Expositio Evangelii secundum Lucan

quomodo igitur dominus iustitias dilexit neque uidit Dauid iustum derelictum aut quae ista aequitas, si iustus relinquitur, peccator adsciscitur, nisi intellegas quod eos iustos dicit qui ex lege praesumant et euangelii gratiam non requirunt? nemo autem iustificatur ex lege, sed redimitur [*]( c ) ex gratia. est igitur in lege iustitia, sed non est per legem iustitia; nam et ipse apostolus, Hebraeus ex Hebraeis, secundum legem Pharisaeus, secundum iustitiam, quae in lege est, conuersatus sine querella, qui gloriatur ex lege. quae mihi inquit lucra fuerunt, haec duxi propter Christum detrimenta esse, hoc est: abiecit iustitiam et gloriam legis; iustitia enim legis sine Christo uacua est, quia plenitudo legis Christus est. et ideo [*]( D ) etsi est in lege iustitia, non est tamen per legem iustitia. si enim per legem iustitia, ergo Christus gratis mortuus est; mortuus enim Christus est, ut inpleret iustitiam. denique lohanni dicenti: ego a te debeo baptizari, et tu uenis ad me? respondit: sine modo; sic enim [*]( 4 Matth. 9, 13 5 Pa. 10, 7 6 Ps. 36. 25 9 Galat. 5, 4, Rom. 8, 24 10 Galat. 2, 21 11 Philipp. 3. 5 sq. 14 Rom. 2, 23, Philipp. 3, 7 17 Rom. 10, 4 19 Galat. 2, 21 21 et 22 Matth. 3, 14 sq. ) [*]( 2 te] et P illi (i alt. in ras.) ipse a; fort. <ei> ipse S iactantia] arrogantia (in mg. m3 iactantia; om. non te auferat adrogantia) A 4 uenit uocare iustos C 5 dilexerit (it m2 s. erit) A 6 dauit uidit ET quae ista m2 ex qua est P est ista L, ista est C aequitas dei PL 7 et peccator PL nisi ut (ut eras.) P 8 praesumunt PL praesumant (m3 -unt) B 9 redemitur (i 8. e alt. m3) P 10 igitur (it 8. u. m2) A est om. X 11 et A, om. cet. apostolus ait PL 12 fariseus P 13 in] ex A 14 inquit om. ET 15 dixi aGX 16 abieci CG, fort. recte 17 est xps legis Gy 18 etsi (et 8. u. m3) A si X si (deinde ras., quae unitis uersus spatium occupat; erasa sunt: enim per legem iustitia. Si.) ergo xps P; enim p. 1. iustitia om, L mortuus gratis ET 20 est enim xps jr iustitiam omnem n )

non ueni uocare iustos, sed illos non uocat, [*](5,32) qui se iustos dicunt; ignorantes enim deum et suam quaerentes iustitiam statuere iustitiae dei non sunt subiecti. ergo usurpatores iustitiae non uocantur ad gratiam; nam si gratia ex paenitentia, utique qui fastidit paenitentiam abdicat gratiam. isti erunt uulnerati qui se [*]( F ) sanctificant, istis sponsus aufertur, nobis autem non Caiphas, non Pilatus Christum abstulit, nec possumus ieiunare, quia Christum habemus et Christi carnem epulamur et sanguinem. quomodo enim uidetur ieiunare qui non esurit, quomodo [*]( 1361 A ) uidetur ieiunare qui non sitit? quomodo autem potest sitire qui bibit Christum, cum ipse dixerit: qui biberit de aqua, quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum? denique de animi dictum ieiunio etiam sequentia declarabunt.

[*](5,36) Dixit enim similitudinem ad illos: quia nemo [*]( 2 Matth. 13, 43 4 Luc. 13, 2H, Matth. 7, 21 5 1 Petr. 2. 23, Matth. 5, 39, Luc. 6, 29 6 Matth. 5, 44, Luc. ti. 27 8 Rom. 10, 3 12 Matth. 9, 15 15 Ioh. 6, 53 18 Ioh. 4, 13 ) [*]( 1 gratis mortuus est C 2 mortuus xps est Pa. xps mortuus est C est s. u. G 3 4 quibus A 4 uideritis (i alt. m3 ex e) P iu in K. ult. fort. m2 P, om. Ex. 5 non percutiunt Er. non repercutiunt (re s. u.) T 6 inimicos LX accepimus (i 8. e) P 8 iustos esse PL 9 iustitiam quaerentes X 11 g̣ṇạṭι̣(s. m3 gratia) P fastident y (-ient corr. T, iu m2 8. e E) . 12 abdicant EfT; abdicat gratiam om. G isti eruntJ sitierunt P 13 auferetur y caifas P 14 poshimus P (v 8. i m2) L post possumus add. ei LX 15 carne BXy sanguine BXX 17 quomodo (o tert. s. u.) autem A autem om. L sitire potest X 18 xpm bibit L aquam (m eras.) P 19 ei A, om. cet. 20 anime (e m2 ex i) A declararunt G (r alt. ex b), E (ru exp.), T (nt 8. runt m. rec.) cet. )

dixerat filios sponsi. hoc est filios uerbi, qui per [*]( B ) lauacri regenerationem in ius diuinae generationis adsumti sunt, quamdiu cum illis sponsus est, ieiunare non posse. non utique hoc ieiunium relegatur, quo conficitur caro et corporalis luxuria castigatur; hoc enim ieiunium nos conmendat deo. nam quemadmodum discipulos ieiunare prohiberet, cum ipse dominus ieiunaret, cum postremo diceret nequissimos spiritus non nisi ieiuniis et orationibus solere superari? denique [*]( C ) etiam hoc loco ieiunium uestimentum adpellauit uetus, quod exuendum apostolus aestimauit dicens: exspoliate uos ueterem hominem cum actibus eius, ut induamus eum qui baptismatis sanctificatione renouatur. in eandem igitur formam series conuenit praeceptorum, ne actus ueteris et noui hominis misceamus, cum ille corporalis exterior opera carnis operetur et hic interior qui renascitur non uersicolorem speciem ueterum nouorumque debeat habere gestorum, sed [*]( I) ) concolor Christo illum studio mentis imitari, cui renatus est in lauacro. absint igitur decolora mentis uelamina, quae [*](3 Tit. 3, 5 8 Luc. 4, 2, Matth. 17, 21 11 Coloss. 3, 9 sq. 15 Rom. 7, 22 ) [*]( 1 ae (8. m2 de) A 2 filios pr.] filius A (o 8. u) X (-os corr. itF) filios alt.] filius AFO et (-os corr.) n quem (i 8. grp m2) A 3 generationem X in ius A (i alt. 8. u. m2) Y (s. est ras.) unius a in huius FO et (hu exp. m2) y adsumserit (ti sunt m2 s. serit; A 4 sint BET et (sunt corr.) CG cum] enim cum P (cum s. u. m3) L cst sponsus αCχ 5 religatur PL corporis PrsBL Y 6 luxoriae P (e del.) L deo om. PBL 7 discipulos hic PL 8 ipse om. ET et cam X posttremo (t alt. 8. u.) A 9 solere] posse X (posse post superari transponunt ET) posse solere C 11 spoliate ABCX 12 eius A (in mg. m3 suis) suis T suis eius C ut] et ax, om. C 13 eandem (n 8. u.) PV eadem L 14 nrjc ET et (c eras.) Y, (exp.) n 16 uersicolorem P et (1 a 8. e alt.) V uersicolorom (a 8. o ult. m2) A uersicoloram (a in ras.) B uersicoloriam aC uersicolorum cet. 18 concolor P (co alt. s. u.) V (con 8. u.) BFX cumcolor A (con 8. cum m2) LO color it ml colorem « m2 C ipi A (o 8. i m2) BCLX 19 absint\' A (n 8. u. ml) n (n s. u. m2) absit (I ex i) V absit L menti B )

bonus sponsus dominus Iesus; hic nouo partu naturam initiauit, huic desponsata corruptelis carnis absoluitur. non filios mortales requirit — non Euae delectatur doloribus —, non uirum obnoxium culpae, non [*]( E ) hereditatem condemnati patris. uidit enim carnis ulcera quam ante concupiscebat, aduertit non esse pulchritudinem ueram, quae habeat uitiorum deformitatem. et ideo quid tibi cum tali sponso, femina? require diligenter et in omni corpore inuenies cicatricem. cognosce alium magis sponsum, qui circumdatur luce, cuius species non potest interire. hunc tolle in animum tuum, consecra in templo tuo, tolle in corpore tuo, sicut scriptum est: tollite deum in corpore uestro. [*]( F ) huius thalamos ingredere nouos, huius spectato peregrinum decorem, hunc indue, hunc uide ad dexteram patris et gaude quia talem habes sponsum. hic te uestiet benedictionem, ne qua noceat scissura peccati.

seruemus igitur uestem, quam nos sacro dominus emergentes fonte uestiuit. cito scinditur uestis, si facta non congruant; cito tineis carnis adteritur et ueteris hominis errore maculatur. ergo hic noua ueteribus copulare, in apostolo autem etiam nouis uetera superuestire prohibemur, sed exuere uetus. nouum sumere, ut exspoliati, [*]( 1 Matth. 22, 12 5 Gen. 3, 16 10 Ps. 37, 6 11 Ps. 18, 6; 103, 2 14 I Cor. 6, 20 16 Act. 7, 55 20 et 191, 10 Matth. 6, 19 sq. 22 Coloss. 3, 9 sq., II Cor. 5, 3 ) [*]( 1 displicent enim ... habuerint BC 2 aatem «. u. m2 A 4 natura (-.1 graphio f) ministrauit (8. graphio initiauit 7) EfT dispon- sata Årzx 6 obnozium (ae 8. um m2) A post culpae add. requirit A (8. u. m3) aC 7 carnis enim ET quam (ae 8. am m2) A quae X 8 ante PaL antea cet. (euanidum in A) concupescebat (i 8. e pr.) P 9 habet A habebat Gj 10 inueniefls A 14 dum EGTX, om. T 15 thalamos (a alt. ex o m2) P ingredere (re alt. 8. u.) A 16 induere X 17 qui χ (quia corr. E) te om. X benedictione BCx 18 quam A (m s. u. m2) V (s. m2 t qua) 19 dns 8. u. m2 A etmergentes X (t pr. eras. itF) 20 tineis] in eis PL 22 uetere P superuestiri Ex(T 23 et ut A )

Et nemo mittit uinum nouum in utres ueteres. [*](5,37) fragilitas humanae condicionis aperitur, cum corpora nostra exuuiis defunctorum animalium conparantur. atque utinam bonorum utrium usum possimus inplere, ut sacramentum quod accepimus reseruemus! leuat iniuriam industria, si renouatis [*]( B. ) utribus noua uina credantur. et ideo utres hos plenos semper seruare debemus; uacuos enim cito tinea et aerugo consumit, gratia seruat inpletos.

pulchre autem operi huic talia praecepta [*](5,27 sq. ) conueniunt; sextum est enim opus, quo Leuis noua quadam forma figuratur. sexto autem die factus eat homo; sexto igitur Christi opere reformatur iam non uetus, sed noua creatura et quaedam forma peregrina. et ideo tamquam noua creatura [*]( C ) [*](5,29) conuiuium Christo exhibet, eo quod et in ipso Christus delectaretur et ipse partem delectationis mereretur habere cum Christo. ad hunc igitur informandum praecepta dat dominus; [*](5,28) sequebatur enim iam laetus, alacer et exsultans dicens: iam non publicanum gero, iam non porto Leuin. exui Leuin, postquam Christum indui. odi genus meum, fugio uitam meam; solum te sequor, domine Iesu, qui sanas uulnera mea. quis enim me separat a caritate dei, quae m te [*]( D-) [*]( 13 Gen. 1, 27 28 Rom. 8, 35 ) [*]( 1 spoliamur ABCFO 4 nemo (mo s. u.) A uinum] 3 litt. euanidae A 5 condictionis (c alt. eras.) P 9 seruare semper ET 10 consumet P 12 quo A (quod m2) B (o in ras.) quod ait V legis LX matheus leuis X (8 alt. expo i j legis cori.., sed s. g m2 t u E) 13 figuratur forma EyT 15 et quaedam ... creatura (add. lhs) in mg. inf. m2 A et om. X peregrina (e pr. s. u.) P 16 in ipso] nisi X (in se corr. V) 18 ad hunc T (n in ras.) V (n s. u.) adhuc FLO et (an 8. u m2) n informandam V (u s. a alt.) n informanda FO- 20 porto leuin (n s. u.) A exuit P (i s. u.) L 21 induit PL odii P (i alt. eras.), fort. recte; odio LX meam priorem x 22 sequar w et (o s. a) V 23 seperat (a s. e alt. m3) P )

[*](6,1) Factum est autem in sabbato secundoprimo, cum transiret per seminata, uellebant discipuli eius spicas et manducabant confricantes eas manibus suis.

nec solum conprehensione uerborum, sed etiam usu ipso specieque gestorum incipit hominem dominus Iesus ueteris obseruatione legis exuere nouoque indumento uestire gratiae. itaque eum iam in sabbato per seminata transducit, hoc est admonet fructuosis. quid sibi sabbatum uelit, quid seges, quid [*]( 1 famis AaX fames cet. fidei V (8. est ras.) PLf 4 putrefacfacta A (i tollet (i e. e) ET auferre P potest P macheria Fit et (i eras.) P, (exp.) V 7 dum me E diu me X legatum (i 9. e) A 8 uitiorum B uitium y 9 occulta sed (set L) PFLK occulta scilicet 0 uariasque LX (que 8. u. V) ne om. P 10 humor A 11 me 8. u. m2 A in peccatis y (in exp. E) 12 leuis (s eras.) E, (exp.) y leui C 14 quia G (a exp.) i 15 auferet A palloremque (que 8. u. m3) P 17 primo s. u. A 18 transiret (transisset 7) ihs y sata y semita FO et (corr. seminata, 8. m2 t sats) V seminata L bellabant (m3 uellebant) P 19 eas om. ET 20 nec] non ABGj uso (v s. o) ipso P usui per X (i eras., per del. V) 21 incipiet A 22 obseruationeiii A exuero (e s. 0 m3) P gratia PX (-ae in2 OV) 24 fructuosis itineribus y nellit AX (1 pr. eras. F)-)

stabat igitur lam seges fecunda uirtutum pullulantibus spicis, quibus nostri fructus meriti conparantur; aeque enim aut imbre marcescunt aut sole torrentur aut pluuiis umescunt aut tempestatibus eliduntur aut a messoribus intra horreorum felicium receptacula reconduntur. receperat ergo [*]( B ) terra iam dei uerbum et caelesti semine satus diuites fetus ager almus effuderat. esuribant discipuli salutem hominum et tamquam folliculis corporum mentium fructus ad fidei lucem praeclaris operum suorum miraculis eruebant. sed hoc putabant Iudaei sabbato non licere, Christus autem nouae gratiae munere designabat otium legis opus gratiae.

Nec sine mysterio hoc ab euangelista, secundum Matthaeum et Marcum sabbata pure posita puto, quia sabbata perpetuae [*]( C ) feriae sunt resurrectionis aeternae. uel in hoc igitur saeculo feriatis ac uacantibus superstitionibus Iudaeorum uel in futurum ferias ipsi perpetua sollemnitate celebrantes quae bona sunt terrae manducabimus iuxta quod scriptum est: illi manducabunt, uos uero esurietis.

mire tamen secundum Lucan secundoprimum, non primosecundum sabbatum dixit — [*]( 11 Uerg. Georg. II 380 16 Matth. 12, 1 17 Marc. 2, 23 21 Esai. 65, 13 ) [*]( 1 est alt. om. X 2 segis A in add. m3 A, om. B 5 profectus (a 8. u. m3) A profectum (m exp.) P, (eras.) V 6 nostr?? (i 8. w) A meriti (a 8. i alt. m3) P 9 felicia ΕγΤ 10 iam terra PL satos A 11 amas (m2 amoenus, in mg. m3 al. almus) A eauribant A et m1 P esuriebant P ms cet. 12 ex (8. fl. m2) folliculis n; ante folliculis spa- tium in L lucem (m ex t m2) A 13 miraculis (s 8. u. m2) A eruabant (e 8. ») P seruabant A 17 sabbatae purae A sabbatum (secundum add. r) pure positum EFT quia A quoniam cet. sabbatae A sabbatum ВrT perpetuae ΑαΒΕFGπΤV perpetua cet. 18 uel] unde L 19 futuro x 20 sollemnitate (1 pr. 8. u. m3) P celebrantes (n 8. u.) P 21 manducauimus a et (-bimus corr.) AG 23 lucan AP lucam cet. sabbato P ) [*]( XXXII. Ambr. para 4. ) [*]( 13 )

Bene autem dominus in lege typum futuri hoc quoque [*](6,3 sq. ) demonstrat loco et defensores legis arguit nescire quae legis sunt exemplum adferens quod Dauid, cum esuriret ipse cum sociis, intrauit in domum dei et panes propositionis sumsit [*]( 1364 A ) et manducauit et dedit his qui cum ipso erant. magnum et [*]( 3 Exod. 31, 14 10 sqq. I Cor. 15, 45 et 47 14 Rom. 5, 14 23 Reg. I 21, 1 sqq. ) [*]( 1 δεyτepοπpωτοΝ P (If s. u.) L ΔεyτepοΝπpωτον X deyteroproton T denteroproton cet. 2 ideo] et ideo A 3 operaretur ΕγΤΧ 6 constitum A nam cum et a operari (ra a. u. m3) P operanti C 8 primum ante ordine otn. PL 12 spm A (u a. m mJ3) Gf spn P (m s. u. add. m3) E (m s. u. add. m2) cet. uiuificanteiji A 15 secundumprimum L secundoprimum (v s. o m2) n 16 operationum X 18 post euangelium eras. dum euangelium A 19 aut] an x post forte add. et A (8. u. m2) aCx predestinationg PL 22 legis pr. (i ex e m2) P arguet (i s. e) P )

quomodo autem ille obseruator legis atque defensor panes et ipse manducauit et dedit his qui secum erant, quos non licebat manducare nisi tantummodo sacerdotibus, nisi ut per illam [*]( B ) demonstraret figuram sacerdotalem cibum ad usum transiturum esse populorum, siue quod omnes uitam sacerdotalem debemus imitari siue quia omnes filii ecclesiae sacerdotes sunt? unguimur enim in sacerdotium sanctum offerentes nosmet ipsos deo hostias spiritales.

legi igitur iam superfluit doctrina Christi nec legem soluit, sed inplet, quia nec sabbatum soluit. si enim sabbatum propter hominem factum est, utilitas autem [*]( c ) hominis postulabat esurientem hominem, qui diu fuerat terrae fructibus abdicatus, ueteris famis uitare ieiunia, non utique lex soluitur, sed inpletur. quomodo igitur domino ad crimen obicitur, quod in seruo pro crimine non -tenetur?

quid autem . euidentius hac figura, quae per totam currit historiam? intrauit Dauid in domum Abimelech sacerdotis; sed nec periculo mortis proposito hospitem recusat, declinat exulem sancti [*]( D ) animus sacerdotis. tanta hospitalitatis est gratia, ut libenter in nos aliena pericula transferamus.

Uerum hoc in historia morale, in mysterio propheticum est, [*]( 6 Leuit. 24, 9 12 I Petr. 2, 5 13 Matth. 5, 17 19 Reg. I 21, 1 sq. ) [*]( 1 quod X (quo m2 KV) 2 solius E (da s. us m2) FT 3 fugiens (ens m ras. m3) P praefiguratua B (ua in ras.) praefiguraturua yE 10 filii (i tert. s. u.) P 11 ungimur PLX 12 do s. u. P igitur (igi 8. u. m2) A 13 soluet ET 14 hominem AB homines cet. 15 postolabat (o alt. ex u; m2 s. Q add. v) P 18 teneretur (re eras.) P quid (d 8. u.) A 19 haec A 20 abimelech (h s. u.) P 21 neque (8. u. M2) declinat E 22 scs X hospitalitas X 24 storia A morali (i ex e m2) P mysterium a propheticum ABCx profetatum P prophetatum aL prophetica allegoria X ) [*]( 13* )

quid uero euidentius quam quod in Abimelech domo quinque panes petiit Dauid, unum accepit demonstrante typo quod iam non quinque libris. sed Christi corpore cibus fidelibus pararetur, ut Christus corpus adsumeret, ne quis de fidelibus esuriret? nec Doec figura uacat, qui erat custos mulorum, eo quod nemo alius nisi infructuosi gregis custos Iudae typum proditoris inpleret.

iam illud quod Dauid receptione omnem Abimelech [*]( F ) domum praeter Abiathar principem tunc temporis sacerdotum Saul persecutus est ostendit prophetia nobis quod nemo possit nocere uero principi sacerdotum, qui solus est Christus.

Hinc ad alia progreditur dominus Iesus. nam qui totum [*](6,7) hominem saluum facere disposuerat per singula membra [*]( 1365 A ) currebat, ut uere diceret: mihi irascimini, qui totum hominem saluum feci in sabbato? itaque hoc loco manum [*]( 7 Beg. I 21, 8 sqq. 10 Reg. I 21, 7 13 Reg. I 22, 18 sqq. 16 Hebr. 5, 10 19 Ioh. 7, 23 ) [*]( 1 quo P praesumto P et (prae a. u. m2) A praesumpto aLX sumpto BCX pro futurae C furore X illQ.4 dauid (d tert. ex t) P 2 religiosis (a alt. eras.) P sacerdotis P (-es m3) B 3 cuiusque PLy cuiusce AB hniusce X huiuscemodi a (h ex c m2) C reperturos A 5 recepit X 6 golian PaB goliam cet. 7 abimelech (h 8. u.) P petiit A petit cet. dauit (d s. t) P 8 et unum x accipit C non iam 0 libri E (-is m2) y T 9 f̣ι̣ḍẹḷι̣ḅụṣfidelibus A putaretur X xps (corr. xpi) P 10 doec AL ṇο̣ẹ(s. m3 doec) P dohec C dohaec X doech BEGT doeth 7 donet a 11 mutorum (lo s. to m3) P malorum LX 12 typum] spm A 13 post illud add. ḍạụι̣ḍ A post quod add. propter 8. u. m2 «V receptionem a (m eras.) GLX omnem 8. u. m2 E, om. fT abimelec P 15 persequutus FOV prophetia (i s. u.) G propheta r posset PL 16 uiro (i ex e m2) P 18 curabat G 19 irascimini (i pr. s. u.) P irascemini A quia y 20 sanum ET )

audisti igitur domini uerba [*](6,10) dicentis: extende manum tuam. communis ista generalisque medicina est. et tu qui putas manum habere te sanam, caue ne auaritia, caue ne sacrilegio contrahatur. extende saepius eam, extende ad illum pauperem qui te obsecrat, extende ut [*]( C ) proximum iuues, ut uiduae praesidium feras, eripias iniuriae quem uides iniustae contumeliae subiacere, extende ad deum pro peccatis tuis. sic manus extenditur, sic sanatur. sic Hieroboam manum cum idolis sacrificaret contraxit, cum deum rogaret extendit.