Expositio Evangelii secundum Lucan

Ergo ne deficiant, inquit: date illis uos manducare. at [*]( 1401 A ) [*](9,13) illi dixerunt: non sunt nobis plus quam quinque panes et duo pisces, nisi nos eamus et emamus in omnem hanc turbam escas. nondum intellexerant apostoli cibum populi credentis non esse uenalem. nouerat Christus, nouerat ipse nos potius esse redimendos, suas uero epulas gratuitas. nondum ergo habebant discipuli cibum, qui redimere nos posset. habebant tamen iam cibum, qui satiare nos posset, habebant [*]( B ) cibum, qui confirmare nos posset; panis enim confirmat cor hominis. miseretur ergo dominus, ne quis deficiat in uia. si quis ergo defecerit, non per dominum Iesum, sed per se deficit, nec habes quod adscribas domino, qui uincit cum iudicatur. quid enim dicas ei qui in te contulit omnia firmamenta uirtutis? nonne te ipse genuit, nonne ipse te pauit? cibus eius uirtus est, cibus eius fortitudo est. sed si tu neglegentia tua uirtutem quam acceperas perdidisti, non alimentorum caelestium, sed tuae mentis tibi praesidia defuerunt. denique [*]( 4 Ephes. 4, 10; cf. Ioh. 8, 13 15 Ps. 103, 16 18 Rom. 8, 4, Ps. 50, 6 ) [*]( 1 defecit Pa (i 8. e alt.) 3 quod ex patre Christus est intellegat om. ET est et intellegat Gr intellegat quod Christus e caelo et intellegat quod Christus om. PBL e caelo et intellegat quod Christus om. X, 8. u. add. (onl. et) C Christus om. ET qui ascendit] et qui ascendit aFET, om. VOx 5 post ascendit add. cunt ipso (ipse Jf) est PBL 10 duos (s eras.) PBCV 11 intellexerant (a in ras.) L intellexerunt X 13 gratuitas donat X 20 te] se PBL 21 ipse te genuit aX; post te ipse genuit add. nonne ipse te genuit L te ipse pauit X 22 si tua n et (a eras.) PL )

nonne in escae uirtute, cum lam deficeret in uia, sanctus Helias XL ambulauit diebus, et illam escam angelus dedit? si autem te pauerit Iesus et acceptam escam seruaueris, ambulabis non XL diebus et XL noctibus, sed —[*]( D ) audeo dicere scripturae fretus exemplis — XL annis egrediens ab Aegyptiis finibus, donec peruenias in terram multam, in terram fluentem mei et lac, quam iurauit dominus daturum se patribus nostris. huius terrae tibi uirtus requirenda est. quam possidet mitis. non istam terram dico quae arida est, sed illam quae Christi confirmatur alimentis, quae sub imperio constituta regis aeterni sanctorum incolatibus frequentatur.

Diuidit ergo escas dominus Iesus. et ille quidem uult dare [*]( E ) [*](9,16) omnibus, negat nemini; dispensator enim est omnium. sed cum ille panes frangat et det discipulis, si tu manus non extendas tuas, ut accipias tibi escas, deficies in uia nec poteris in eum [*](9,12) culpam tuam referre, qui miseretur et diuidit, sed his diuidit qui cum eo etiam in deserto permanent, qui et primo et secundo die et tertio non recedunt. sic enim habes alibi: misereor huius turbae, quia triduum est iam quod [*]( F ) perseuerant mecum. quanta dignatio, quanta m eo hominibus inspiratur humanitas! non uult ieiunos dimittere, non uult, ne deficiant in uia. [*]( 1 Matth. 5, 45 2 Reg. III 19, 6 sqq. 7 Exod. 3, 8; 13, 5 10 Matth. 12, 43 19 Matth. 15, 32 ) [*]( 1 sicut om. X iniustos alt.] iustos X 2 iustos] iniustos P (in eras.) X defecerit aX 3 sqq. quadraginta aBCEGTX ambulabit (a s. i) G ambulabat B( T illam (am in ras.) n V illi FO 6 annis] apnis et PBL et egredieris Maurini 7 aegyptiis (is eras.) 0 aegypti Cx finibus] sinu E\'(T in] ad X 8 mel et lac PaC lac et mel cet. 9 uirtus tibi PL 11 illam qyae iHa quae P 14 est enim ETX 15 illum (ille m2 V) panem X 16 tibi om. PL escam X deficis PL 18 et pr. om. P 20 iam om. PL quod (d s. u.) P 21 in] ab PL 22 inspirautur (in in mg. m2) u speratur X )

Noli ergo deficere a disciplina dei neque fatigeris, cum ab eo increparis. non fatigeris nunc, ne postea fatigeris. quid enim respondebis ei aut quomodo te excusabis, si escae uirtutem quam ministrat amiseris? non potes dicere quia escam non dedit, quia dat omnibus. non potes dicere quia noluit te bonum facere, ante quem posuit bonum et malum, ut non ex [*]( 1402 A ) necessitate bonum tuum esset, sed uoluntarium. multum enim refert inter eum qui necessitate inuitus aliquid agit et inter eum qui ex uoluntate quod bonum est eligit; si enim inuitus hoc ago, dispensatio mihi credita est; si uolens, mercedem habeo. consideremus ergo quia stabimus ante tribunal Christi et, si opus nostrum arserit, non habebimus quod excusare possimus. dicet etenim quod iam per prophetam locutus est: populus meus, quid feci tibi aut [*]( B ) in quo molestus tibi fui? responde mihi. dicet ei qui in uia defecerit: qua ratione defecisti in uia? nonne panes feci, nonne benedixi, nonne iussi dari? sed cur tu accipere noluisti?

quanti etiam praesentium deficient in uia et post hos sermones, qui licet nostri sunt, tamen quia nemo dicit dominum Iesum nisi in spiritu sancto, panes aestimandi sunt, quanti inquam deficient et in uias gentium transuersis iteneribus fornicantes [*]( C ) abibunt! atque utinam unus et non plurimi! sed non Iesus auctor defectus, etiamsi quis defecerit; omnibus enim [*]( 4 Ps. 135, 25 6 Gen. 2, 9 et 17; Philem. 14 9 1 Cor. 9, 17 12 I Cor. 3, 15 14 Mich. 6, 3 19 I Cor. 12, 3 ) [*]( 1 diii JSy 5 qui dat a 6 antequam PuLX (corr. m2 PKV) 7 bonum tibi esset L 8 ex necessitate Xy 9 elegit P (corr. m3) GLX 11 consideramns X 12 babemus PL 13 excusaremus (excusemus V) om. posaimus X dicit PuL enim aLO etenim (et s. u.) F 14 popule C 15 tibi fui aXx. fui tibi cet. dicit aCL ei] et ei X quia (a eras.) in (8. M.) P 16 feci] fregi (r s. u.) P 18 deficient CXx (ent ex ant T) deficiant a deficiunt B, om. cet. pos C 21 uias (-is m2) P uia aX transuersaiiis BFOx iteneribus P ml V tnl itineribus P m3 cet. 22 abebunt P (corr. m3) habebunt LX (abeunt m2 1t) 23 defunctus PL )

Non otiosus numerus, non otiosus ordo, non otiosae reliquiae [*](9,16sq ) manducantium. cur enim plures, id est quinque milia quinque panibus, hoc est numero minore satiantur, pauciores uero, qui sunt quattuor milia, septem panibus, hoc est numero [*]( D ) redundantiore pascuntur? si enim facti tantum sequamur miraculum, uidetur esse diuinius quod de minore modo pluribus abundauit. cur ergo quod minus est ei quod est amplius, quasi praestaret, adiectum est? prius enim quinque milia quinque panibus, postea etiam quattuor milia septem panibus satiata legimus.

quaeramus ergo mysterium, quod miraculum praestet. itaque uidentur illa quinque milia quasi quinque corporis sensus adhuc corporalibus proxima alimenta accepisse de Christo, quattuor [*]( E ) uero milia, etsi adhuc in corpore sint et in hoc mundo, qui ex quattuor constat elementis, non otiose tamen feruntur mysticae accepisse escam quietis; iam enim aequantur mundo supra mundum futuri. nam etsi in hoc mundo sunt, intra mundum tamen non sunt, quibus mysticae quietis inpertitur alimentum; sex enim diebus mundus est factus, septimo requietum est die. et dominus sanctificauit eum. ultra mundum ergo quies, ultra mundum etiam fructus quietis. denique beati [*]( F ) [*]( 4 Matth. 14, 17 sqq., Marc. 6, 38 sqq., lob. 6, 9 eqq. 5 et 11 Matth. 15, 38. 34 20 Gen. 2, 2 sq., Exod. 20, 10 22 Matth. 5, 9 ) [*]( 1 sequitur P (vn 8. i) BLX (n 8. i V) secuntur 1. V PL, V milia T\'ft IIII PL, IIII milia Ir-T 2 sint P (int in ras.) sunt C 4 V (om. milia) PL, V milia ELNT V iT 5 minori X 6 IIII LXT VII EFLT redundantiore rzROXX maiore PL 9 est ante ei om. C ei] eo X 10 V (om. milia) P V milia Er LT quinque panibus 13 quinque milia om. PL V yT 11 etiam] uero ET lIII γπΤ Vn y 12 miraculum aCX, miraculo cet. praestitit C 13 uidetur X V lreT V ptT 14 elimenta LX (a s. e pr. m2 r.) milia uero X 16 IIII PfLx referuntur P 17 accepisse (e pr. ex i m2) P 20 VI (ex VII) P, septem aBC factus est X quietum PL 21 ergo om. L 22 intra PBL )

De quinque uero panibus sanctus Iohannes docuit me quod [*]( B ) nesciebam, quod non docuerat sanctus Matthaeus, non docuerat sanctus Lucas — singulis enim diuersa inpertita est gratia — docuit inquam me quinque istos panes hordiacios fuisse. et ideo non inepte diximus escam istam esse habilem corporalibus. cur enim primo hordiacios? quia primo lacte, deinde esca nutriendus est qui accedit ad fidem: nondum enim poteramus et fortasse plerique nec adhuc possumus. nam cum [*]( C ) sint inter nos contentiones et dissensiones, nonne carnales [*]( 4 Matth. 15, 37 12 Matth. 15, 32 et 34 14 Exod. 5, 8 15 cf. lib. X n. 150 sq. 16 Ioh. 6, 9 21-23 I Cor. 3, 2 Hebr. 5, 12 24 I Cor. 3, 3 ) [*]( 3 optutas (8 eras.) P uerba inde a pacatorum usque ad numeri recumbit p. 269, 9 om. PL, sed exhibent ea p. 271, 26 post fragmenta omis80 tamen uerbo pacatorum 4 VII P IIII ΡγLπ 7 V Pj L manducaberis P (v s. b ni3) L 8 V PyL VII PLT tertio iam Z 9 VIII P, VII L 10 VII PI L T alt. panes om. BCX, 11 VIII PL alt. panes om. BX 12 VII PLT persteternnt Xx Bml 14 ambulauiinus P (corr. m2) LXBml C 15 sed illa suo loco om. PL 16 uero] ergo PL 19 et 21 hordiacios LX et ml PB hordeacios a et m3 P, m2 B ordiacios G ordeacios CE-( T 20 istam escam X 21 lacte dl deinde P )

nec solum panis et numeri, sed etiam accubitionis est differentia; illi enim supra faenum discumbunt, isti supra terram recumbunt, [*]( D ) supra faenum quinque milia, supra terram quattuor milia. plus est terram premere quam supra faenum iacere; illi enim adhuc quibus sensus sunt corporales mollioribus delectantur et ideo supra faenum recumbunt — omnis enim caro faenum — isti uero supra terram, quae triticum et uinum gignit et oliuam, cibum gratiae. consequuntur. illi discumbunt. isti recumbunt: [*](9,16) maior enim est quaedam requies recumbentis. ibi duo pisces, hic sine numero, unde plerique septiformis spiritus gratiam[*]( E ) in panibus definitam, in piscibus quoque duplicis testamenti figuram intellegendam putarunt.

non piget ergo aestimare quod quattuor milia ex quattuor mundi collecta partibus, in quibus ecclesia figuratur, maioris gratiae cibum sumant iuxta [*](9,13) quod scriptum est: quia uenient ab oriente et occidente et a septemtrione et austro et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum. unde [*]( F ) [*](9,16) hic gratiae patri aguntur a Christo; non enim frustra illic [*]( 3 Reg. III 17, 12 6 Matth. 15, 12, Marc. 6, 39, Ioh. 6, 10 7 Matth. 15, 35 11 Esai. 40, 6 12 Deut. 8, 8 14 Matth. 14. 17 (cf. 15, 34), Marc. 6, 38, lob. 6, 9 20 Matth. 8, 11 23 Matth. 14, 19 (cf. 15, 36, Ioh. 6, 11) Marc. 6, 41 ) [*]( 1 aptata PL 2 ideo] inde PL ordeum y 3 alimonia (om. ad) aX fortiori aTiCy fortior cet. 4 autem exp. m2 Ps 5 contaminare om. P (sed mut. in de m3) L 6 deferentia (if 8. e pr. m3) P 7 auper terram X 8 V PL, V milia Er T IIII PL IIII milia FraT 9 quibus adhuc X 13 consecuntur 0% 16 duplices P (-is m3) L 18 IIII PL, IIII milia yT IIII P[LT partibus collecta B 21 a om. X et ab austro PL )

Mysticum quoque est quod et manducans populus satiatur [*]( 1404 A ) [*](9,16) et apostoli ministrant; nam et in satietate repulsae in perpetuum famis indicium designatur, quia non esuriet qui acceperit cibum Christi, et in apostolorum ministerio futura diuisio dominici corporis sanguinisque praemittitur. iam illud diuinum, quemadmodum quinque panes quinque milibus populis redundauerint; non enim exiguo, sed multiplicato cibo populum liquet esse satiatum.

uideres inconprehensibili quodam rigatu [*]( B ) inter diuidentium manus quas non fregerint fructificare particulas et intacta frangentium digitis sponte sua fragmenta subripere. qui haec legit quemadmodum iuges aquarum miretur meatus et liquidis fontibus stupeat continuos fluere successus, quando etiam panis exundat et naturae solidioris rigatus exuberat ? haec igitur facta sunt ut illa quoque quae non cernimus cerneremus. his euidenter illorum quoque designauit auctorem [*]( C ) et totius naturae creatorem materialis exsistere, quae non ut philosophi uolunt repperta, sed facta gignendis omnibus rebus successus defluos subministrat.

hoc quidem mirum quidquid de fluminibus haurias signo dispendii non notari, quidquid de [*]( 2 Matth. 11, 25 7 Marc. 6, 40 11 Matth. 14, 19 (15, 36) Marc. 6, 42 12 Ioh. 6, 35 ) [*]( 1 actio (acceptio L) gratiarum est ctPBL gratiarum eat actio Xx 2 patri gratias X 3 abscondit a BXy 6 praelibabimus (v 8. b alt. m3) P 7 iuberentur CX difinito X 15 populi X 18 diuidentium (di 8. u.) P 20 subripere rzCX subpetere L subrepere cet. 22 exuberet X 24 se designauit CXy 25 creatorem naturae P 28 non naturae X )

nec dubites uel quod in manibus ministrantium uel in ore edentium cibus crescat, quando ubique nostri operis testimonium ad firmamentum credulitatis adsciscitur. sic in nuptiis ex fontibus uina ministris operantibus colorantur et ipsi qui inpleuerant hydrias aqua uinum quod non detulerant hauriebant. conprehende, si potes, tanta rerum miracula. hic edentibus populis crescunt suis fragmenta dispendiis et de quinque panibus maiores reliquiae quam summa est colliguntur, [*]( F ) illic in alienam speciem uertuntur elementa nec suos patitur natura defectus nec suos agnoscit ortus, usus tamen proprios recognoscit. quin etiam melior est mutati uini natura quam nati, quia in arbitrio creatoris est et quos usus uelit adsignare naturis et quas naturas inpertire gignendis. uide quantis operibus opus adstruat. dum aquam minister infundit, odor transfusus inebriat, color mutatus informat, fidem quoque sapor haustus adcumulat.

conferant gentiles, si placet, cum Christi beneficiis deorum suorum non facta, sed ficta. ferunt [*]( 140;, A ) certe eorum fabulae fuisse regem quendam, qui quidquid tangebat aurum fiebat. sed etiam conuiuia ipsa feralia; nam et [*]( 13 Ioh. 2, 6 sqq. 21 Ioh. 2, 10 28 Ouid. Met. XI 102 sqq. ) [*]( 1 meatum P (m alt. exp.) L 2 decederet CX decederent G uideatur PL 12 cibus om. PBL; cf. 271, 8 15 ipsi s. u. P, eras. C 20 cognoscit X usus P (s alt. eras) proprio PL 21 meliores t (t add. m2) P meliores L 22 quos (s s. «.) P 26 gentes X )

Cur autem quinque milibus hominum plus redundat, quattucr milibus minus? quia quattuor milia ista triduo cum Christo fuerunt et ideo amplius caelestis pabuli receperunt.

nec otiose quae turbae supersunt a discipulis colliguntur, quia ea quae diuina sunt aput electos facilius possis quam aput [*]( C ) populos repperire. utinam mihi contingat audire: collige quae supersunt! si audiero et fecero, habebo multa quae turbae, habebo multa quae pueri et mulieres edere nequiuerunt. beatus ille qui potest colligere quae etiam doctis supersunt.

uideamus quomodo colligat. dixit lex: non moechaberis. fregit hunc panem Christus, diuisit hoc uerbum, non aliunde adiciens, sed de suo partiens. qui uiderit inquit ad concupiscendum [*]( D ) mulierem iam moechatus est eam. habes fragmentum de suo. addidit: si oculus tuus dexter scandalizat te, erue eum. habes aliud: et si dextera tua scandalizat te, abscide eam et: qui dimissam a uiro ducit moechatur. uides ex uno quam multa fragmenta. Moyses dicit quod Abraham duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera. Paulus dixit: haec sunt duo testamenta. diuisit hoc uerbum et [*]( 2 Ouid. Met. XI 121 sqq. 12 Matth. 15, 32 18 Exod. 20, 13 21 Matth. 5, 28 23 Matth. 5, 29 24 Matth. 5, 30 25 Matth. 5. 32 26 Galat. 4, 22 Gen. 21, 2 et 9 28 Galat. 4, 24 ) [*](1 mantilia P et (i pr. ex e) B V 6 et I seda 10 V yT milibus] milia hic et v. 11 X IUl P IIII milibus LT 11 IIII P IIII milia γLπΤ ista (i 8. u.) P 15 colligere X 16 turbae ... quae oin. PBL lR uidemus Z 22 eam 8. u. P 26 Moyses dicit] intellegere PL, corruptum ex in lege est )

qua ratione autem cofinos duodecim Christus inpleuit [*]( E ) [*](9,17) nisi ut illud populi Iudaici solueret quia manus eius in cofino seruierunt, hoc est populus qui ante lutum in cofinis colligebat hic iam per crucem Christi uitae caelestis operatur alimoniam et eo fidei cibum congerit, ubi erat ante caenum perfidiae gentilis. nec paucorum hoc munus, sed omnium est. nam per duodecim cofinos tamquam tribuum singularum fidei firmamentum redundat; panis enim confirmat cor hominis.