Expositio Evangelii secundum Lucan

plenquc tamen illud tenent, ut eam blasphemiam dicant non esse [*]( E ) ueniabilem, si quis Christum dicat in Belzebub eicere daemonia., non potestate diuina.

Et ait quidam de turba: magister, dic fratri meo [*]( H,13,q. ) ut diuidat mecum hereditatem. at ille dixit ei: homo, quis me constit-uit iudicem aut diuisorem supra uos? totus hic locus ad subeundam pro confessione domini passionem aut contemtu mortis aut spe praemii aut mansuri denuntiatione supplicii, cui numquam uenia laxetur, [*]( F ) instruitur. et quoniam auaritia plerumque solet temtare uirtutem, etiam huius abolendae rei praeceptum subicitur et [*]( 3Thren.4,20 7Eaa.t.6,3 13 I Ioh. 4, 2 sq. Gen. 4, 13 18 Luc. 11, 15 ) [*]( 1 distintione P 4 filius deus et 5 filius dominus Costerius 6 cherubim ET sarafin A 8 tertia] trina y 10 persequtione J. persequutione a 11 dS xpa negetur PL deumJ dum G\'Y ita (o<K. que) P 12 ante non add. spiritus L Maurini 13 merebitur Χχ 17 blasfemiam P dicat A 18 beelzebul Ρα beelzebub BLT et (e pro eraa.) F 20 turbis X 21 ut 8. M. m3 -P, om. L ad JL 25 numquam (quam s. u.) F 26 temtare (i s. e alt., eras.) P )

nolite solliciti esse animae quid manducetis [*]( 12, 22 sq ) neque corpori quid uestiamini. anima plus est quam esca, et corpus quam uestimentum. nihil enim [*]( D ) moralius ad faciendam fidem omnia credentibus a deo posse conferri quam quod aerius ille spiritus uitale collegium animae corporisque contubernio foederatum sine nostro labore perpetuat, nec salutaris deficit usus alimenti, nisi cum uenerit dies suprema moriendi. cum igitur anima indumento corporis uestiatur et uigore animae corpus animetur. absurdum est ut uictus nobis copiam defuturam putemus, qui uiuendi iugem substantiam consequamur. [*]( E )

Considerate inquit uolatilia caeli. magnum sane et aptum quod fide sequamur exemplum. nam si uolatilibus caeli. quibus nullum exercitium cultionis, nullus de messium fecunditate prouentus est, indeficientem tamen prouidentia diuina largitur alimoniam, uerum est causam inopiae nostrae auaritiam uideri. etenim illis idcirco inelaborati pabuli usus exuberat, quod fructus sibi conmunem ad escam datos speciali quodam [*]( F ) nesciunt uindicare dominatu, nos conmunia amisimus, dum propria uindicamus; nam nec proprium quicquam est, ubi perpetuum nihil est, nec certa copia, ubi incertus euentus. cur enim diuitias tuas aestimes, cum tibi deus etiam uictum cum ceteris animantibus uoluerit esse conmunem ? aues caeli speciale sibi nihil uindicant et ideo pabulis indigere nesciunt. quia non norunt aliis inuidere.

cocsiderate lilia quomodo [*](12,27 sq. ) crescunt; et intra: si autem faenum, quod hodie est et cras in clibanum mittitur, deus sic uestit. bonus quidem sermo atque moralis, quod ad fidem nos diuinae misericordiae conferendae uel iuxta litteram, quia ad staturam [*]( 1440 A ) [*]( 12 Matth. 6, 26 23 Ps. 103, 14 ) [*]( 1 eo hec (hec del.) J. ideo ΕγΤ 3 plaris (ri eras.) P 4 w uerbo esca desinit A 7 perpetoa P (o N. a m2) aB 8 defecit aLX 12 uidete C 14 cultionibus PL 16 ueram inest E (in eras.) rT ea est G 17 mdeh] mdicare a)r inelaboranti -L sine laboranti X (n MJ FmJ) sine laborati X sine labore Cπ m2 V m2 papuli (b s. p alt. m2) P 22 enim] enim ut PBL 26 hodie in agro est X 28 diuinae nos C )

sed tamen ut etiam altius ista pendamus, quia non otiosum uidetur quod flos uel[*](12,27) homini confertur uel certe plus paene quam hominibus in Salomone praefertur, qui tantum meruit ut uel in specie templum deo conderet uel in mysterio Christi ecclesiam figuraret, non alienum uidetur ut per claritatem coloris angelorum caelestium [*]( c ) gloriam putemus expressam, qui uere mundi istius flores sunt, quod eorum claritatibus mundus ornatur, et bonum odorem sanctificationis adspirant. quorum praesidio fulti possumus dicere: bonus odor Christi sumus deo in his qui salui fiunt, qui nulla sollicitudine praepediti, nullo usu laboris exerciti diuinae in se liberalitatis gratiam et caelestis [*](12,27) seruant dona naturae. unde bene et hic uestitus gloria sua Salomon et alibi coopertus ostenditur, quod infirmitatem corporeae naturae ueluti uirtute quadam mentis adopertam operum [*]( D ) gloria uestiebat. angeli uero, quorum natura diuinior expers manet iniuriae corporalis, recte licet maximo uiro consideratione tamen nostrae iniuriae praeferuntur. ergo quoniam per resurrectionem erunt homines sicut angeli in caelis, nos quoque exemplo angelorum gloriae caelestis augmentum dominus, qui [*]( 12 Reg. 1116,5 141oh.20,12 1SIICor.2,15 22Matth. 6,29 26Matth.22,30 ) [*]( 3 nos floris mJ?y 8 mutandi Erasmus 10 pandamus X 11 paene OM. PL, paene quam post hominibus t: 14 praeclaritatem P (m2 per cl.) B 15 istiua mundi PBL 17 possimus X 19 laboris usu B 20 exercitati (ta s. M. m3) jP, exercitii (uel -tu) χ 21 ueatitur P (s N. r) L 23 ueluti (i a. M.) P uirtutem quandam PBL 24 eipera (s s. M.) F 26 per P m1 post P m3 a 28 aumentum P )

Plerique etiam conparationem hanc secundum naturam Soris et usum putant propositi germinis aptiorem, eo quod lilia nullius annui usus cultum requirant nec sicut erga prouentum fructuum ceterorum ita etiam erga generationem istius floris sollicitis in orbem redeat labor actus agricolis. quibuslibet enim siccitatibus agri omne illud quod alitur in florem quadam [*]( F ) uirtute genitali ex sese atque in se suci semper manentis animatur. ita cum foliorum puberum caulem uideas aruisse. floris tamen natura uiuescit; absconditur enim uiriditas, non amittitur\'. at ubi uernis fuerit prouocata blanditiis. indumentum germinis comam floris liliiue resumit ornatus. quem locum nunc, quoniam alibi uberius tractatum esse reminiscimur, praestrinxisse satis est, ne in eadem sit recursus;

illud delectat aduertere quia non in asperitatibus montium incultisque siluarum lilia, sed in hortorum amoenitate generantur. sunt enim horti quidam diuersarum pomiferi uirtutum iuxta quod scriptum est: hortus clausus soror mea sponsa, hortus clausus, fons signatus, eo quod ubi integritas. ubi [*]( 2 I Cor. 15, 53 9 Uerg. Georg. II, 401 12 Uerg. Aen. XII, 413 16Deairgmitate51aq. 21 Cant. 4, 12 ) [*]( 1 eam illis C quoadusque X quod X (s. m2 t quando F) obaorbeatur C\'y0/ (aba. m2 E) 2 hoc corruptibile X 7 annui BGX annui anni E ei (anni del. m2) y anni annui T anni cet. nisus X 8 fructuum (a tere. 8. n.) P 9 sollicitis (v a. i tert. m2) P, sotUcitus E (-is m2) r 11 genitale P (i 8. ę alt. m.3) Besse P (ex sese m3) BL auci] eci P (exp. et N. scr. m3 se) L 12 aliorum P (o a. i pr.) C liliorum 0 foliorum (fo in ras.) E puberem (b ex u m2) P puluerem BL 13 uirescit JST/ et (ui add. m2) a 14 ad P et m1 V ast a(?T a blanditiia P 15 liliiue L e corr., liliisue PB et (s M*<M.) L lilii sui Cy lileus ai X et corr. E quem... recursus in mg. inf. m3 P, om. L 16 uberius et esae om. P 17 praestruiiase (a alt. postea add.) P perstrinxisse EGγ delectat adaertere) quoque aduertendum eat PL 18 in N. M. OF, ow. Lπ 19 lilia anuarum C 21 et 22 clusus G conctuaus B (con s. tt. m2) ΕγΤΧ ) [*]( XXXII. Ambr. pari 4 ) [*]( 22 )

ergo lilia. uel angeli supra hominum gloriam uestiuntur: nec in nobis misericordiam dei desperare debemus, quibus per resurrectionis gratiam dominus similem angelorum speciem pollicetur. quo loco etiam illam uidetur praestringere quaestionem, quam etiam apostolus non omisit, quia. gentes huius mundi quaerunt, [*]( c ) quomodo resurgant mortui et quali corpore ueniant.

nam cum [*](12,31) dicat: quaerite regnum dei et haec omnia adicientur uobis, nec ad praesens nec in reliquum fidelibus ostendit gratiam defuturam, si modo qui diuina desiderant terrena non quaerant. indecorum quippe est homines curare de cibo, qui militant regno. nouit rex quemadmodum familiam suam pascat alat uestiat, et ideo dixit: iacta in deum cogitatum tuum et ipse te enutriet. [*]( D )

[*](12,49 sq. ) Ignem ueni mittere in terram et quid uolo nisi iam accendatur? baptisma habeo baptizari et quo- modo angor, usquedum perficiatur?

in superioribus uigilare nos uoluit per omnia exspectantes momenta domini [*](1 Uerg. Aen. III 112 5 Cant. 2, 1 12 Matth. 22, 30 14 I Cor. 15, 35 21 II Cor. 10, 3 22Ps.54.23 ) [*]( 5 ego aum X 6 quia... Christus OM. PL 8 sint enim a.Y 10 qnae] quia G non sentit tormenta. X 10 ergo si PBLχ 11 hominem P (v 8. em m2) Z!t 14 perstringere PLχ 18 in] ad X 19 desiderat et 20 quaerit X 21 de regno aC 22 deum] dno Cχ 23 enutraet P 24 pisi K 25 iam PaBL et (iam exp.) π, et iam ut V (et 8. M.) FO, ut C et (a. M. m2) E, OM. G\'YT baptismo C (o ex a) quomodo (do <:. M.) P )

sed quia exiguus est profectus et parua meritorum gratia supplicii metu ab errore reuocari maiorque praerogatiua caritatis et [*]( F ) amoris, eo dominus ad promerendam sui gratiam studia nostra acuit et adquirendae cupiditate diuinitatis inflammat dicens: ignem ueni mittere in terram, non utique illum ignem consumtorem bonorum, sed bonae uoluntatis auctorem, qui aurea dominicae domus uasa meliorat, faenum uero consumit et stipulam. ac saecularia omnia mundi uoluptate concreta perituraeque opus carnis exurit ignis ille diuinus, qui flammigerabat in ossibus prophetarum, sicut sanctus Hieremias dicit: [*]( 1442 A ) quia factum est sicut ignis ardens flammigerans in ossibus meis. est enim ignis domini, de quo dictum est: ignis ante eum ardebit. est et idem dominus ignis, sicut ipse digit: ego sum ignis ardens et non consu- . mens; ignis enim domini lumen aeternum est. quo igni illae [*](12,35) accenduntur lucernae, de quibus supra dixit: sint autem lumbi uestri praecincti et lucernae ardentes. et ideo quia nox est huius dies uitae, lucerna est [*]( 15 cf. I Cor. 3, 12 sqq. 19 Hier. 20, 9 21 Ps. 96, 3 22 Exod. 3. 2, cf. 24, 17 Deut. 4, 24, Hebr. 12, 29 ) [*]( 1 aalna.toris PELT 2 differt X diem (<tn<e uel) PBLX (m del. F) 5 uideretur X (re &Kp. F) 6 quod P 9 profectus est PL, est MM. C 11 eo aCyF, est PL, om. cet. 12 acuris P (acuit m3) L 16 uoluntate PaL concreạ̇ta jP, congregata C 17 ille ignis χ 19 factus αχ 21 eum] ipsum X 23 igni] ignis P (s er<M.) a igne ΕγΤ ille P ille de quo 26 huius dies aB dies huiaa Cχ huius diei cet. Qita 0 ) [*](22* )

Tanta itaque domini dignatio est, ut infundendae nobis [*]( c ) deuouonis et consummandae perfectionis in nobis et maturandae pro nobis studium passionis sibi inesse testetur. qui cum in se nihil habuerit quod doleret, nostris tamen angebatur aerumnis et sub tempore mortis maestitiam praetendebat, quam non ex metu mortis suae, sed ex mora nostrae redemtionis adsumserat iuxta quod scriptum est: et quomodo angor, usquedum perficiatur? utique qui usque ad perfectionem angitur de perfectione securus est. sed etiam alibi: tristis inquit est [*]( D ) anima mea usque ad mortem. non propter mortem, sed usque ad mortem tristis est dominus, quia eum condicio corporalis adfectus, non formido mortis offendit. nam qui corpus suscepit omnia debuit subire quae corporis sunt, ut esuriret sitiret angeretur contristaretur, diuinitas autem conmutari per hos nescit adfectus. simul ostendit quod in certamine passionis [*]( 2Luc.24,32 17Matth.26,38 ) [*]( 1 aemaus .FT et (m2 in mg. emmaon) 0 aemmaus (e a M. tM<3) E emmaus L cleophas BLπχ 2 ardens (erat extra M.) P, erat ardenaBZ uidentpsJPBjLX 4ignissit)( 5 et ideo χ 10 conaumandae ΡαCFGπV in nobis perfectionis X 11 in se] ipse L 13 praetendebat (t alt. s. M.) P 14 nostrae (e 8. M. m2) F 15 et OM. aT 16 perficiantur (n er<M.) P proSciautur L 17 de OM. X sed etiam] et ait jPJD est inquit PBL 19 ad mortem otn. X 21 et sitiret C 22 angeret angeretur PL et angeretur et C 23 in certamine ... corporis in mg. sup. m3 P, OMt. L )

[*](12,31-53 ) Putatis quod pacem ueni dare in terram? non [*]( E ) dico uobis, sed separationem. erunt enim ex hoc quinque in domo una diuisi, tres in duo et duo in tres diuidentur. pater in filium et filius in patrem diuidentur, mater in filiam et filia in matrem, socrus in nurum suam et nurus in socrum suam.

cum in omnibus fere euangelicis locis spiritalis intellectus operetur, tamen in praesenti maxime ne quem duritia nudae expositionis offendat, spiritali altitudine sensus series [*]( F ) temperanda est, praesertim cum sacrosancta religio moralibus disciplinis et mitibus pietatis exemplis etiam fidei exules ad reuerentiam tamen sui clementer inuitet, ut praeuia fidei disciplina mansuetudine sui superstitionum dura dissoluat et obnoxias erroribus mentes cogat etiam fide credere, quas potuit pietate mulcere. etenim cum fidei alta pectoribus non capiuntur infirmis. per ea quae praecepta sunt ea quae ueneranda sunt aestimantur. ut iusta de iusto, sancta de sancto bonorum [*]( 1443 A ) suorum bonum testentur auctorem.

ergo dominum illum, qui simul diuinitatis reuerentiam et pietatis gratiam suadere conplexus est dicens: diliges dominum deum tuum et diliges proximum tuum, ita nunc mutatum esse opinabimur, ut aboleret necessitudinum nomina, conlideret pietatis affectus? carissimorum pignorum discidia mandasse credamus? et quomodo ipse est pax nostra, qui fecit utraque [*]( 22Luc.lO,27 26 Ephes. 2, 14 ) [*]( I anxietatis PL coacerbatio (v a. b m2) P 4 cnim] autem y 5 diuisit P (t er<M.) L duo jM\'.] duos CO et P7./ (cf. 342, 21) OM. aBCX (t. M. m2 jF; </. 343, 7) 6 in <!Hom (v a. o) P 7 diuidentar] suum X 10 tamen FC et (ex tum) B tum ET istum C dum y tunc αΧ, oMt. L praesenti. (s eras.) P praesentia X 11 speritali (i s. e m2) P 15 mansuetudinia P f-e M).3) L 22 et 23 diligis ΡαGX (-es m3 P, m2 Gπ V) deum om. X 23 opinabitur X 24 abolere corr. !cF necessitudinem P (v N. ē) L conlideret J\'\'xBf, conlidere Mt. 26 est ipse PBL )

sed si aduertamus quia prima causa religionis, secunda pietatis est, enodem etiam hanc aestimabimus quaestionem; oportet enim ut diuinis humana posthabeas. nam si officium parentibus exhibendum est, quanto magis auctori parentum, [*]( c ) cui gratiam etiam pro parentibus tuis debes! aut si illi omnino non recognoscunt parentem, quemadmodum tu recognoscas? non igitur dicit renuntiandum esse pignoribus, sed deum omnibus praeferendum. denique habes in alio libro: qui diligit patrem aut matrem plus quam me non est me dignus. non diligere parentes, sed deo praeferre prohiberis; etenim naturae pignora domini beneficia sunt nec quisquam debet plus amare beneficium quod accepit quam deum [*]( D ) a quo beneficium seruatur acceptum. ergo etiam secundum litteram pie intellegentibus expositio religiosa non deest, subest tamen quo altius referendum putemus hunc sensum, quia addidit: erunt ex hoc quinque in domo una diuisi.

tres in duo et duo in tres diuidentur. qui sunt enim quinque, cum sex personarum uideatur facta subiectio), patris et filii, matris et filiae, socrus et nurus? quamquam eadem [*]( E ) mater quae socrus accipi possit; quae enim mater est filii socrus eius uxoris est, ut iuxta litteram quoque numeri non absurda sit ratio liquidoque clareat fidem uinculis nexam non esse naturae, quia licet officio pietatis obnoxii fide tamen liberi sunt. [*]( lloh.14,27 4Deut.27,16 12Matth.lO,37 ) [*]( 1 dixit B 2 derelinquo X 3 necessitudines P (-is corr.) L 6 enodem jPa (e 8. en m2) C in eodem X eodem ce<. estimauimus ΡαΒLX (-bimus m2 F) 11 dum X 12 in alio libro in r<M. P 13 plus quanh super )( 14 dignus me PL sed eos deo PL 16 accipit P 19 hunc esse sensum (esse eras.) P 20 quinque que (n a. M) P quinque quae L 21 in duos (o f<) a) JC (s eras. 0) 22 facta. uideatur χ facta esae X 23 filii P (i tert. s. M.) 27 qu o (o add m2) F quo aL )

Non incongruum quoque uidetur, si mystica interpretatione enodemus hunc sensum. domus una homo unus est; unusquisque enim domus aut dei est aut diaboli. itaque domus [*]( F ) spiritalis homo est spiritalis, sicut habemus in epistula Petri: et uos tamquam lapides uiui aedificamini domus spiritalis in sacerdotium sanctum. in hac ergo domo duo in tres, tres in duo diuiduntur. duo legimus frequenter animam et corpus. quodsi duobus in terra conuenerit, effecit utraque unum. et alibi: castigo corpus meum et seruituti redigo.

aliud est quod seruit, aliud cui subicitur. si duos agnouimus, etiam tres agnoscamus, quod procliue ex illis [*]( 1444 A ) duobus est intellegere. tres enim animae in corpore adfectiones sunt. una rationabilis, alia concupiscibilia, tertia inpetibilis, hoc est λογιστιϰόν, ἐπιϑυμητιϰόν, ϑυμιϰόν. non ergo duo in duo. sed duo in tres et tres in duo diuidentur; etenim per aduentum Christi homo qui erat inrationabilis rationabilis factus est. ante eramus similes bestiarum, quae rationem nesciunt, eramus carnales, eramus terreni iuxta sententiam: terra es et in terram ibis. uenit dei filius, misit spiritum suum in corda [*]( B ) nostra, facti sumus filii spiritales. [*]( 5 I Petr. 2, 5 8 Matth. 18, 19. Ephes. 2, 14 91 Cor. 9, 27 14 cf. Plat. Tim. 89 E, Aristot. Magn. Moral. 1185 a 20; at quattuor partes ipse Ambrosius distingn!t De Abraham II 54 et De uirginitate 113 aq. 18 Gen. 3, 19 19 Gal. 4, 6 20 Gal. 3, 26, cf. 6, 1 ) [*]( 1 uidetur... interpretatione in mg. tM/. P mistica PL 2 inodemua (e s. i m3) P 4 sicut ait acs petrus: et uos PL 5 uiui (i alt. e.M.) F 7tres,\'//tresP mdaoa (SN.M.) V duo PZ duos cet. 8 terram <xB efFecit aB et fecit PX efficit C efficiuntur x et (s. m2) 0 10 redigoj anbicio PL ante cui add. est PLT et (est N. M.) E cui} quo G quod ΕγΤ 13 inpetibiiia PBL et (s. al. inrationabilis) C inrationalia a inpenetrabilis cet. (s. m2 i iraacibilis E), cf. De uirginitate 113 14 hoc eat... ϑυμιϰόν OMt. PL, hoc est cum spatia Graecis OMtMM E m1 r ΛΟΓΙCΤΙΚΟΝ a AOriCTlKOI (o pr. <. «.) B ΛΟΓΙCθΙΚΟΝ C b ORICTON ΧΕm2 b OfcTIKON Gγ ὲπιϑυμητιϰὸν scripsi ΕΠeθΙΜΙΤΙΚων <!t ΙΙΙΟΥΔaΗΙΚΟΝ B, om. C ЄΤΝθΥωΗΤΙΚΟΝ XE m2 HNICTMKTIKON Gγ ϑυμιϰόν scripsi ITMTKOX B θΥωΚθιΚωΝ C, om. a OTCTKON XE m2 6TMKON CY 15 diuiduntur a 17 bestiarum (is 8. arum m2) P 18 dni sententiam / 19 filii P (i postea add.) ce<. )

Possumus dicere quia in hac domo sunt alii quinque, id est odor tactus gustus uisus auditus. ergo si secundum ea quae audimus aut legimus separato sensu uisus atque auditus excludamus superfluas corporis uoluptates, quae gustu tactuque et odore pariuntur, duos in tres diuidimus, eo quod mentis habitus uitiorum non capiatur inlecebris, sed aemulatione uirtutis a lenociniis se uoluptatis abducat nec fiat omnium [*]( c ) una consensio, quae praecipitet in errorem, sed diuidendo se separent desideria cordis et officia uirtutis. aut si quinque sensus accipimus corporales, uitia iam corporis. et peccata se separant. et fortasse quinque sunt quos fratres suos ille in euangelio diues luxuriosus adpellat qui cruciari describitur aput inferos, quibus mandari rogat ut nouerint in hoc saeculo delicias abdicandas, ut possint requiem habere post saeculum studia uirtutis.