Expositio Evangelii secundum Lucan
Ambrose, Saint, Bishop of Milan
Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Quarta (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.4). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1902.
hos ergo duos denarios, licet horum quoque librorum quattuor formas non absurdum sit intellegere, accepit stabularius. qui? ille forsitan qui ait: et aestimo ut stercora, ut Christum lucri faciam, quo curam haberet hominis uulnerati. stabularius itaque ille [*]( B ) est qui dixit: misit me Christus euangelizare. stabularii sunt illi quibus dicitur: ite in orbem uniuersum et praedicate euangelium uniuersae creaturae et qui crediderit et baptizatus fuerit, hic saluus erit, saluus utique a morte, saluus a uulnere quod infixum est a latronibus.
Beatus ille stabularius, qui alterius curare uulnera potest, [*](10,35) beatus ille cui dicit Iesus: quodcumque supererogaueris reuertens reddam tibi. bonus dispensator, qui etiam [*]( c ) supererogat. bonus dispensator Paulus, cuius sermones et epistulae ueluti ei ratione quam acceperat superfluunt. moderatum domini mandatum prope inmoderato labore mentis et corporis exsecutus, ut multos ab aegritudine graui spiritalis adloquii dispensatione releuaret. bonus ergo stabularius stabuli eius, in quo agnouit asina praesaepe domini sui et in quo greges clauduntur agnorum, ne frementibus ad caulas rapacibus [*]( D ) [*]( 4IPetr.I,19 SPhiHpp.3,8 10 I Cor. 1, 17 HMarc. 15,16 23Esai.l,3 24Verg.Aen.Vini, 60 ) [*]( 1 denarii (i ex o m2) P 4 pretio (ao a. o m3) sanguinis (e a. is m3) A pretioso sanguine cet. 5 ultima e multis ulcera P 6 IllI PL 7 accipit a0/ quia (a 8. M. M<3) E 8 aestimo (o in ras.) a estimor P (r er<M.) aestimor BLX (r exp. F) ut stercora Αχ. stercora M<. lucrifaciam (r a. M. M!-2) P lucifaciam -L 9 quo] qui G\'Y ut PBL itaque om. \')\' est ille ΡαΒCΧχ 15 uulnera curare x 16 dicitur (nr eras.) P lesua] dus ΕγΤΧ supererogaberis A 19 superfluum PL 21 grauis AFO et (8 eras.) E (s exp.) V 22 in d<! !. w<3 f, OM. L 23 asinaa GγΟV, OM. ET praesppiutn X 24 grex clauditur PL )
spondet ergo mercedem se redditurum. quando reuerteris, domine, nisi iudicii die? nam licet ubique sis semper et stans in medio nostrum non cernaris a nobis, erit tamen tempus quo uniuersa caro te aspiciat reuertentem. reddes ergo quod debes. beati quibus est debitor deus! utinam nos simus idonei debitores. utinam quod accepimus possimus exsoluere nec nos aut sacerdotii aut ministerii munus [*]( E ) extollat! quomodo reddes, domine Iesu? promisisti quidem in caelo bonis copiosam esse mercedem, reddes tamen et cum: dices: euge. bone sente, quoniam super pauca fidelis fuisti, super multa te constituam, intra in gaudium domini tui.
ergo quoniam nemo magia proximus quam qui uulnera nostra curauit, diligamus eum quasi dominum, diligamus et quasi proximum; nihil enim tam proximum quam caput membris. diligamus etiam eum qui imitator est Christi, [*]( F ) diligamus eum qui inopiae alterius corporis unitate conpatitur. non enim cognatio facit proximum. sed misericordia, quia misericordia secundum naturam; nihil enim tam secundum naturam quam iuuare consortem naturae.
Dictum est igitur de misericordia, sed non una est forma [*](10,42) uirtutis. subicitur Marthae exemplo et Mariae alterius operibus actuosa deuotio, alterius religiosa mentis intentio dei uerbo, quae si cum fide congruat, etiam ipsis operibus antefertur [*](10,49) iuxta quod scriptum est: Maria optimam partem sibi elegit, quae non auferetur illi. studeamus igitur et nos habere quod nemo nobis possit auferre, non ut perfunctoria, [*]( 143OA ) [*]( 8 Matth. 5, 12 10 Matth. 25, 21 15 I Cor. 6, 15, Ephes. 5, 30 ) [*]( 1 ingreaaua X epondit X/ (-et m2 ET) 8 et OM. X nostrorum αΧχ 5 est debitor d9 A es debitor cet. 6 utinam... debitorea « mg. inf. P 7 ne ctC 9 caelis PBL et A 10 dices ΑαC dicis ce<- euge euge X serue bone ΡγL serue et fidelis C supra ΑΡχπ 11 supra jPZ/ 14 et] eum PL 16 eum] etiam eam ΕγΤ nnitate (e s. M.) J. 17 quam X 23 ipsi P (-is m2) L 24 est 8. tt. m2 JE\', om. r 26 perfunctoriae ΡαΒL perfunctorias X (a eras. OV, f.Bp. tt) )
nec Martha tamen in bono ministerio reprehenditur, [*]( B ) sed Maria, quod meliorem partem sibi elegerit, antefertur; Iesus enim multis abundat et multa largitur. et ideo sapientior quod principale aduertit elegit. denique apostoli optimum non putarunt relinquere dei uerbum et ministrare mensis. sed utrumque munus sapientiae; nam et Stephanus plenus sapientiae minister electus. et ideo qui ministrat doctori deferat et ministrantem doctor inuitet et prouocet; unum enim corpus ecclesiae, etsi diuersa membra: alterum [*]( c ) altero eget. non potest dicere oculus manui: operam tuam non desidero aut iterum caput pedibus et auricula senegare esse de corpore; nam etsi alia principalia, tamen alia necessaria. sapientia in capite, actus in manibus; oculi enim sapientis in capite eius, quia ille uere sapit cuius animus in Christo est et cuius interior oculus erigitur ad superna. et ideo sapientis oculi eius in capite ipsius, stulti autem in calcaneo.
Quis uestrum habena amicum et ibit ad illum media [*](11,5) nocte et dicit illi: amice, commoda mihi tres panes. alius praecepti locus est, ut omnibus momentis non solum diebus, sed etiam noctibus oratio deferatur: uides enim quod [*]( 1 Lnc. 8, 5 et 12 6 Sap. 9, 10, Pronerb. 8, 12 10 Act. 6, 2 12Act.6,5 15ICor.l2,12sq. 16 I Cor. 12, 21 22 Eccl. 2, 14 ) [*]( 1 enim s. <t. m3 jl 4 a cognitione aZy 5 otiosos (sos e.c saa) P 9 leans] dns X 10 ante quod at!d. iudicatur quia X 11 putauerunt αχ 12 sapientiae est BX Btefanas P 13 sapientia X electus est PBL 15 enim est corpus -PZ 16 operA tua jlcd3 et (~ &M <T<M.) G opera taa PCΕγLTX 17 et ΑΡΧχ aut cet. 18 de corpore esse X 20 uere ille C 21 oculos interior X 22 eius del. m2 POre, om. Cχ ipsioa] eius X 25 dicet αCπχ 27 oratio non difFeratur K )
et ideo [*]( F ) scriptorum memores noctibus ac diebus orationibus insistentes peccatis nostris ueniam postulemus. nam si ille tam sanctus et qui regni erat necessitatibus occupatus septies in die laudem domino dicebat matutinis et uespertinis sacrificiis semper intentus, quid nos facere oportet, qui eo amplius rogare debemus quo frequentius carnis ac mentis fragilitate delinquimus. ut de uia lassis et istius aeui cursu ac uitae huius anfractu grauiter fatigatis panis refectionis deesse non possit, qui hominis corda confirmet?
Nec solum media nocte dominus, sed omnibus prope docet [*]( 1431 A ) uigilandum esse momentis; uenit enim et uespertina et secunda. et tertia uigilia et pulsare consueuit. beati itaque serui illi, quos cum uenerit dominus inueniet uigilantes. si ergo desideras ut uirtus dei praecingat se et ministret tibi, [*]( 7 Ps. 118, 62 9 Ps. 6, 7 11 Ps. 7, 19; Hier. 1, 11 14 Ps. 118, 164 19 Pa. 103, 15 23 Luc. 12, 37 (cf. 17, 8) ) [*]( 1 qui s. u. A III P (ex 1111) L 2 in s. M. m2 F, et in ipsa in ras. L defraudetur A (a s. M. m3) / (tM y a &. M. m2) CX defrMdatnr PaBL 3 oratii P (ł is s. i alt. m3; in mg. m3 t orationis) L orans ET III PL 5 poteris (o ex u) P 7 et A petiit ct cet. accepit. uides enim quod iste petiit quando Y 8 et ideo X 9 lauabo ac lauorabo P 11 uibrare] ow. PL oigilare X 12 orationibua insietentes A orationi instantes ce<. (cf. Rom. 12, 12; Col. 4, 2) 15 et om. X 16 qao (s. m3 i qui) P 17 augmentis P (c a. ụg m2) Z 22 esse uigilandum C 24 inueniet] inuenerit y 25 ae] te JJC (s <. t m3 A, m2 π; ł se m2 s. te F) tibi (t s. K. m2) J. )
ergo praeceptiuus locus frequenter orandi, spes inpetrandi, ratio persuadendi prius in praecepto, post in exemplo. qui enim promittit aliquid spem debet adferre promissi, ut monitis oboedientia deferatur, promissis fides, quae humanae contemplatione pietatis in maius aeternae spem pietatis adquirit, si tamen aequa poscantur, ne [*]( D ) in peccatum uertatur oratio. nec erubuit aliquid saepius postulare, ne uel diffidere de domini misericordia uideretur uel adroganter dolere quod non prima prece aliquid inpetrauerit — propter hoc inquit ter dominum rogaui — et ostendit [*]( 1 Eccli. 11, 31; cf. Cic. pro Sestio 102, pro Plancio 59 (Accius Atrei fragm. 9\' R) 4 Coloas. 4, 3 8 Apoc. 4, 1 12 II Cor. 12, 2 21 Pe. 108, 7 24 II Cor. 12, 8 ) [*]( 2 nobis A (tM mg. m3 boniB) o, bonis cet. quem] cum / 3 amittet (-it m2) P amittit aX 6 adiuuari L ostium sibi χ 9 apertum est in A audiui (u alt. N. M. m3) P 10 loquentem] canentem a 11 aacende] ueni X oporteat BCFV oporteret O 12est (ante ostium) eras. P, om. BL 13 acciperent αCPBL enim OMt. PL 14 oporṭụṇẹ inportune (inportune s. M. m3) P inoportune f. M. GL 15 ueiatos (a a. o m2) P aexatM B (a alt. M! o) χ alimoniae (i Ff. m2 f.c o) P 16 frequenter (que &. M. m3) P 17 post praecepto add. ponitur s. M. m3 P, ponit X 18 afferre (r alt. N. u.) A 23 dolore B et (e s. o alt. m2) jl, (m2 -erc) C )
Omne regnum in se ipsum diuisum desolabitur. [*]( E ) [*](11,17) causa dicti huius ea est, quod in Belzebub principe daemoniorum eicere daemonia dicebatur, ut ostenderet regnum suum indiuiduum esse atque perpetuum. meritoque etiam Pilato respondit: regnum meum non est de hoc mundo. et ideo qui non in Christo spem gerunt, sed in principe daemoniorum eici daemones opinantur, eos regni negat esse perpetui, quod spectat ad populum Iudaeorum, qui huiuscemodi [*]( F ) passionibus ad daemonium eiciendum daemonii arcessat auxilium. nam quemadmodum potest, cum fides scindatur, et regnum manere diuisum? etenim cum m lege sit populus Iudaeorum, Christus quoque secundum carnem ex lege generatus sit, quomodo potest regnum Iudaeorum esse perpetuum, quod ex lege est, cum populus ipse diuidat legem, quando a legis populo Iesus negatur, qui ex lege debetur? ita ex parte se fides Iudaeicae plebis inpugnat et inpugnando diuiditur, diuidendo dissoluitur. et ideo regnum ecclesiae manebit aeternum. quia indiuidua fides, corpus est unum; unus enim dominus, una [*]( 1432A ) fides, unum baptisma, unus deus et pater omnium qui super omnes et per omnes et in omnibus.
quanta hic sacrilegi furoris amentia, ut cum dei filius ad inmundos spiritus conterendos et ad manubias mundani principis auferendas susceperit carnem et destruendae nequitiae spiritalis hominibus [*]( 71oh.ls.36 13 Rom. 9, 3 sq. 20Ethes.4,5sq. 25Ephea.6,12 ) [*]( 3 post desolabitur add. et domus supra domum cadet C et (MH. et) in mg. m2 V 4 bezebul (b ex 1 m3) P beelzebub αΒΕγΤ belzebub G principem AFLV et (m ertM.) jBOtT 5 eiecere P 6 meritoque (que a. M.) P 8 principem .F et (m eras.) ΡΒΟπ V 9 opinantur Αα opinentur ce<. (-antur m2 PjFOK) 10 huiusmodi A 11 arcessit PaBL 12 fides (e ex i m2) P <scindatQr (i in ras.) et A acinditM JT scindatur cet. 13 indiuisum eC et (in s. M.) A, m2 0 15 regnum potest χ 18 iudaeicae Α iadfucae cet. 19 in aetemum PoLLY 23 per omnia .P.B.FO per oma (a <M ras.) K 23 sacrilegii A sacrilegis <9 et (s er<M.) K )
digitus tamen cum dicitur spiritus, [*](D ) operatoria uirtus significatur, quod diuinorum operum sicut pater et filius ita et spiritus sanctus operator sit. Dauid enim dicit: quoniam uidebo caelos opera digitorum tuorum et in XXXII psalmo: et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. et Paulus ait: haec autem omnia operatur unus atque idem spiritus diuidens singulis prout uult. et id cum dicit:
quodsi in spiritu dei ego eicio daemonia, [*]( E ) [*]( 4 Matth. 12. 28 9 Coloss. 2, 9 16 loh. 10, 30 20 Pa. 8, 4 21 Pa. 32, 6 22ICor.l2,ll 24Matth.l2.28 ) [*]( 2 triumphantes (-is Mt<8) 4. et] ac BL ad P 3 adsciscant (n a. M.) ji 4 matheum A in spu dl s. u. m3 F, om. L 5 quoddam (d otM. s. M.) A 6 ante reguum add. et a. M. Mt3 A, P (eras.) cet. Cbristca] apa BL dei OM. A 7 specie ΕγΤ 8 nonne] non P indiuiduum (ti tert. s. M.) A 9 cum] dum (d ex t) P habitant P (n eras.) L 10 diuinitatis (ni s. M.) A 11 et alt.] sed X 12 comparatione (ra N. M.) JL 15 noncupatio P cum] cum et LX 16 diuinitas A (ti s. u. m3) jEyr diuinitatis eet. 19 operatus PL et (om. ait) G 21 XXX secundo A tricesimo (trisensmto G) secunda αΒχ trigesimo (om. secnndo) C 22 scs paulus PL omnia s. M. F 23 id APBL ideo C is K hic Χχ ) [*]( XXXII. Ambr. par<t 4. ) [*]( 21 )
Cum inmundus spiritus exierit de homine, ambulat [*](11,34) per loca quae non habent aquam quaerens requiem et non inueniens. hoc de Iudaeorum plebe dictum ambigi non potest, quam dominus a regno suo in superioribus segregauit. unde omnes quoque haereticos et schismaticos a regno dei et ab ecclesia intellege separatos. et ideo non dei, sed inmundi spiritus omnis schismatum haereticorumque liquido claret esse conuentus. itaque in uno homine totius Iudaici populi conparatio est, a quo per legem spiritus inmundus exierat. sed [*]( 1433A ) quia in nationibus et gentibus per fidem Christi requiem repperire non potuit — inmundis enim spiritibus Christus incendium est, qui in pectoribus gentilium, quae ante arida erant, postea per baptismum rore spiritus umescebant, iacula aduei-sarii ignita restinxerat —, ideo regressus ad plebem est Iudaeorum, quae forensi et perfunctoria specie comta animo manet interiore pollutior. neque enim sacri fontis inriguo aut abluebat aut [*]( B ) restinguebat ardorem, meritoque ad eam spiritus redibat [*]( 3 I Cor. 3, 16 4 Lac. 17, 21 7 II Cor. 3, 17 21 Eph. 6, 16 24Matth.23,25aq. ) [*]( 1 praeaenlt ΑαΒ et (p s. prae w3) P uenit X peruenit CLχ 2 sps sci X 3 dei est PLX post domum add. habemus x 9 de] ab ΕγΤ 10 loca ΑαC loca. arida PBLX loca inaquosa (oin. quae non habent aquam) )f 13 schiamaticoa Αα scismaticos cet. 14 intellige (e a. i alt. tnJ; intellige del. m.?) separatos (ai N. tos Mt3) A 15 omnes OV et (e ex i) m2 A m3 P ojTi*s n omnẽ jF schiamatum jla scismatum cet. schiamaticorum Costerius 21 baptisma PL aps sci χ 22 restriuxerat BGL et (r alt. eraa.) E 23 et (s. M. m3) interiore J. 25 redibat (i ea; e) B rediebat Ev-LTX redigebat C )
ubi ecclesiae beatitudo laudatur, subiecit: generatio haec [*](11,29sq. ) generatio nequam est; signum quaerit et signum non dabitur ei nisi signum Ionae. nam sicut fuit lonas signum. Nineuitis, ita erit et filius hominis. in hoc quoque Iudaeorum plebe damnata ecclesiae mysterium euidenter [*](11,31) exprimitur, quae in Nineuitis per paenitentiam et in regina [*]( D ) austri per studium percipiendae sapientiae de totius orbis finibus congregatur, ut pacifici Salomonis uerba cognoscat. regina plane, cuius regnum est indiuisum, de diuersis et distantibus populis in unum corpus adsurgens. itaque sacramentum illud magnum est de Christo et de ecclesia, sed tamen hoc maius est, quia illud in figura ante praecessit, nunc autem plenum in ueritate mysterium est; illic enim Salomonis typus, hic autem Christus in suo corpore est. ex duobus igitur [*]( E ) constat ecclesia, ut aut peccare nescias aut peccare desistas; paenitentia enim delictum abolet, sapientia cauet. hoc in mysterio.
ceterum Ionae signum ut typus dominicae passionis ita etiam grauium, quae Iudaei conmiserint, testificatio peccatorum est. simul aduertere licet et maiestatis oraculum et pietatis [*]( lMatth.12,45 6 Gen. 2, 2 7 Reg. I 2, 5 14 Ion. 3, 5, Reg. III 10, 1 18 Ephes. 5, 32 25 Matth. 12, 20. lon. 2, 1 ) [*]( 1 septem N. tt. n<J AP, VI[ N. M. m2 πF, OMt. BFO nequiores se jPL)( ahoc] hoc e P (e exp.) L propter... die s. u. m3 A 7 et ideo X, et om. ET m filiis in filiis A 11 ionas fuit X 12 et OM. -Y 13 damnata (ta a. M. Mt. ant.) P 14 in pf. otn. A 17 de om. X 19 iUudj hoc PBL 23 desinas X (desines G) 24 amouet PBL ablaet X (-it m2 Οπ) 25 passionibus F (-nia MJ) L 26 comiserant <7 ) [*]( 21* )
Nemo lucernam accendit et in abscondito ponit neque [*](11,33) sub modio, sed supra candelabrum. ergo quia in superioribus ecclesiam synagogae praetulit, hortatur nos ut fidem potius nostram ad ecclesiam transferamus; lucerna enim fides est iuxta quod scriptum est: lucerna pedibus meis\'uerbum tuum. domine; uerbum enim dei fides nostra est. uerbum dei lux est, lucerna est fides. erat lux uera, quae inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. lucerna autem lucere non potest nisi aliunde lumen acceperit. haec [*]( 1434A ) est lucerna quae accenditur, uirtus scilicet nostrae mentis et sensus, ut mna illa possit quae perierat repperiri. nemo ergo fidem sub lege constituat; lex enim intra mensuram est, ultra mensuram gratia: lex obumbrat, gratia clarificat. et ideo nemo fidem suam intra mensuram legis includat, sed ad ecclesiam conferat, in qua septiformis spiritus relucet gratia, quam princeps ille sacerdotum fulgore supernae diuinitatis inluminat, ne eam legis umbra restinguat.
denique lucerna illa, quam [*]( B ) matutinis uespertinisque temporibus ritu uetere Iudaeorum princeps sacerdotum solebat accendere, uelut sub modio sita legis euanuit et ciuitas illa Hierusalem quae in terris est, quae occidit prophetas, quasi in conualle fletus posita delitiscit, [*]( 3Act.3,19 8 Ps. 118, 105 lOIoh.1,9 14 Luc. 15, 8 16 et 20 Hebr. 8, 5; 10, 1. Colosa. 2, 16 19 Hebr. 5. 6; 7, 17 20 Exod. 27, 20 sq. 23 Galat. 4, 25 24 Matth. 23, 37, Ps. 83, 7 ) [*]( 1 indicium (iam ex alum) A D&)nqup] nam PL 2 iudaei debent CΧχ 3 uellint A 4 incendit X absconso / 5 super P (er in ras.) ΕγΤ 7 lucerna... scriptum est s. M. m3 A 9 deij dm P 12 autetn] enim Χχ aliundem P (m eras ) L 14 ut mna Migne <a(t<e ut mina C ut anima A ut mnas P (naa in ras. Mt. an<.) B ut minus L ut mens a ut dragma χ utinam si X; cf. VIII 91 ergo] enim X 17 ad s. M. P 18 in qua] quia PL 21 temporis P m1 (bu a. t*. m2) Z ueteri aCX 22 modium P (-io corr.) L sita (s add. m2) P delitescit ΕγΤΧ )
Nunc uoa, Pharisaei, prius quod deforis est calicis [*](11,39) et catini mundatis. uides corpora nostra terrenorum et fragilium expressione signari, quae breui lapsu praecipitata frangantur. et facile ea quae mens uoluit interna per sensus et gesta corporis prodi sicut illa quae calix interius continet foris lucent. unde et in posterioribus non dubium est uocabulo [*]( D ) calicis passionem corporis declarari, cum dicit dominus: calicem quem mihi pater dedit non uis ut bibam illum? bibit enim corpus suum qui corporalem fragilitatem spiritali absorbet adfectu et quasi in mentem animumque transfundit, ut interioribus exteriorum inbecillitas hauriatur. cernis igitur quod nos non exteriora huius calicis aut catini, sed interiora contaminant. et ideo quasi bonus praeceptor docuit quemadmodum nostri mundare corporis contagium debeamus dicens: [*]( E ) date elemosynam et ecce omnia munda sunt uobis.