Expositio Evangelii secundum Lucan

uenerunt inquit serui dicentes principi: noli uexare illum. adhuc et hi increduli ad resurrectionem, quam Iesus in lege praedixit, in euangelio conpleuit. itaque cum uenisset in domum, paucos futurae resurrectionis arbitros adsciuit; non enim a multis continuo est credita resurrectio.

denique dicente domino: non est mortua puella, sed [*]( 1398 A ) [*](8,52 sq. ) dormit deridebant inquit eum. quicumque enim non credit inridet. fleant igitur mortuos suos qui putant mortuos, ubi resurrectionis fides est, non mortis species, sed quietis est. nec illud abhorret Matthaei, quod ait tubicines fuisse in domo - principis et turbam tumultuantem, uel Quia more ueteri tubicines ad incendendos excitandosque luctus ferebantur adhiberi [*]( B ) uel quia per legis et litterae cantilenam exsultationem synagoga non poterat capere spiritalem.

tenens ergo manum puellae [*](8,54—56 ) Iesus sanauit eam et iussit dari ei manducare. quod est testimonium uitae, ut non phantasma, sed ueritas crederetur. beatus ille cui manum sapientia tenet. utinam meos quoque teneat actus, teneat manum iustitia, teneat dei uerbum, inducat in penetralia sua, spiritum auertat erroris, conuertat salutis, [*]( c ) dari mihi iubeat manducare! panis enim caelestis est dei [*]( 4 Ps. 15, 10 6 Act. 17, 32 11 Matth. 9, 23 17 Matth. 14, 26; cf. Lnc. 24, 37 sqq. 20 Cant. 1, 4 21 Ioh. 6, 51 ) [*]( 1 denique quae PL elisabeth maria OVX 3 hii P (i alt. eras.) L 6 a om. X 8 et deridebant X credet A credunt inrident (n tert. s. u. m2 E, inridet T) ETX 10 mortis est, om. deinde est PL 11 aborret A tubicinia A et (-es m2) a tibicines BL et (i pr. m2 ex u) F 12 principęs (i 8. e) P uel quia exp. m3 et post more 8. u add. enim A, more enim (om. uel quia) EfT ueteris A tubicines (b ex u) P tibicines BL et (i pr. ex u m2) F 13 incendendos (n alt. in ras.) P, om. EjT ael (s. M. m3) excitandosque (que exp. m3) A excitandos EfT uidebantur PL 15 capjre (e s. i) P manum ihs (ihs manum, manum s. u. m2 n) puellae X 16 tihs (t eras.) P & ihs L ei dari PCL dare FOrex 17 fantasma P 18 meos (o ex 5) P quoque in mg, om. teneat P 19 actos PL 20 conferat (in mg. m3 al. conuertat) A 21 dl uerbum est ELT ) [*]( XXXII. Ambr. pars 4. ) [*]( 17 )

quae tamen tantae diuersitatis est causa? supra publice uiduae filius suscitatur, hic remouentur plures arbitri. sed puto quod in eo quoque pietas ibi domini declaretur, quia uidua mater unici non patiebatur moras, et ideo ne amplius adficeretur [*]( D ) maturitas additur. est etiam forma sapientiae in uiduae filio cito ecclesiam credituram, in archisynagogae filia credituros quidem Iudaeos, sed ex pluribus pauciores.

Et quicumque non receperit uos, exeuntes de [*](9,5) ciuitate illa etiam puluerem de pedibus uestris excutite in testimonium supra illos. qualis debeat esse qui [*](9,3) euangelizat regnum dei praeceptis euangelicis designatur, ut sine uirga, sine pera, sine calciamento, sine pane, sine pecunia,[*]( E ) hoc est subsidii saecularis amminicula non requirens fideique tutus putet sibi quo minus ea requirat magis posse subpetere. quae possunt qui uolunt ad eum deriuare tractatum, ut spiritalem tantummodo locus iste formare uideatur adfectum, qui uelut indumentum quoddam uideatur corporis exuisse non solum potestate reiecta contemtisque diuitiis, sed etiam carnis [*]( 2 Prouerb. 9, 5 5 Luc. 7, 12 14 Matth. 10, 9 sq., Marc. 6, 8 sq. ) [*](1 ideo A (m3 ex inde) ET mihi (det pro et) G 2 eacrosancto A et edite X 3 uiuite A 4 tanta x est om. a 5 arbitri§ A 6 ibi] ihu X 6 declaretur] declaratur PL 7 mora sed P (-rã m2) L 8 forma (r s. u.) A 9 archisynagogae AaCEyT archiaynagogi PBL et (gi ex ge) n archisynagoge cet. 10 paucos ex pluribus PL ex pluribus (om. pauciores) EyT 11 receperit] receperint a et (int m2 ex it) B 13 debeat (a s. u.) P 14 euangelizare APaB 15 sine pane om. X 16 sine subsidiis saecularibus a amminicula A adminicula cet. fideique totus (totos FO et ml it, tutus m2 r. et m2 EyT, tota, a ex os V) putet sibi quo minus ea requirat (requirant B) magis posse subpetere A et (in qaibus suppetere) aBCXy et fidei deditus sit et quanto minus adpetit (adpetat L) temporalia tanto (tanto om. L) magis speret ea sibi posse suppetere PL 18 quae possunt om. PL, s. u. m2 G diriuare A 20 uelut] uel PL )

quibus primo omnium datur pacis [*]( F ) [*](9,4) atque constantiae generale mandatum, ut pacem ferant, constantiam seruent, hospitalis necessitudinis iura custodiant, alienum a praedicatore regni caelestis adstruens cursitare per domos et inuiolabilis hospitii iura mutare. sed ut hospitii gratia deferenda censetur, ita etiam si non recipiantur, excutiendum puluerem, egrediendum de ciuitate mandatur. quo [*]( 1399 A ) non mediocris boni remuneratio docetur hospitii, ut non solum pacem tribuamus hospitibus, uerum etiam si qua eos terrenae obumbrant delicta leuitatis, receptis apostolicae praedicationis uestigiis auferantur. nec otiose secundum Matthaeum domus quam ingrediantur apostoli legenda decernitur, ut mutandi hospitii necessitudinisque uiolandae causa non suppetat. non tamen eadem cautio receptori mandatur hospitii, ne dum hospes [*]( B ) eligitur, hospitalitas ipsa minuatur.

Sed haec ut secundum litteram de hospitii religione uenerabilis est forma praecepti, ita etiam de mysterio sententia caelestis adridet. etenim cum domus eligitur, dignus hospes inquiritur. uideamus ne forte ecclesia praeferenda designetur et Christus. quae enim dignior domus apostolicae praedicationis ingressu quam sancta ecclesia? aut quis praeferendus magis omnibus uidetur esse quam Christus, qui pedes [*]( C ) suis lauare consueuit hospitibus et quoscumque sua receperit domo pollutis non patiatur habitare uestigiis, sed maculosos [*]( 3 Matth. 10, 11 sq. 8 Matth. 10, 13 11 Matth. 10, 11 23 Ioh. 13, 5 ) [*]( 1 primum (um 8. «. m3) A 4 praedicatoreiji A adsercns C 5 et 8. u. m3 A, ut a 6 post deferenda add. iura FO et (in quo censentur, n alt. 8. u, m2) V, iure n 7 post puluerem add. et PLy 8 _boni (bo eras.) A hospiti P 10 obumbra..nt A, obumbrarant aFV praeceptis X (prae exp. 1\':) 11 domus («. m3 prius) A 12 qua Z (qua m2 E) eligenda (domus s. u. add. m3) A 13 non alt.] nos A (n 8. 9) C, non (s 8. alt. n) a 17 ita] haec PB sententia aXx, sententiae cet. 19 post uideamus add. igitur X 21 praeferenduin P (s 8. m m2) L 23 consueuit lauare C et (u 8. e m3) A 24 patitur X maculosus P (o 8. u alt. m2, sed eras.) BL et (-os corr.) KV maculoso A ) [*]( 17* )

fides igitur mpiimis [*]( D ) ecclesiae quaerenda mandatur, in qua si Christus, habitaturus sit, haut dubie sit legenda. sin uero populus perfidus aut praeceptor haereticus deformet habitaculum, uitanda haereticorum conmunio, fugienda synagoga censetur. excutiendus pedum puluis, ne fatiscentibus perfidiae sterilis siccitatibus tamquam humi arido harenosoque mentis tuae uestigium polluatur. nam sicut corporeas infirmitates populi fidelis [*]( E ) suscipere in se debet euangelii praedicator et tamquam propriis inania gesta pulueri conparanda adleuare atque abolere uestigiis iuxta quod scriptum est: quis infirmatur et non ego infirmor? ita si qua est ecclesia, quae fidem respuat nec apostolicae praedicationis fundamenta possideat, ne quam labem perfidiae possit aspergere, deserenda est. quod apostolus quoque euidenter adseruit dicens: haereticum hominem post unam correptionem deuita. [*]( F )

Ait autem ad eos: date illis uos manducare. at illi [*](9,13) dixerunt: non sunt nobis plus quam quinque panes. quae ratio est quod cum in posterioribus Iohannis passio [*](9,9) describatur, hic iam mortuus uerbis Herodis ostenditur? ne [*]( 3 Ioh. 6, 69 sq. 16 II Cor. 11, 29 20 Tit. 3, 10 ) [*]( 1 dignetur (a s. e m2) a dignatur (e 8. a m2) F 4 credidimus X 5 qui quando X 6 habitationis Gratianus inprimis in) s. u. m2) A 7 si 8. u. A habitaturus A (tor 8. turne m2) PBL habitator a (tor ex turus) cet. 8 haut (h 8. u. m3) P sint T et (n exp.) AE elegenda P (e pr. eras.) n 11 sterilis (i pr. ex e m3) P 12 humi (0 8. i m2) PFot V tuae om. X uestigium pedum X (pedum del. m2 F) 13 sicut (exp. m3) A 16 non ego A et (non 8. u.) a, ego non cet. 18 possedeat P (corr. m2) L 19 quod (od in ras) V quos FOit 21 corruptionem X (e S. u m2 JC) 22 nos om. X ad A 24 iohannes A passio (0 8. u.) A )

consequens igitur erat ut quos a uulnerum dolore sanauerat eos alimoniis spiritalibus a ieiunio liberaret. itaque nemo cibum accipit Christi, [*]( B ) nisi fuerit ante sanatus, et illi qui uocantur ad cenam prius uocando sanantur. si claudus fuit, gradiendi facultatem ut ueniret accepit, si lumine priuatus oculorum, domum utique domini nisi refusa luce intrare non potuit.

Ubique igitur mysterii ordo seruatur, ut prius per remissionem peccatorum uulneribus medicina tribuatur, postea alimonia mensae caelestis exuberet, quamquam nondum ualidioribus haec turba reficiatur alimentis neque Christi corpore [*]( C ) et sanguine ieiuna solidioris fidei corda pascantur. lacte inquit uos potaui, non esca; nondum enim poteratis. sed nec adhuc quidem potestis. in modum lactis quinque sunt [*]( 2 Luc. 8, 43 7 Cant. 3, 6 14 Luc. 14, 21 20 Hebr. 5, 12 sqq. 22 I Cor. 3, 2 24 Luc. 22, 19 sq. ) [*]( 1 incepit ji 2 pascere (a ex o) A 5 alimentum ... inpertiatur in mg. inf. P 7 reBedentibus A 8 fastidiunt (i alt. s. u.) P 10 caelorum A, om. cet. corporalis (i in ras.) A corporales LO et (-is m3) P, (m2) Fny passionis (is ex um) A et (is ex es m3) P 12 a om. APBCL 15 uocandi X clodus X 16 lumine erat A (erat s. u. m3) Cry 17 potuerit X 18 repromissionem X (pro exp. E, eras. T) 19 postea] post X 22 et s. u. m2 A pascantur (c eras.) A 23 uerba sed nec usque ad genui te (p. 279, 17) desunt in A. interciderunt quaterniones duo )

nequaquam igitur talem dominum deseramus, qui pro uniuscuiusque uiribus inpertire nobis alimenta dignatur, ne aut infirmum ualidior cibus opprimat aut ualidum exilia alimenta non satient; qui enim infirmus est holera manducet. et ille qui iam uidetur laqueos infirmitatis euadere de. quinque istis manducet panibus et duobus piscibus. certe [*]( E ) si petere cibum ueretur, ipse relictis suis omnibus festinet ad dei uerbum. dum audire incipit, incipit esurire. incipiunt apostoli esurientem uidere. etsi illi adhuc non intellegunt quid esuriat, intellegit Christus. scit quod non saecularem cibum esuriat, sed cibum Christi dicat. dimittere eos ieiunos nolo, ne deficiant in uia: bonus dominus studia exigit, uires ministrat.

utinam, domine Iesu, uelis mecum istos ieiunos non dimittere, sed inpertitis a te epulis reficias [*]( F ) eos, ut possint tuis alimoniis fortiores infirmitatem ieiunii non timere. dicas utinam etiam de nobis: nolo eos ieiunos dimittere! et causam mihi dicito quare nolis ieiunos dimittere: immo iam dixisti quia si quem dimittis ieiunum, deficit [*]( 1 Hebr. 5, 12 6 Matth. 15, 34 10 Rom. 14, 2 17 Matth. 15, 32 ) [*]( 1 solidior Gy solidior. ET solidiorum PaBCLX (um eras. BY, exp. it) potus uero PBCL S neque potamus omnia in mg. info m3 P, om. L 4 quod bibus ... secundum om. Gy est ante et om. PBL, et om. C 5 est etiam tertium ET primum ... secundum C 6 tertium (-0 m2) P 10 holera aBX (h s. u. V) olera cet. 18 post cibum add. ualidiorem X uidetur X 15 adhuc illi X 16 quod P (i 8. 0) L esuriant CXy intellexit BCL 17 eBuriat B esuriant cet. cibum xpi rzCXx xps PLB, fort. Christum 20 a αΧχ, abs cet. 23 et om. X nolis aC noles X (-is m2 itF) non noles PL non uis eos x 24 dimittes a dimittit C dimiseris X )

Ergo ne deficiant, inquit: date illis uos manducare. at [*]( 1401 A ) [*](9,13) illi dixerunt: non sunt nobis plus quam quinque panes et duo pisces, nisi nos eamus et emamus in omnem hanc turbam escas. nondum intellexerant apostoli cibum populi credentis non esse uenalem. nouerat Christus, nouerat ipse nos potius esse redimendos, suas uero epulas gratuitas. nondum ergo habebant discipuli cibum, qui redimere nos posset. habebant tamen iam cibum, qui satiare nos posset, habebant [*]( B ) cibum, qui confirmare nos posset; panis enim confirmat cor hominis. miseretur ergo dominus, ne quis deficiat in uia. si quis ergo defecerit, non per dominum Iesum, sed per se deficit, nec habes quod adscribas domino, qui uincit cum iudicatur. quid enim dicas ei qui in te contulit omnia firmamenta uirtutis? nonne te ipse genuit, nonne ipse te pauit? cibus eius uirtus est, cibus eius fortitudo est. sed si tu neglegentia tua uirtutem quam acceperas perdidisti, non alimentorum caelestium, sed tuae mentis tibi praesidia defuerunt. denique [*]( 4 Ephes. 4, 10; cf. Ioh. 8, 13 15 Ps. 103, 16 18 Rom. 8, 4, Ps. 50, 6 ) [*]( 1 defecit Pa (i 8. e alt.) 3 quod ex patre Christus est intellegat om. ET est et intellegat Gr intellegat quod Christus e caelo et intellegat quod Christus om. PBL e caelo et intellegat quod Christus om. X, 8. u. add. (onl. et) C Christus om. ET qui ascendit] et qui ascendit aFET, om. VOx 5 post ascendit add. cunt ipso (ipse Jf) est PBL 10 duos (s eras.) PBCV 11 intellexerant (a in ras.) L intellexerunt X 13 gratuitas donat X 20 te] se PBL 21 ipse te genuit aX; post te ipse genuit add. nonne ipse te genuit L te ipse pauit X 22 si tua n et (a eras.) PL )

nonne in escae uirtute, cum lam deficeret in uia, sanctus Helias XL ambulauit diebus, et illam escam angelus dedit? si autem te pauerit Iesus et acceptam escam seruaueris, ambulabis non XL diebus et XL noctibus, sed —[*]( D ) audeo dicere scripturae fretus exemplis — XL annis egrediens ab Aegyptiis finibus, donec peruenias in terram multam, in terram fluentem mei et lac, quam iurauit dominus daturum se patribus nostris. huius terrae tibi uirtus requirenda est. quam possidet mitis. non istam terram dico quae arida est, sed illam quae Christi confirmatur alimentis, quae sub imperio constituta regis aeterni sanctorum incolatibus frequentatur.

Diuidit ergo escas dominus Iesus. et ille quidem uult dare [*]( E ) [*](9,16) omnibus, negat nemini; dispensator enim est omnium. sed cum ille panes frangat et det discipulis, si tu manus non extendas tuas, ut accipias tibi escas, deficies in uia nec poteris in eum [*](9,12) culpam tuam referre, qui miseretur et diuidit, sed his diuidit qui cum eo etiam in deserto permanent, qui et primo et secundo die et tertio non recedunt. sic enim habes alibi: misereor huius turbae, quia triduum est iam quod [*]( F ) perseuerant mecum. quanta dignatio, quanta m eo hominibus inspiratur humanitas! non uult ieiunos dimittere, non uult, ne deficiant in uia. [*]( 1 Matth. 5, 45 2 Reg. III 19, 6 sqq. 7 Exod. 3, 8; 13, 5 10 Matth. 12, 43 19 Matth. 15, 32 ) [*]( 1 sicut om. X iniustos alt.] iustos X 2 iustos] iniustos P (in eras.) X defecerit aX 3 sqq. quadraginta aBCEGTX ambulabit (a s. i) G ambulabat B( T illam (am in ras.) n V illi FO 6 annis] apnis et PBL et egredieris Maurini 7 aegyptiis (is eras.) 0 aegypti Cx finibus] sinu E\'(T in] ad X 8 mel et lac PaC lac et mel cet. 9 uirtus tibi PL 11 illam qyae iHa quae P 14 est enim ETX 15 illum (ille m2 V) panem X 16 tibi om. PL escam X deficis PL 18 et pr. om. P 20 iam om. PL quod (d s. u.) P 21 in] ab PL 22 inspirautur (in in mg. m2) u speratur X )

Noli ergo deficere a disciplina dei neque fatigeris, cum ab eo increparis. non fatigeris nunc, ne postea fatigeris. quid enim respondebis ei aut quomodo te excusabis, si escae uirtutem quam ministrat amiseris? non potes dicere quia escam non dedit, quia dat omnibus. non potes dicere quia noluit te bonum facere, ante quem posuit bonum et malum, ut non ex [*]( 1402 A ) necessitate bonum tuum esset, sed uoluntarium. multum enim refert inter eum qui necessitate inuitus aliquid agit et inter eum qui ex uoluntate quod bonum est eligit; si enim inuitus hoc ago, dispensatio mihi credita est; si uolens, mercedem habeo. consideremus ergo quia stabimus ante tribunal Christi et, si opus nostrum arserit, non habebimus quod excusare possimus. dicet etenim quod iam per prophetam locutus est: populus meus, quid feci tibi aut [*]( B ) in quo molestus tibi fui? responde mihi. dicet ei qui in uia defecerit: qua ratione defecisti in uia? nonne panes feci, nonne benedixi, nonne iussi dari? sed cur tu accipere noluisti?

quanti etiam praesentium deficient in uia et post hos sermones, qui licet nostri sunt, tamen quia nemo dicit dominum Iesum nisi in spiritu sancto, panes aestimandi sunt, quanti inquam deficient et in uias gentium transuersis iteneribus fornicantes [*]( C ) abibunt! atque utinam unus et non plurimi! sed non Iesus auctor defectus, etiamsi quis defecerit; omnibus enim [*]( 4 Ps. 135, 25 6 Gen. 2, 9 et 17; Philem. 14 9 1 Cor. 9, 17 12 I Cor. 3, 15 14 Mich. 6, 3 19 I Cor. 12, 3 ) [*]( 1 diii JSy 5 qui dat a 6 antequam PuLX (corr. m2 PKV) 7 bonum tibi esset L 8 ex necessitate Xy 9 elegit P (corr. m3) GLX 11 consideramns X 12 babemus PL 13 excusaremus (excusemus V) om. posaimus X dicit PuL enim aLO etenim (et s. u.) F 14 popule C 15 tibi fui aXx. fui tibi cet. dicit aCL ei] et ei X quia (a eras.) in (8. M.) P 16 feci] fregi (r s. u.) P 18 deficient CXx (ent ex ant T) deficiant a deficiunt B, om. cet. pos C 21 uias (-is m2) P uia aX transuersaiiis BFOx iteneribus P ml V tnl itineribus P m3 cet. 22 abebunt P (corr. m3) habebunt LX (abeunt m2 1t) 23 defunctus PL )

Non otiosus numerus, non otiosus ordo, non otiosae reliquiae [*](9,16sq ) manducantium. cur enim plures, id est quinque milia quinque panibus, hoc est numero minore satiantur, pauciores uero, qui sunt quattuor milia, septem panibus, hoc est numero [*]( D ) redundantiore pascuntur? si enim facti tantum sequamur miraculum, uidetur esse diuinius quod de minore modo pluribus abundauit. cur ergo quod minus est ei quod est amplius, quasi praestaret, adiectum est? prius enim quinque milia quinque panibus, postea etiam quattuor milia septem panibus satiata legimus.

quaeramus ergo mysterium, quod miraculum praestet. itaque uidentur illa quinque milia quasi quinque corporis sensus adhuc corporalibus proxima alimenta accepisse de Christo, quattuor [*]( E ) uero milia, etsi adhuc in corpore sint et in hoc mundo, qui ex quattuor constat elementis, non otiose tamen feruntur mysticae accepisse escam quietis; iam enim aequantur mundo supra mundum futuri. nam etsi in hoc mundo sunt, intra mundum tamen non sunt, quibus mysticae quietis inpertitur alimentum; sex enim diebus mundus est factus, septimo requietum est die. et dominus sanctificauit eum. ultra mundum ergo quies, ultra mundum etiam fructus quietis. denique beati [*]( F ) [*]( 4 Matth. 14, 17 sqq., Marc. 6, 38 sqq., lob. 6, 9 eqq. 5 et 11 Matth. 15, 38. 34 20 Gen. 2, 2 sq., Exod. 20, 10 22 Matth. 5, 9 ) [*]( 1 sequitur P (vn 8. i) BLX (n 8. i V) secuntur 1. V PL, V milia T\'ft IIII PL, IIII milia Ir-T 2 sint P (int in ras.) sunt C 4 V (om. milia) PL, V milia ELNT V iT 5 minori X 6 IIII LXT VII EFLT redundantiore rzROXX maiore PL 9 est ante ei om. C ei] eo X 10 V (om. milia) P V milia Er LT quinque panibus 13 quinque milia om. PL V yT 11 etiam] uero ET lIII γπΤ Vn y 12 miraculum aCX, miraculo cet. praestitit C 13 uidetur X V lreT V ptT 14 elimenta LX (a s. e pr. m2 r.) milia uero X 16 IIII PfLx referuntur P 17 accepisse (e pr. ex i m2) P 20 VI (ex VII) P, septem aBC factus est X quietum PL 21 ergo om. L 22 intra PBL )