusi 5 farao CGM et ml S faraonem m2 CS pharaonem Y (nem s. u.) N4 (om. regem) B 6 dibias (corr. m2) C 8 acciperat (corr. m2) CG 9 philosofiae C phylosofiae G 10 simulatoriis C\' (i tert. s. u. m2) simolatoris G (v m2 8. 0 pr.) 11 testis C (s pr. in ras. m3) textis G (a s. x m2) 13 atomorum C ml G V athomorum Cm2 N 14 discipulum quendam (s. m2 disciplinam quandam) 91 15 efficere XI 17 substantiarum N\'B origines substantiarum Cant. origines substantias Atr. 18 filosofi CG 19 athomorum liba perseuerentiae C 20 et iudicauit G (et s. u. m2) y tela. C (9 eras.?) telas G (s s. u. m2) tela V 21 sic C (c eras.) 22 fortuitu (bis) G )

dissoluerentur, nisi in sui gubernatoris diuina uirtute con- \'starent. nec inmerito gubernatorem nesciunt qui non nouerunt deum, per quem omnia reguntur et gubernantur. sequamur ergo eum qui et auctorem nouit et gubernatorem nec uanis abducamur opinionibus.

In principio inquit. quam bonus ordo, ut illud primum [*]( E ) adsereret quod negare consuerunt et cognoscerent pnncipiumprincipium esse mundi, ne sine principio mundum esse homines arbitrentur. unde et Dauid, cum de caelo et terra et mari loqueretur, [*]( F ) ait: o\'mnia in sapientia fecisti. dedit ergo principium mundo, dedit etiam creaturae infirmitatem, ne ἂναρχον, ne increatum et diuinae consortem substantiae crederemus. et pulchre addidit fecit, ne mora in faciendo fuisse aestimaretur, ut uel sic intellegerent homines quam incomparabilis operator esset, qui tantum opus breui exiguoque momento suae [*]( 5 A ) operationis absolueret, ut uoluntatis effectus sensum temporis praeueniret. nemo operantem uidit, sed agnouit operatum. ubi igitur mora, cum legas: quia ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt? nec artis igitur usum nec uirtutis expedit qui momento suae uoluntatis maiestatem tantae operationis inpleuit, ut ea quae non erant esse faceret tam uelociter, ut neque uoluntas operationi praecurreret nec operatio uoluntati.

miraris opus, quaeris operatorem, quis [*]( B ) principium tanto operi dederit, quis tam cito fecerit: subiecit statim dicens quia deus fecit caelum et terram. audisti auctorem, dubitare non debes. hic est, in quo benedixit Melchisedech Abraham patrem multarum gentium dicens: benedictus Abraham deo summo, qui fecit caelum et terram. [*]( 3 Bas. 8 B (3 C) 6 Bas. 8 BC (3 C-E) 10 Psalm. CIII 24 18 Psalm. XXXII 9 27 Gen. 14, 19 ) [*]( 7 consueuerunt N\'B 8 arbitrentur CV et ml G arbitrarentur G m2 in mg. cet. 11 creetorem C infirmitatem G (in mg. m2 inforaie materia) informam (info mem M\') materiam 81 (a. m2 t infinnitatem) ]1\' NE ANARCHON C ne anarchon G cet. 17 nemo enim G (enim extra u. m2) Cant. 20 expedit C expeftit V expendit G (n add. m2) N 22 neque operatio M Carn. )

et credidit Abraham et ait: extendo manum meam ad deum summum, qui fecit caelum et terram. uides quia hoc [*]( C ) non homo inuenit, sed deus adnuDtiauitadnuntiauit. deus est enim Melchisedech, qui est reirex pacis et iustitiae nec initium dierum nec finem habens. non mirum ergo si deus, qui est sine initio, initium omnibus dedit, ut quae non erant esse inciperent. non minim si deus, qui omnia uirtute sua continet et inconprehensibili maiestate uniuersa conplectitur, fecit haec quae uidentur, cum etiam illa fecerit quae non uidentur. inuisibilia autem his [*]( D ) quae uidentur potiora esse quis neget, cum ea quae uidentur temporalia sint, aeterna autem quae non uidentur? quis dubitet quod deus haec fecerit, qui per prophetam locutus ait: quis mensus est manu aquam et caelum palmo et uniuersam terram clausa manu? quis statuit montes in libra et rupes in statera et nemora in iugo? quis cognouit sensum domini aut quis consiliarius ei fuit uel quis instruxit eum? de quo etiam alibi legimus quia tenet circuitum terrae et terram uelut nihilum [*]( E ) fecit. et Hieremias ait: dii qui non fecerunt caelum et terram peribunt a terra et desub caelo isto. dominus qui fecit terram inuirtute sua et correxit absoluit sapientia sua et in sua prudentia extendit caelum et . multitudinem aquae in caelo. et addidit: infatuatus est homo ab scientia sua. qui enim corruptibilia mundi sequitur et ex his putat quod diuinae possit naturae conprehendere ueritatem quomodo non infatuatur uersutae [*]( F ) disputationis astutia? [*]( 1 Gen. 14, 22 4 Hebr. 7, 2 et 3 12 Esai. 40, 12 sq. 18 Esai. 40, 22 sq. 19 Bier. 10, 11-13 23 Hier. 10, 14 ) [*]( 5 neque finem QI 10 potiora esse quis neget ante inuisibilia u. 9 collocat CV inuisibilia ... neget G m2 in ras. (nil eadem quae in CV leguntur scripta erant); potiora ... ea quae uidentur in mg. inf. m2 U\' 11 temnoralia C quis igitur G (igitur in mg. m2) Cant. 12 profetam C 13 manu. C (m eras.) 14 clansam C clausa G (a alt. ex a) manu. CG (111 eras.) 16 ei C eius G (us s. u. m2) cet. 18 quia G (a s. M. m2) X qui CV 19 hierimias C 24 ab G a 3IS )

Cura ergo tot oracula audias, quibus testificatur deus quod fecerit mundum, noli eum sine principio esse credere, quia quasi sphaera mundus esse dicatur, ut principium eius nullum uideatur extare. et cum intonat, quasi in circuitu omnia commouentur, ut unde incipiat, ubi desinat non facile conprehendas, quia circuitus principium sensu colligere inpossibile habetur. neque enim sphaerae potes initium repperire uel unde coeperit globus lunae uel ubi desinat menstrua lunae defectione. neque uero si ipse non conprehendas, idcirco non coepit aut nequaquam desinet. si ipse circuitum uel atramento uel [*]( 6 A ) graphio ducas uel centro exprimas, unde coeperis aut ibi desieris interuallo interposito non facile uel oculis colliges uel mente repetes: et tamen et coepisse et desiuisse te ipse tibi testis es. nam etsi sensum subterfugit, ueritatem non subruit. quae autem initium habent et finem habent et quibus finis datur initium datum constat. finem autem mundi futurum ipse saluator docet in euangelio suo dicens: [*]( B ) praeterit enim figura huius mundi et caelum et terra praeteribunt etinfra:

ecce ego uobiscum sum usque ad consummationem mundi. quomodo ergo coaeternum deo mundum adserunt et creatori omnium sociant atque aequalem esse disputant creaturam corpusque materiale mundi inuisibili illi atque inaccessibili naturae diuinae coniungendum putant, cum praesertim secundum suam sententiam non possint negare quoniam cuius partes corruptioni et mutabilitati [*](C ) subiacent, huius necesse est uniuersitatem isdem passionibus quibus propriae portiones eius sunt obnoxiae subiacere? [*]( 1 Baa. 9 AB (3 E, 4 AB) 15 Bas. 9 BC (4 BC) 17 I Cor. 7, 31 18 Matth. 24, 35 19 Matth. 28, 20 20 Bas. 9 C, 12 A (4 CD) ) [*]( 3 sphera. C (m eras.) 4 commoueantur et unde MS 6 principii C (iex -ium) V sensum C possibile C impossibile G (im 8. u. m2) V cet. 8 defectione CV et (ne eras.) G defectio N 11 graphio S grafio cet. 12 colligis... repetis G m2 N4 13 te om. MS, et N\'B 14 subterfugit C (i t\'n ras.) subterfugijt G 17 praeterit... mundi et fort. interpolata; cf. p. 22 u. 12 20 aeternum C V 21 creatorem CV 23 illi. C 26 hisdem CGNI eisdem M )

! Principium igitur esse docet qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram. principium aut ad tempus refertur [*]( D ) aut ad numerum aut ad fundamentum, quomodo in adcurrit domo initium fundamentum est. principium quoque et conuersionis et deprauationis dici posse scripturarum cognoscimus auctoritate. est et principium artis ars ipsa, ex qua artificum diuersorum deinceps coepit operatio. est etiam principium bonorum operum finis optimus, ut misericordiae principium est deo placere quod facias; etenim ad conferendum [*]( E ) hominibus subsidium maxime prouocamur. est etiam uirtus diuina, quae hac exprimitur adpellatione. ad tempus refertur, si uelis dicere in quo tempore deus fecit caelum et terram, id est in exordio mundi, quando fieri coepit, sicut ait sapientia: cum pararet caelos, cum illo eram. ad numerum autem si referamus, ita conuenit, ut accipias: inprimis fecit caelum et terram, deinde colles regiones fines inhabitabiles uel sic: ante reliquas uisibiles creaturas, diem noctem [*]( F ) ligna fructifera animantium genera diuersa, caelum et terram fecit. si uero ad fundamentum referas, principium terrae fundamentum esse legisti dicente sapientia: quando fortia faciebat fundamenta terrae, eram penes illum disponens. est etiam bonae principium disciplinae, sicut est illud: initium sapientiae timor domini, quoniam qui timet dominum declinat errorem et ad uirtutis semitam uias suas dirigit. nisi enim quis timuerit deum, non potest renuntiare [*]( 1 Bas. 12 C, 13 C (5 B-E, 6 A) 4 Prouerb. 16, o Sap. 14, 12 10 Ioh. 8. 25 14 Prouerb. 8, 27 lo Philo de opif. mundi 7 (I 5, 45; 7, 17 C.) 19 Bas. 16 A (6 BC) 20 Prouerb. 8, 29 SQ. 23 Psalm. CX 10 Pronerb. 1, 7 ) [*]( 2 principium autem ad M et (in quo principium ... fundamentum est in wff. inf. m2) 8 7 artificium G (i tert. eras.) 8 bonorum (b ex h m2) CG 9 placire C (corr. m2) 10 subsidium eo (eo s. u. m2) G 14 pararet C (ara in ras.) 15 referamus CG ml referas G vi2 cet. 16 fecit dS N\'B fines G (e ex i) 19 fundamentum pr.] fundamenta $[\' fundata NM\' 21 faciebus C et (corr. m2) G conponens 91 \'M\'B cuncta (s. ft. m2) conponens K )

peccato.

quod aeque etiam de illo possumus accipere: mensis hic initium mensuum erit uobis, quamuis et de tempore [*]( 7 A ) istud accipiatur, quia de pascha domini loquebatur, quod ueris initio celebratur. in hoc ergo principio mensuum caelum et terram fecit, quod inde mundi capi oportebat exordium. ubi erat oportuna omnibus uerna temperies. unde et annus mundi imaginem nascentis expressit, ut post hibernas glacies atque hiemales caligines serenior solito uerni temporis splendor eluceat. dedit ergo formam futuris annorum curriculis mundi [*]( B ) primus exortus, ut ea lege annorum uices surgerent atque initio cuiusque anni produceret terra noua seminum germina, quo primum dominus deus dixerat: germinet terra herbam faeni seminans semen secundum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum. et statim produxit terra herbam faeni et lignum fructiferum, in quo nobis et moderationis perpetuae diuina prouidentia et [*]( c ) celeritas terrae germinantis ad aestimationem uernae suffragatur aetatis. nam etsi quocumque tempore et deo iubere promptum fuit et terrenae oboedire naturae, ut inter hibernas glacies et hiemales pruinas caelestis imperii fotu germinans terra fetum produceret, non erat tamen dispositionis aeternae rigido stricta gelu in uirides subito fructus laxare arua atque horrentibus pruinis florulenta miscere. ergo ut ostenderet [*]( D ) scriptura ueris tempora in constitutione mundi, ait: mensis hic uobis initium mensuum, primus est uobis in mensibus anni, primum mensem uernum tempus adpellans. decebat enim principium anni principium esse generationis et [*]( 1 Exod. 12, 2 4 Uerg. Georg. II 336 sqq. 7 Uerg. Georg. II 336 12 Gen. 1, 11 21 Uerg. Georg. II 316 sq., 331, cf. Lucr. IIII 652 sq. 24 Exod. 12, 2 ) [*]( 2 et 4 mensuum CVS et 31\' (u pr. eras.) mensum M\' mensium GWM (hi i ex u) B 4 initiQ V principium M\' et (corr. m2) VUU\' 7 expraeseit C (s alt. add. 1112) 8 splendore luceat C (ce ex ci m2) G (corr. m2) 12 primo GN\'B 17 uernę 8. «. C 18 promtum (\' et (corr. m2) G 22 gelum C 25 mensium G (i e.r u) B mensuum M (i s. u. pr.) )

ipsam generationem mollioribus auris fouenfoueri. neque enim possent tenera rerum exordia aut asperioris laborem tolerare : frigoris aut torrentis aestus iniuriam sustinere.

simul illud adhinnire licet, quia iure concurrit, ut eo tempore uideatur in hanc generationem atque in hos usus ingressus tributus, quo tempore ex hac generatione in regenerationem legitimus [*]( E ) est transitus, siquidem uerno tempore filii Istrahel Aegyptum reliquerunt et per mare transierunt, baptizati in nube et in mari, ut apostolus dixit, et eo tempore domini quodannis Iesu Christi pascha celebratur, hoc est animarum transitus a uitiis ad uirtutem, a passionibus carnis ad gratiam sobrietatemque mentis, a malitiae nequitiaeque fermento ad ueritatem et sinceritatem. regeneratis itaque dicitur: mensis [*]( F ) hic uobis initium mensuum, primus est uobis in mensibus anni. derelinquit enim et deserit qui abluitur intellegibilem illum Pharao, principem istius mundi, dicens: abrenuntio tibi, diabole, et operibus tuis et imperiis tuis. nec iam seruiet ei uel terrenis huius corporis passionibus uel deprauatae mentis erroribus qui demersa omni malitia uice plumbi bonis operibus dextra laeuaque munitus inoffenso saeculi huius freta studet uestigio transire. in libro quoque, qui scribitur de Numeris, ait scriptura: initium nationum Amalech et semen eius peribit. [*]( 8 A ) et utique non omnium nationum primus est Amalech, sed quia per interpretationem Amalech admoneat accipitur iniquorum, iniqui autem gentes sunt, uide ne principem huius mundi accipere [*]( 2 Uerg. Georg. II 343 sqq., cf. Ecl. VI 33 sqq. 8 I Cor. 10, 1 sq. 16 Ioh. 14, 30 22 Num. 24, 20 ) [*]( 1 enim aliter G (aliter s. u. m2) Cant. 2 tollerare C (1 pr. eras.) 3 istud Diu. 6 ac C generatione 9t\' (e tert. ex S) iu generationem UM\'B ; in regenerationem om. 2(1 7 israhel CGN\'B isrf cet. aegiptum C 14 mensuum M (i 8. u pr.) mensium B 16 farao C ml GS faraonem C m2 V 17 diabule C post diabole add. et atigelis tuis N\'B 20 dextera G 22 inscribitur N 23 amalec M (-ech m2) S 24 amalec VS 25 amalec MS 26 mundi huius VMSB )

debeamus, qui imperat nationibus uoluntatem suam facientibus, cuius semen peribit. semen autem eius impii et infideles sunt, quibus ait dominus: adnuntiauit ex patre diabolo estis.

► Est etiam initium mysticum, utillud est: ego sum primus [*](B ) et nouissimus, initium et finis et illud in euangelio praecipue, quod interrogatus dominus quis esset respondit: initium quod et loquor uobis. qui uere et secundum adpetens est initium omnium, quia nemo ante ipsum, et finis, quia nemo ultra ipsum est. secundum euangelium initium est uiarum domini in opera eius, ut per ipsum disceret hominum genus uias domini sequi et operari opera dei. in hoc ergo principio, id est in Christo fecit deus caelum et terram, [*]( c ) quia per ipsum omnia facta sunt et sine ipso factum est nihil quod factum est: in ipso, quiainquia ipso constant omnia et ipse est primogenitus totius creaturae, siue quia ante omnem creaturam, siue quia sanctus, quia primogeniti sancti sunt, ut primogenitus Istrahel, non quia ante omnes, sed quia sanctior ceteris. sanctus autem dominus super omnem creaturam et secundum corporis susceptionem, quia solus sine peccato, solus sine uanitate, omnis autem creatura subiecta uanitati est.

[*]( 1) ) possumus etiam intellegere: in principio fecit deus caelum et terram, id est ante tempus, sicut initium uiae nondum uia est et initium domus nondum domus. denique alii dixerunt h ϰεϕαλαίψ quasi in capite. quo significatur in breui [*](2 Psalm. XXXVI 28 3 Ioh. 8, 44 4 Apoc. 1, 17; 21 6 7 loh. 8, 25 10 Prouerb. 8, 22, cf. Luc. 20, 21 J3 Ioh. 1, 3 14 Coloss. 1, 17 15 Coloss. 1, 15 17 Exod. 4, 22 20 Rom. 8, 20 24 Bas. 17 A (7 B) ) [*]( 1 debeamus (de ex di m3) C 3 diabulo CG 4 mysticum SVM misticum cet. 7 quod C (m2 quid) 9t (od in ras. m2) 8 ante ... nemo om. C, in mg. m2 G 9 ipsum est CV ipsum est et (et s. w. m2) G ipsum et N, fort. recte 10 disceret C (sc in ras.) 14 in ipso uita est quia in ipso G m2 N\'B 15 totius CGV omnis N qui ante CV et (quia m2) G 17 israhel CGVWM\'B isrt cet. (sic fere semper libri, numquam Istrahel) 21 possimus C (possemus m3) 23 uic est et V uie et C uie (m2 uia) et G uia et N 24 Incefaleo C incelçfaleo G incefaleoi r in cefaleon UM\'B in cephaleo MS ENCEFALeON 91\' )

et in exiguo momento summa operationis inpleta. sunt ergo et qui principium non pro tempore accipiant, sed ante tempus et ϰεϕάλαιον uel caput, ut dicamus adtribuit, quasi summam operis, [*]( E ) quia rerum uisibilium summa caelum et terra est, quae non solum ad mundi huius spectare uidentur aduertere, sed etiam ad indicium rerum inuisibilium et quoddam argumentum eorum quae non uidentur, ut est illud propheticum: caeli enarrant gloriam dei et opera manuum eius adnuntiat firmamentum. quod secutus apostolus aliis uerbis in eandem conclusit sententiam dicens: quia inuisibilia eius per ea quae facta sunt intelleguntur. auctorem enim angelorum et dominationum et potestatum facile [*]( F ) intellegimus eum qui momento imperii sui hanc tantam pulchntudinempulchritudinem mundi ex nihilo fecit esse, quae non erat, et non extantibus aut rebus aut causis donauit habere substantiam.

est enim hic mundus diuinae specimen operationis, quia dum opus uidetur, praefertur operator. namque ut istarum [*]( 9 A ) artium aliae sunt actuosae, quae sunt in corporis motu aut sono uocis — cessauit motus aut sonus, nihil superfuit nec remansit spectantibus uel audientibus —, aliae consultius, quae uigorem mentis exerceant, aliae huiusmodi, ut cessante quoque operationis officio operis munus adpareat, ut aedificatio atque textura, quae etiam tacente artifice peritiam eius ostendant, ut operatori operis sui testimonium suffragetur: similiter etiam hic mundus diuinae maiestatis insigne est,[*]( B ) ut per ipsum dei sapientia manifestetur. quem uidens propheta simul et ad inuisibilia oculos mentis adtollens ait: [*]( 4 Bas. 16 C (6 E) 7 Psalm. XVIII 1 10 Rom. 1, 20 Bas. 16 C, 13 C (6 E; 6 B) 12 Coloss. 1, 16 18 Bas. 17 AB (7 B-D) ) [*]( 3 KeΦaΛЄON CGU\'S KЄΦaaCON V KЄΦΑΛЄωΝ M (om. et) cefaleon cet. 7 non CGVMS nondum N\'B 14 non de G (de s. u. m2) N\'B 16 enim CGY ergo N 18 motum C (m alt. del.) modum V 19 inde a uerbis aut sonus incipit P 20 peccantibus C (corr. m3) P («. u, spectantibus) expectantibus VUM\' rethoricae II 21 uigore m. eierceantur G 26 quae II )

quam magnificata sunt opera tua, domine! omnia in sapientia fecisti.

Nec otiose utique factum legimus quia gentiles plerique, qui coaeternum deo mundum uolunt esse quasi adumbrationem uirtutis diuinae, adserunt etiam sua sponte subsistere. et quamuis causam eius deum esse fateantur, causam tamen [*]( c ) factum uolunt non ex uoluntate et dispositione sua, sed ita ut causa umbrae corpus est, adhaeret enim umbra corpori et fulgur lumini naturali magis societate quam uoluntate arbitra. pulchre ergo aitMoysesquia fecit deus caelum et terram. non dixit quia subesse fecit, non dixit quia causam mundo ut esset praebuit, sed fecit quasi bonus quod foret utile, quasi sapiens quod optimum iudicabatindicabat, quasi omnipotens quod [*]( D ) amplissimum praeuidebat. quomodo autem quasi umbra esse poterat, ubi corpus non erat, cum incorporei dei corporea adumbratio esse non potest?

quomodo etiam incorporei luminis t splendor possit esse corporeus? sed si quaeris splendorem dei, filius est imago dei inuisibilis. qualis ergo deus, talis et imago. inuisibilis deus, etiam imago inuisibilis; est enim splendor gloriae paternae atque eius imago substantiae. in [*]( E ) principio inquit ambulauerint deus caelum et terram. et factus est ergo mundus et coepit esse qui non erat; uerbum autem dei in principio erat et erat semper. sed etiam angeli, dominationes et potestates etsi aliquando coeperunt, erant tamen iam, quando hic mundus est factus. omnia namque creata et condita sunt, uisibilia et inuisibilia, siue sedes siue dominationes sine principatus siue potestates, [*]( F ) [*]( 1 Psalm. CIII 24 5 Bas. 17 BC (7 DE) 22 Ioh. 1, 1 25 Coloas. 1, 16 Bas. 13 AB (5 D) ) [*]( 3 ubique libri (factum ubique MS); exp. G m2 et ante otiose m2 8. u. add. utique; utique otiose Cant. 5 etiam IIN\'B eum lEIS 9 ful- O gur C fulgur U\' fulgor cet. societati C (corr. m3) uolumptate C (passim) 14 poterat esse G 15 incorporei 213/\' in corpore W (m2 incorporei) cet. 16 possit N 18 et G (s. m2 est) est N\' 19 inuisibilis inuisibilis (pr.) C 22 qui C (i in ras.). )

omnia inquit per ipsum et in ipsum creata sunt. quid est in ipsum creata? quia ipse est heres patris, eo quod a patre in ipsum transierit hereditas, sicut pater dicit: posce a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. quae tamen hereditas a patre transiuit in filium et in patrem reuertit a filio. egregie itaque apostolus et hoc loco filium dixit auctorem omnium et maiestate sua continentem omnia et ad Romanos de patre ait: quoniam ex ipso et per ipsum et in ipsum omnia. ex ipso principium et origo substantiae uniuersorum, id est ex uoluntate eius et [*]( 10 A ) potestate — omnia enim ex eius uoluntate coeperunt, quia unus deus pater, ex quo omnia; etenim tamquam ex suo fecit, qui unde uoluit fecit, — per ipsum continuatio, finis in ipsum. ex ipso ergo materia, per ipsum operatio, quae ligauit atque constrinxit uniuersa, in ipsum, quia et quamdiu uult omnia eius uirtute manent atque consistunt et finis eorum in dei uoluntatem recurrit et eius arbitrio resoluuntur.

I In principio itaque temporis caelum et terram deus fecit. [*]( b ) tempus enim ab hoc mundo, uonlion ante mundum, dies autem [*]( C ) temporis portio est, non principium. et quamquam lectionis serie possimus astruere quod primo diem fecerit dominus et noctem, quae sunt uices temporum, et secundo die firmamentum fecerit, quo discreuit aquam quae sub caelo est et aquam quae super caelum, tamen satis sufficit ad praesentem [*]( 3 Psalm. II 8 8 Rom. 11, 36 ) [*]( 5 transibit CP et (corr. m2) G transit V transiit Tell. patre CGP 6 reuertit M\'S et ml CPM reuersa est B reuertetur Pm2 reuertitur C m2 M m2 cet. 7 maiestatem suam CPV. 8 romanus C et (-os corr.) G 9 ipsum sunt G (sunt 8. u. m2) 91\' (sunt s. u) ipso sunt M\' et (ipsum m2 a. ipso) 21 10 uolumtate C (passim) potestate. (m eras.) CP potestateip V 13 per ipsum per ipsum C 14 per ipsum om. II (s. u. m2 G) 15 ligabit C et (corr. m2) GP 17 uoluntate CGP 18 fecit deus G 21 aerie* (m eras.) CG die C (diS m3) V die* P dns C (n eras.) 22 nocte (g ex e m3) C 23 quod GPUU\' discrebit (corr. m2) CG discribit P 24 sufficit PB suffccit C\' (corr. m3) G. om. r, est cef. )

adsertiouem quod in principio caelum fecerit, unde praerogatiua generationis et causa, et terram fecerit, in qua esset [*]( D ) generationis substantia. in his enim quattuor illa elementa creata sunt, ex quibus generantur omnia ista quae mundi sunt. elementa autem quattuor, caelum ignis aqua et terra, quae in omnibus sibi mixta sunt, siquidem et in terra ignem repperias, qui ex lapidibus et ferro frequenter excutitur, et in caelo, cum sit ignitus et micans fulgentibus stellis polus, aqua esse possit intellegi, quae uel supra caelum est uel de illo superiore loco in terram largo frequenter imbre [*]( E ) demittitur. quae pluribus colligere possemus, si quid ad aedificationem ecclesiae ista proficere uideremus. sed quia his occupari infructuosum negotium est, ad illa magis intendamus animum in quibus uitae sit profectus aeternae.