Expositio Evangelii secundum Lucan

Scripturi in euangelii librum, quem Lucas sanctus pleniore 11262 [*]( A ) quodam modo rerum dominicarum distinctione digessit, stilum ipsum prius exponendum putamus; est enim historicus. nam licet scriptura diuina mundanae euacuet sapientiae disciplinam, quod maiore fucata uerborum ambitu quam rerum ratione subnixa sit, tamen si quis in scripturis diuinis etiam illa quae [*]( B ) miranda illi putant quaerit, inueniet.

tria sunt enim quae philosophi mundi istius praecellentissima putauerunt, triplicem scilicet esse sapientiam, quod aut naturalis sit aut moralis aut rationalis. haec tria iam et in uetere testamento potuimus aduertere. quid enim aliud significant tres illi putei, quorum unus est uisionis, alius abundantiae, tertius iuramenti, nisi [*]( 4 I Cor. 1, 25 8 cf. Cic. Acad. I 19 11 Gen. 26, 22-24. 33; cf. de Isaac 20 sqq. ) [*]( +EXPOSITYM SCI AMBROSI IN (-SH IN mZ) LVCA EVANGELISTA (libri -V- add. m3) P EXPOSITIO SCI AMBROSI EPISCOPI ET CONFRS MEDIOLANENSIS IN EVANGLIV SECVNDVM LVCAM B INCIPIT LIB. I. AMBROSII SVPER LVCAM (f. 2r INCIP LIB PRIM SCI AMBROSU DE IOH BAPT GENERATIONE) G INCIPIT LIB PRIM\' SCI AMBROSII DE IOH BAPT GENERATIONE ErT INCIP EXPOSITIO SCI AMBROSII IN LUCA EUANGELISTA FOV et (euangelista om.) a et (in quo AD LUCAE EUANGELISTAE) L IN NOMINE DNI INCIPIT TRACTATVS SCI AMBROSII MEDIOLANENSIS EPI IN EGLO SCD LVCAM C. de a cf. praefatio 1 Scripturi... digessit om. a (litt. maxoribus et minio pictis haec uerba exarare uoluit librarius) in om. P librum (libro Oy) euangelii x libro CX unum quem 7T qui secundum lucam (om, sanctus) G 2 quodã ạḍ modo P 3 storicua G istoricus n hystoricuB ΕγΤ 4 mundanae (munda 8. u. m2) 0 ne FKV euacuat 0 (-et corr.) nV euacat F 7 qui quaerit F et (qui del.) π, (eras.) V quaerat χ 9 sit om. B 10 ratio-, nalis aBf rationabilis P (bi exp.) 0 (bi eras.) T (bi del. m2) cet.; cf. Augustinus de ciu. dei VIII4 iam om. X uetere PL et (i 8. e tert.) G uetera F neteri cet. 11 illi tres B 12 uisionis est T et tertius 00 ) [*]( 1* )

euangelistis quoque quam putas defuisse sapientiam, quorum [*]( 3 Gen. 26, 22 11 cf. de Isaac 23, enarr. psalm. 118, 1, 3 15 Eccl. 1, 2 16 Rom. 8, 20 ) [*]( 1 ueritatem X (uirtutem mS in mg. V) rationalis aC rationabilis P (bi exp. mT) T (bi exp. m2) cet. 2 eo om. B acuet (om. et) B 3 ethicus P (in ras. ex ethinicua), C (us eras.), B (us exp.), V (us s. v. m2) et hic hos a et hic FLπ habundantiam P 4 allofilis P allophilis BCOVy 9 adfirmatur P (in quo -at) 0 et (ur a. u. m2) E ab adfirmante B adfirmate (e eras.) G adfirmat 7 (i tur 8. t) cet. et om. aG 14 rationabilibus aCjLO rationalibus cet. et om. X in] et X (in 8. et m2 F) 15 uanitatum γπΤ et (tum in ras.) C, (tatum ex tantium) E, (tum m2 ex tium) 0, (uanitantium m2) V, uanitantium P (n alt. exp.) F (aniium in ras. m3) cet. 16 in mundo est y 17 creaturae (om. subiecta est) a moralibus BCΕγΤ miralibus F mirabilibus P (i pr. et bi expuncta, sed puncta postea deleta) 0 (0 s. i pr. m2) cet. 18 rationabilibus (bi exp., sed puncta erasa) P 19 rationabili PL 20 innectitur a )

at uero sanctus Lucas uelut quendam historicum ordinem [*]( B ) tenuit et plura nobis gestorum domini miracula reuelauit, ita tamen ut omnis sapientiae uirtutes euangelii istius conplecteretur historia. quid enim praecellentius ad sapientiam naturalem quam quod spiritum sanctum creatorem etiam dominicae incarnationis exstitisse reserauit? docet ergo naturalia, si creat spiritus. unde et Dauid docens sapientiam naturalem emitte inquit spiritum tuum, et creabuntur. docet [*]( 6 Luc. 21, 26, Ioh. 1, 1 11 Marc. 1, 2; cf. Mal. 3, 1 12 Marc. 1, 3; cf. Esai. 40, 3 15 Marc. 1, 6 sq.; cf. Cic. Parad. I 11, 15 20 Luc. 1, 35 23 Ps. 103, 30 (32) ) [*]( 3 enangelii qui scribitur secundum Iohannem] euangelistae iohannis PL 4 audet crf maiestate dm uidit G dei diuidit a 7 apud dum a qui P 8 moralibus (s. i moralius) r moralia G persequutus FV 10 copulatu CΕγΤ copulat. 0 copulato cet. 11 ecce inquit 0 13 hominem humilitate X (te m2 ex tg V) humilitatem C (m alt. eras.) X abstinentiae fidem X (m eras. V) 18 omnis (e s. i m2) x omnes αΒCEGγ istius om. aB conplecteretur (cte 8. u. m3) P 19 eius historia PBL 21 dicet G ergo] etiam n naturalia (a ult. in ras.) 0 naturalico F natura quod (quod in ras. m2) V 22 sapientiam cor naturale L 23 inquit om. i )

ergo omnem quem mundana sibi prudentia falso uindicat principatum sapientia uere possidet spiritalis, praesertim cum, audacius ut aliquid usurpemus, ipsa fides nostra, ipsum mysterium trinitatis sine hac triplici sapientia esse non possit, nisi credamus et illum naturaliter patrem, qui nobis genuit redemtorem, et illum ethicum filium, qui [*]( E ) patri usque ad mortem secundum hominem oboediens nos redemit, et illum rationabilem spiritum, qui rationem colendae diuinitatis et uitae regendae humanis pectoribus infudit. nec quisquam putet nos potestatis aut uirtutis fecisse distantiam, cum hac calumnia etiam Paulum possit incessere. neque enim distantiam fecit ille, cum dixit: diuisiones gratiarum sunt, idem autem spiritus: et diuisiones [*]( 2 Luc. 6, 27 3 Luc. 6, 29 4 Luc. 6, 34 sq. 7 Luc. 16, 10 8 Luc. 21, 26 10 Luc. 23, 44 sq. 17 Philipp. 2, 8 22 I Cor. 12, 4-6 ) [*]( I mirabilia a 2 debeat F et -am corr. ml 0, m2 V 3 et non EFLπ 4 recuperationis aut remunerationis et mercedis Maurini 5 ęternę post mercedis add. 8. u. it 6 docet LX etiam] enim X 7 et] etiam BEGLT maius (ori 9. us) i maiore a magnis LX 9 solis P ml FGNV solum Pm3 0 (-0 in ras.) cet. 12 sibi (eras.) uindicat P 18 audacius ut] ut audacius B et (ut s. u. et ut deinde exp.) y 14 nostra (in ras. m2) 0 nam FK continens (in ras. 8 fere lilt., quarum ultima fuit m) V 16 eth-icum (in eras.) P filium CF, om. cet. 18 rationem caelestem (deinde ras. 7 fere litt.) diuinitatis C 19 infundit AGFOT 21 haec BEGTV et (e eras.) n incesaare LX 23 ministrationum ORTV ministratorum F )

Haec igitur diligenter, cum legimus, consideremus, ut in ipsis locis nobis possint melius elucere. qui enim quaerit [*]( 1264 A ) inuenit et qui pulsat aperietur ei. aperit sibi diligentia ianuam ueritatis et ideo praeceptis caelestibus pareamus. neque enim otiose dictum est homini quod nulli aliorum animantium: in sudore uultus tui manducabis panem tuum; his enim animalibus, quae natura inrationabilia sunt, iussu dei terra pabulum ministrare praecepta est, soli autem homini, ut rationabile quod accepit exerceat, uitae cursus in labore praescribitur. qui enim non est contentus animalium [*](B ) pabulo ceterorum, cui non satis est lignum fructiferum conmune omnibus ad escam datum, sed delicias sibi uariarum exquirit epularum, delicias sibi transmarinis arcessit e terris, delicias uerrit e fluctibus, recusare non debet qui labore uictum requirit, breuem si laborem pro uita subeat aeterna. [*]( 4 Coloss. 3, 11 5 I Cor. 12, 11 11 Mattb. 7, 8 15 Gen. 3, 19 17 Gen. 1, 11 20 Gen. 1, 11; 2, 16 ) [*]( 3 in] et in EGjO et (et in ras. m2) T 7 eat om. Cf 8 sancto om. P nulla BG seonnda 8. u. P 11 possit BX 12 inneniet BLX pnlsauerit B 20 in commune 0 communem CFVy (m ult. eras.) T 21 sed s. u. P diuitiaa X uarias r 22 trasmarinis P transmarinis C (is ex as) adcersit X arcereit ET ae (a eras.) terris C a terris (ex aeternis) E terris LX 23 uerrit e BCEyTX (a. uerrit ras. 6 fere litt. V) uerrit et ad G ueritatis PL ueritate a quin (n in ras. m2) E, (n del.) T 24 requirit (-at m2) EO si breuem sibi K ai] sibi LX, sed E (ex si; m2 et), T (8. i si) )

Sed ad propositum reuertamur. historico stilo diximus hunc euangelii librum esse digestum. denique describendis magis rebus quam exprimendis praeceptis studium uberius conparatione aliorum uidemus iupensum. et ipse euangelista [*]( D ) historico more a narratione sumsit exordium. fuit inquit in diebus Herodis regis Iudaeae sacerdos quidam nomine Zaccharias eamque historiam plena digestione persequitur. unde etiam hi qui quattuor animalium formas quae in Apocalypsi reuelantur quattuor euangelii libros intellegendos arbitrati sunt hunc librum uolunt uituli specie figurari; uitulus enim sacerdotalis est uictima. et bene congruit uitulo hic euangelii liber, quia a sacerdotibus inchoauit[*]( E ) et consummauit in uitulo, qui omnium peccata suscipiens pro totius mundi uita est inmolatus; sacerdotalis enim est ille uitulus. idem quippe et uitulus et sacerdos: sacerdos, quia propitiator est noster — aduocatum enim ipsum habemus [*]( 6 Sap. 3, 15 7 II Tira. 4, 8 13 Luc. 1, 5 17 Apoc. 4, 6 sqq. 21 I Petro 2, 24, I Ioh. 2, 2 24 I Ioh. 2, 1 ) [*]( 1 sacramentarum F sacrarum r 2 huius uitae PL exposito G ab erroris sollicitudine a errore (om. ad) ac sollicitudine G ad errorem (v 8. e alt. V) sollicitudinem FLnV 3 atleta PL 5 haut (h 8. u.) P 9 stilo] libro B 13 historiae C a] de χ, om. aX narrationis X 14 iudeae (e pr. s. u.) V iudei (i eras.) G sacerdos (0 ex u) P 15 digestio (i alt. s. u.) P 16 •IIII∙ PX animalium formas in ras. P animalia F et (v 8. a ult. M2) KV 17 •IIII∙ P 18 speciem αFπ et (-e corr.) V 20 hic (c in ras.) P quia ΕγΤ qui cet. a 8. u. G 22 est PL, et V (est corr.) cet. 23 et alt.l est a est et CG )

[*]( F ) plerique tamen putant ipsum dominum nostrum in quattuor euangelii libris quattuor formis animalium figurari, quod idem homo, idem leo, idem uitulus, idem aquila: homo, quia natus ex Maria est, leo, quia fortis est, uitulus, quia hostia est, aquila, quia resurrectio est. atque ita in libris singulis forma animalium figuratur, ut uniuscuiusque libri series propositorum uideatur animalium aut naturae aut uirtuti aut gratiae aut miraculo conuenire. quae licet omnia in omnibus sint, tamen [*]( 126 ) plenitudo quaedam in singulis uirtutum est singularum. ortum hominis alius descripsit uberius, mores quoque hominis praeceptis uberioribus erudiuit; alius a potentiae coepit expressione diuinae, quod ex rege rex, fortis ex forte, uerus ex uero uiuida mortem uirtute contempserit; tertius sacrificium [*]( 1266 ) sacerdotale praemisit et ipsam uituli inmolationem stilo quodam pleniore diffudit; quartus copiosius ceteris diuinae miracula resurrectionis expressit. unus igitur omnia et unus in omnibus, sicut lectum est, non dissimilis in singulis, sed uerus in cunctis. sed iam ipsum sermonem adoriamur euangelii. [*]( 1 Hebr. 9, 12 sqq., Aioc. o, 9 8 cf. Iudd. 14, 14 et 18, Luc. 3, 16 9 Ps. 102, 5 20 Coloss. 3, 11 ) [*]( 1 diluit et X doluit et a, om. cet. 2 accidit (ac in ras.) P accedit E; X 4 praetermitteretur (ter pr. 8. u.) P 5 nostrum om. B •IIII∙ P 6 ∙IIII∙ formis P quadriformis LX (quattuor 8. quadri m2 Οπ) 7 aquila αΒCΧχ (post aquila ras. 4 litt. π) esse aquila comprobatur PL 8 est ei maria FrO, est (ea:tra u.) ex mariae (e ult. eras.) V fortis PCL fortior cet. 9 quia s. u. m3 P 10 libri om. L 11 uidetur cnEGX (-eatur m2 EOttV) uirtute X (-i m3 OK) 13 uirtutum est ante in singulis transponit B 14 alius (B S. U.) P describit P discrib*sit L dissciipait FOV (descr. 0 m2) discripsit (e 8. i pr. vi2) π 15 uberrioribus (r pr. eras.) P potentia coepit et a 16 forti P 19 diuina X 20 expraessit (s pr. 8, u.) P et unus om. B 22 post euangelii add. Incipit euangelium a Incip prologus G inicium luce (in mg. m2) V )

Quoniam inquit multi conati sunt ordinare [*]( 1265 ) [*](1,1) narrationem rerum. pleraque nostrorum quemadmodum ueterum Iudaeorum paribus et generibus formantur et causis atque exemplorum similium pari usu exituque conueniunt principioque rerum et fine concordant. nam sicut multi in illo populo diuino infusi spiritu prophetarunt, alii autem prophetare se pollicebantur et professionem destituebant [*]( C ) mendacio — erant enim pseudoprophetae potius quam prophetae, sicut Ananias filius Azot, erat autem populi gratia discernere spiritus, ut cognosceret quos referre deberet in numerum prophetarum, quos autem quasi bonus nummularius inprobaret, in quibus materia magis corrupta sorderet quam ueri splendor luminis resultaret — sic et nunc in nouo testamento multi euangelia scribere conati sunt, quae boni nummularii non probarunt, unum autem tantummodo in quattuor libros [*]( D ) digestum ex omnibus arbitrati sunt eligendum.

et aliud quidem fertur euangelium, quod duodecim scripsisse dicuntur. ausus etiam Basilides euangelium scribere, quod dicitur secundum Basilidem. fertur etiam aliud euangelium, quod scribitur [*]( 6 sqq. Origenes hom. in Lucam I (XIII 1801 sqq. M.) 10 Hier. 35 (28), 1 11 Dent 18, 21 sqq. 16 cf. enarr. pa. 40 s. 38 ) [*]( 2 inquitj quidem OKV, om. F 3 plerique αγ et (i ex e) T 5 exemplorum (em 8. u.) P uisu E et (8. 1 orau) T 6 sicuti B 7 prophetauerunt LX prophetarum G autcm] etiam se (om. deinde se) B 9 enim om. a 10 azoti aC azoth LX Azor ed. Rom.; cf. Origenes ham. in Lucam I (XIII1801, 6 M., ubi Agot legitur) 12 nummularias PaBC nummolarius (numolarius r) cet. inprobaret PL inprobare cet. 15 nummularii PaBC nummolarii V (v 8. o m2) cet. 16 probauerunt LX unũs̩ P ∙IIII∙ PL 18 XII- PLX dicantur L (a in ras.), n (v 8. a m2) cd. 19 ausus est (est s. u. m2) EKT etiam (m2 est iam) 0 basilidis LX (-es m2 OV) quod dicitur secundum basilidem BCFΟπγ, secundum quod dicitur secundum basilidem a et (secundum pr. eras.) V, secundum proprium nomen PL; cf. Origenis homo in Lucam I (XIII 1801 M.) ἤὅη; ὅὲ ὲτόλμησςε xai Βασιλίδης γράψαι xota Βασιλίόην εὐαγγέλιον )

Quoniam multi inquit conati sunt. conati utique illi sunt qui inplere nequiuerunt. ergo multos coepisse nec inplesse etiam sanctus Lucas testimonio locupletiore testatur dicens plurimos esse conatos. qui enim conatus est ordinare suo labore conatus est nec inpleuit. sine conatu sunt enim [*](c ) donationes et gratia dei, quae, ubi se infuderit, rigare consueuit, ut non egeat, sed redundet scriptoris ingenium. non conatus est Matthaeus, non conatus est Marcus, non conatus est Iohannes, non conatus est Lucas, sed diuino spiritu ubertatem dictorum rerumque omnium ministrante sine ullo [*](1,1) molimine coepta conplerunt. et ideo bene dicit: quoniam multi [*]( D ) [*]( 4 Daniel 11, 12 et 36, Pe. 130, 1; cf. Zach. 11, 2 14 sqq. Origenes hom. in Lucam I (XIII 1803 a M.) ) [*]( 1 tboman PFGy et (n ex m) V thomam cet. alium X (-ud m2 V) , alibi y matthian PET mathian rL matthiam a matthia F mattheum B mathiam V (am ex an m2) cet. 4 exaltant cor C 5 ∙IIII∙ P 6 redundaṇ̇t P heresis (is ex es m2) On habe.ant (b eras.) L habeant (n 8. 11.) E habeat X 7 habet X S ∙IIII∙ PLK 9 uenenatis (ne t. u.) P nenatis F referserunt (rse eras.) u resperserunt (p g. u.) V retulerunt i 14 inquit multi C, inquit om. f 16 loca- pletiore (io in ras.) 0 locupletiori (iori in ras.) L locupletare « (tiori m2 8. -tare) FV 20 non negeat (n vlt. eras.) P 21 ėst pr. 8. u. P 22 iohannis X (-es m2 n) 24 conplerunt Pa.BG conpleuerunt cet. )

quod enim redundat nulli deficit et de conpleto nemo dubitat, cum fidem effectus adstruat, exitus prodat. itaque euangelium conpletum est et redundat omnibus per uniuersum orbem fidelibus et mentes omnium rigat animumque confirmat. ergo fundatus in petra et qui omnem fidei sumserit plenitudinem firmamentumque constantiae recte dicit: quae in nobis [*]( E ) conpletae sunt, quoniam non signis et prodigiis, sed uerbo uera et falsa discriminant qui salutaria domini gesta describunt uel qui animum mirabilibus eius intendunt. quid enim tam rationabile quam ut credas, cum legis ea gesta quae supra hominem sunt, potioris esse naturae, at uero cum legis ea quae sunt moralia, suscepti credas esse corporis passiones? [*]( 1267 A )ita uerbo atque ratione, non signis fides nostra fundatur.