Expositio Evangelii secundum Lucan

quanto temperatior ista responsio quam uerba sunt sacerdotis! haec ait: quomodo fiet istud? ille respondit: unde hoc sciam? haec iam de negotio tractat, ille adhuc [*]( C ) de nuntio dubitat. negat ille se credere, qui negat scire, et quasi fidei adhuc alium quaerit auctorem, ista se facere profitetur nec dubitat esse faciendum quod quomodo fieri possit inquirit; sic enim habes: quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognoui? incredibilis et inaudita generatio ante audiri debuit, ut crederetur. uirginem parere diuini est signum mysterii, non humani. denique accipe inquit tibi signum; ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium. legerat hoc Maria, ideo credidit futurum; sed [*]( D ) quomodo fieret ante non legerat; non enim quemadmodum fieret uel prophetae tanto fuerat reuelatum. tantum enim mandati mysterium non hominis fuit sed angeli ore promendum. hodie [*](1,35) primum auditur: spiritus sanctus superueniet in te, et auditur et creditur.

Denique ecce inquit ancilla domini; contingat[*](1,38) mihi secundum uerbum tuum. uide humilitatem, uide [*](E )deuotionem. ancillam se dicit domini, quae mater eligitur, nec repentino exaltata promissu est. simul ancillam dicendo nullam sibi praerogatiuam tantae gratiae uindicauit, quae faceret quod iuberetur; mitem enim humilemque paritura humilitatem debuit etiam ipsa praeferre. ecce ancilla domini; contingat mihi secundum uerbum tuum. habes obsequium, uides uotum; ecce enim ancilla domini [*]( 5 Luc. 1, 18 12 Esai. 7, 14 25 Matth. 11, 29 ) [*]( 6 se scire C 8 posset B et (e ex i) F 10 et a. U. m2 V, om. FOzt 11 audire ti a. e) PFr. et (-ri corr.) OV 12 signum tibi / 16-tanto enim B tantum P; tanti namque ed. Rom., tanti enim Maurini 17 ore (o 8. u.) P 23 promissu P (o s. u m3) L promissio X (i alt. exp. π, eras. V, promissione m2 FO) promisso cet. 28 enim om. P; )

apparatus officii est, contingat mihi secundum uerbum tuum conceptus est uoti. quam cito ergo etiam de [*]( F ) inpari condicione credidit Maria! quid enim tam inpar quam spiritus sanctus et corpus? quid tam inauditum quam uirgo praegnas contra legem, contra consuetudinem, contra pudorem, cuius carior cura est uirgini? Zaccharias autem non de inpari condicione, sed de senili aetate non credidit; nam [*]( 1288 A ) condicio congruebat. ex uiro et femina sollemnis est partus nec incredibile debet uideri, ubi natura concordat. cum enim aetas naturae sit, non natura aetatis, fit plerumque ut aetas inpediat naturam; non est tamen inrationabile ut minor cedat causa maiori et potior praerogatiua naturae usum inferioris excludat aetatis. huc accedit quod Abraham et Sarra filium in senectute susceperant et Ioseph filius senectutis est. quodsi quia risit Sarra reprehenditur, iustius condemnatur [*]( B ) qui nec oraculo credidit nec exemplo; Maria autem cum dicit: quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognoui? non uidetur dubitasse de facto, sed de facti qualitate quaesisse. liquet enim quia faciendum esse crediderat, quae quomodo fieret interrogauit. unde et meruit audire: beata quae credidisti. et uere beata, quae sacerdote praestantior. cum sacerdos negasset, uirgo correxit errorem. nec mirum si dominus redemturus mundum operationem suam inchoauit a Maria, [*]( C ) ut per quam salus omnibus parabatur eadem prima fructum salutis hauriret ex pignere.

et bene quaesiuit quomodo fieret; legerat enim quia uirgo generaret, non legerat quemadmodum [*]( 13 Gen. 21, 2 14 Gen. 37, 3 15 Gen. 18, 13 20 Luc. 1, 45 ) [*]( 1 apparatus (p pr. s. u. m3) P 3 condicione] conceptione Py 5 praegnai (g s. u. m3, ns s. x m3) P praegnans cet. 8 solemnis PFG 12 praerogatio (deinde 2 uel 3 litt. erasae) P 13 huic G (i 8. u. m2) T (i in ras.) Er accedit (e ex i) m3 P, m1π accidit L sarra (r pr. eras.) OV, (r pr. exp. m2) CF sara BEfT 15 sarra (r pr. eras.) 0 (r pr. exp. m2) C sara BEFrT 19 licet (quet s. cet m3) P 23 incoauit Bn a 8. u. P maria (s. m2 matre) 0 matre X 25 pignere PmlL pignore 0 (e a. o m2) P m3 cet. 26 generaret (s. 4 conciperet m2) 0 conciperet ΕγΤ 〈sed〉 non ed. 1iom. ) [*]( 4* )

[*](1,39 sq. ) Exsurgens autem Maria in diebus illis abiit in montana cum festinatione in ciuitatem Iudae et[*]( D ) intrauit in domum Zacchariae et salutauit Elisabet.

morale est omnibus, ut qui fidem exigunt fidem adstruant. et ideo angelus cum abscondita nuntiaret, ut fides adstrueretur exemplo, senioris feminae sterilisque conceptum uirgini Mariae nuntiauit, ut possibile deo omne quod ei placuerit adsereret. ubi audiuit hoc Maria, non quasi incredula de oraculo nec quasi incerta de nuntio nec quasi dubitans de exemplo, sed quasi laeta pro uoto, religiosa pro officio, [*]( E ) festina pro gaudio in montana perrexit. quo enim iam deo plena nisi ad superiora cum festinatione contenderet? nescit tarda molimina sancti spiritus gratia.

discite et uos, sanctae mulieres, sedulitatem quam praegnatibus debeatis exhibere cognatis. Mariam, quae ante sola in intimis penetralibus uersabatur, non a publico uirginitatis pudor, non ab studio asperitas montium, non ab officio prolixitas itineris retardauit[*](. F ) in montana uirgo cum festinatione, uirgo officii memor, iniuriae inmemor, adfectu uigente, non sexu relicta perrexit domo.

discite, uirgines, non circumcursare per alienas aedes, non demorari in plateis, non aliquos in publico miscere sermones. Maria in domo sera, festina in publico mansit aput cognatam suam tribus mensibus; etenim quae propter officium [*]( 1289 A ) [*]( 1 Esai. 7, 14 23 I Tim. 5. 13 24 I Cor. 14, 35 ) [*]( 1 uirgo om. P 5 iodae ΕγΤ iudeae aG iudeae cet. 9 exemplo (v 8. 0 m3) P exemplum C sterelisque (i s. e alt. m3) P 16 sps sci X 17 praegnatibus mlPOV praegratibus F (in mg. praegnantibus), π (m2 praegrauidis) praegnantibus m3 P, m2 0 V cet. exhibere (h s. u. m3) P 23 uirginis (-es m3) P sedes a domos X (F in mg. aedes) 25 aera B seria P (i exp. et 8. m3 id est tarda) a (i exp.), γLV (i eras.) cet. festinat LX (t eras. FV) 26 suam etiam P et (om. aput cognatam suam) 7 etenim om. X )

didicistis, uirgines, pudorem Mariae: discite humilitatem. uenit propinqua ad proximam, iunior ad seniorem nec solum uenit, sed etiam prior salutauit; decet enim ut quanto castior uirgo tanto humilior sit. nouerit deferre senioribus, sit magistra humilitatis, in qua est professio [*]( B ) castitatis. est et causa pietatis, est etiam norma doctrinae. contuendum est enim quia superior uenit ad inferiorem, ut inferior adiuuetur, Maria ad Elisabet, Christus ad Iohannem, denique etiam postea, ut sanctificaret baptismum Iohannis, dominus uenit ad baptismum. cito quoque aduentus Mariae et praesentiae dominicae beneficia declarantur; simul enim [*]( C ) [*](1,41) ut audiuit salutationem Mariae Elisabet, exsultauit infans in utero eius, et repleta est spiritu sancto.

uide distinctionem singulorumque uerborum proprietates. uocem prior Elisabet audiuit, sed Iohannes prior gratiam sensit: illa naturae ordine audiuit, iste exsultauit ratione mysterii, illa Mariae iste domini sensit aduentum, femina mulieris et pignus pignoris, istae gratiam loquuntur, illi intus operantur pietatisque mysterium maternis [*]( D ) adoriuntur profectibus duplicique miraculo prophetant matres spiritu paruulorum. exsultauit infans, repleta mater est. non prius mater repleta quam filius, sed cum filius esset repletus spiritu sancto, repleuit et matrem. exsultauit Iohannes, exsultauit et Mariae spiritus. exsultante Iohanne repletur Elisabet, [*](12 Matth. 3, 13 ) [*]( 1 quod PLX et m2 0, quo 0 ml cet. 2 eam s. u. P, om. LX C honorem (8. u. m2) deferre 0 exemplum deferre r 7 aenioribus honorem T 11 sq. baptisma PL 13 dominicae (e s. u.) P 17 iohannee (e ex i) m3 P, m2 FOV 20 mulieris CEjOT et m2 πV mulieri mlrtV eet. pignoris CGr et m2 πV pigneris (e ex o m2) EO pignori m1πV cet. 21 locuntur RCGγπΤ intus (tus in ras.) P 22 duplicique (i alt. ex e m3) P 23 est mater f-L est (s. u. m2) mater eat (est eras.) V mater est (Biglis :: supra positis) F 25 iohannea (n pr. s. u.) P 26 spus (s alt. add. m3) P )

[*](1,42 sq. ) Benedicta tu inter mulieres et benedictus fructus uentris tui. et unde hoc mihi ut ueniat mater domini mei ad me?

nouit sermonem suum spiritus sanctus nec umquam obliuiscitur, et prophetia non solum rerum conpletur miraculis, sed etiam proprietate uerborum. quis est iste fructus nisi ille de quo dictum est: ecce [*]( F ) hereditas domini fili, mercis fructus uentris? hoc est: hereditas domini fili sunt, qui mercis sunt fructus illius, qui de Mariae uentre processit. ipse fructus uentris est, flos radicis, de quo bene prophetauit Esaias dicens: exiet uirga ex radice Iessae et flos ex radice ascendet; radix enim est familia Iudaeorum, uirga Maria, flos Mariae Christus, qui ueluti bonae arboris fructus pro nostrae uirtutis processu nunc floret, nunc fructificat in nobis, nunc rediuiua corporis resurrectione reparatur. et unde hoc mihi, ut ueniat [*]( 1290 A ) mater domini mei ad me?

non quasi ignorans dicit — scit enim esse sancti spiritus gratiam et operationem, ut mater prophetae a matre domini ad profectum sui pignoris salutetur — sed quasi non humani hoc meriti, sed diuinae gratiae munus esse cognoscat, ita dicit: unde hoc mihi? hoc est: quantum bonum mihi accidit, ut mater domini mei ueniat ad me? non cognosco meum. unde hoc mihi? qua iustitia, quibus factis, pro quibus meritis? non usitata haec officia feminarum sunt, ut ueniat mater domini mei ad [*]( B ) [*]( 1 Luc. 1, 47 10 Ps. 126, 3 14 Esai. 11, 1 ) [*]( 7 6cs sps ET 10 iste uentris fructus X (iste fructus uentris 0 m2) 11 filii P (i tert. 8. u. m3) eet. mercis aFLV et (-es m3) P, (-es m2) EOn, (is ex es) BG, merces CrT hec G et (e ex o) m1 P, m2 G 12 filii P (i tert. 8. u. m3) cet. mercis ml PG merces P m3 G m2 cet. 14 ei (e ex d) P de LX, cf. lib. VH s. 8 15 ex] de ΕγΤ radice eius ΕγΤ et (eius 8. u. m2) V 21 sps sci LX )

[*](1,44 sq. ) Ecce enim ut facta est uox salutationis tuae in auribus meis, exsultauit gaudio infans in utero meo.

et beata quae credidisti. uides non dubitasse Mariam. sed credidisse et ideo fructum fidei consecutam. beata inquit quae credidisti. sed et uos beati, qui audistis et credidistis; quaecumque enim crediderit anima et [*]( C ) concipit et generat dei uerbum et opera eius agnoscit. sit in [*](1,46) singulis Mariae anima, ut magnificet dominum, sit in singulis spiritus Mariae, ut exsultet in deo, si secundum carnem una mater est Christi, secundum fidem tamen omnium fructus est Christus; omnis enim anima accipit dei uerbum, si tamen inmaculata et inmunis a uitiis intemerato castimoniam pudore custodiat.

quaecumque igitur talis esse potuerit [*]( D ) anima magnificat dominum, sicut anima Mariae magnificauit [*](1,47) dominum et exsultauit spiritus eius in deo salutari. magnificatur enim dominus, sicut et alibi legisti: magnificate dominum mecum, non quod domino aliquid humana uoce possit adiungi, sed quia magnificatur in nobis: imago enim dei Christus est et ideo si quid iustum religiosumque fecerit anima illam imaginem dei. ad cuius est similitudinem creata, magnificat et ideo, dum magnificat eam, magnitudi [*]( E ) nis eius quadam participatione sublimior fit, ut illam imaginem splendido bonorum colore factorum et quadam aemulatione uirtutis in se uideatur exprimere. magnificat autem anima [*]( 18 Ps. 33, 4 20 II Cor. 4, 4, Coloss. 1, 15 22 Gen. 1, 27 ) [*]( 4 fort. in gaudio, cf. p. 40, 6 10 dm̄ X (in mg. m2 dum F) 11 dno PG 14 uitiis (i tert. 8. u.) P uitiis est X (est del. m2 FV) aitiis sit G uitiis sit et T et (et 8. u. m2) E7 15 custodiatque eum X (que eum eras. FY) 18 legis PL 19 quod (d s. u.) TT et (d 8. u. m2, sed eras.) E quod (8. u. m2 quo) F quo BCG quod omnino (om. doniino) a 19 humana uoce aliquid X 20 posset (e ei i) a posse F et (m2 possit) OV 21 fecerit anima aut religiosum PL 23 eam (u 8. a m2) 0 eius L )

sequitur Mariae, quo persona melior, eo prophetia [*]( F ) plenior. nec otiosum uidetur quod et ante Iohannem Elisabet prophetat et Maria ante domini generationem; serpunt enim iam temtamenta salutis humanae. nam sicut peccatum a mulieribus coepit, ita etiam bona a mulieribus inchoantur, ut feminae quoque muliebria opera deponentes infirmitati renuntient et anima, quae non habet sexum, ut Maria, quae nescit errorem, religioso imitetur studio castitatem.

Mansit autem Maria cum illa mensibus tribus [*]( 1291 A ) [*](1,56) et reuersa est in domum suam. bene inducitur sancta Maria et exhibuisse officium et mysticum numerum custodisse: non enim sola familiaritatis est causa quod diu mansit, sed etiam tanti uatis profectus. nam si primo ingressu tantus processus exstitit, ut ad salutationem Mariae exsultaret infans in utero, repleretur spiritu sancto mater infantis, quantum putamus usu tanti temporis sanctae Mariae addidisse praesentiam? mansit autem Maria cum illa mensibus tribus. unguebatur itaque et quasi bonus athleta exercebatur [*]( B ) in utero matris propheta; amplissimo enim uirtus eius certamini parabatur. denique tamdiu mansit Maria, quamdiu Elisabet pariendi tempus inpleret. quodsi diligenter aduertas, . inuenies hoc nusquam positum nisi in generatione iustorum. [*]( 2 I Cor. 8, 6 7 Origenes hora. in Lucam VIII (XIII 1819 c M.) 21 Origenes hom. in Lucam VIIII (XIII 1822 c M.) ) [*]( 1 exultauit (m2 exultat) X 4 mariae quo PBCL mariae quoque απ et (que eras.) FV quoque mariae G quoque mariae quo ΕγΤ quoque (s. u. m2) marine quoque (que eras.) 0 8 bonum ErT incoantur Βπ inchoantur (n alt. s. u. m2) G inchoatur EfT 9 muliebria (a 8. «.) P in6rmitato (i 8. e wi2) P 11 ergo (txp. m2) errorem P 12 illa quasi GT 13 bene dicitur X (b. inducitur m2 FO) 14 et pr. s. u., sed eras. P, eras. V, om. L 18 repleretur (re alt. s. 14.) m3 P, m2 EFyOnT repletur GV 19 temporis stae (iata m3) mariae P 21 unguebatur (u alt. del. m3) P, (u alt. exp.) a )

peperit [*]( c ) [*](1,58) ergo filium Elisabet et congratulabantur uicini. habet sanctorum editio laetitiam plurimorum, quia conmune est bonum; iustitia enim conmunis est uirtus. et ideo in ortu iusti futurae uitae insigne praemittitur et gratia secutura uirtutis exsultatione uicinorum praefigurante signatur. pulchre autem tempus, quo fuit in utero propheta, describitur, ne Mariae praesentia taceatur, sed tempus siletur infantiae, eo quod [*]( D ) praesentia domini matris in utero roboratur, qui infantiae inpedimenta nesciuit. et ideo in euangelio nihil super eo legimus nisi ortum eius et oraculum, exsultationem in utero, uocem in deserto. neque enim ullam infantiae sensit aetatem qui supra naturam, supra aetatem in utero situs matris a mensura perfectae coepit aetatis plenitudinis Christi.

[*](1,60—64 ) ! Et respondit mater eius et dixit: non, sed uocabitur Iohannes.. et responderunt ad illam: nemo [*]( E ) est in cognatione tua qui uocetur hoc nomine. adnuebant ergo patri eius quem uellet uocari eum. et accepit pugillarem et scripsit dicens: Iohannes est nomen eius. et mirati sunt omnes. continuo autem resoluta est lingua eius et apertum est os eius, et loquebatur benedicens deum. mire sanctus

euangelista praemittendum putauit quod plurimi infantem patris nomine Zacchariae adpellandum putarunt, ut aduertas [*]( P ) matri non nomen alicuius displicuisse degeneris, sed id sancto infusum spiritu, quod ab angelo ante Zacchariae fuerat [*]( 17 Ephes. 4, 13 ) [*]( 3 demigrarent P (u s.$alt. m3), w (i s. c alt.) demigrarunt L 8 praemittitar (tti s. u.) P promittitur L. secuturae X 15 nemo LX (neque m2 0) 22 accepit (pit s. u.) P pugillares PEL pugillarê (6 ex ea) B et (t ex d) P. om. y* dicens om. PLX 28 non om. BFitV, 8. u. m2 0 29 infusio X (-sum m2 FO) post angelo s. u. ml adscripsit 3 fere litt. nunc erasas in P )

et bene additur quia nemo in cognatione eius uocabatur hoc nomine, ut intellegas nomen non generis esse, sed uatis. Zaccharias quoque nutu interrogatur, sed quia incredulitas ei adfatum eripuerat[*]( C ) et auditum, quod uoce non poterat, manu et litteris est locutus; scripsit enim dicens:Iohannesestnomen eius. et hic nomen non inponitur, sed adstruitur meritoque continuo resoluta est lingua eius, quia quam uinxerat incredulitas fides soluit. credamus et nos igitur, ut loquamur, ut lingua nostra, quae incredulitatis uinculis est ligata, rationis uoce soluatur. Scribamus spiritu mysteria, si uolumus loqui, scribamus praenuntium Christi non in tabulis lapideis, sed in [*]( D ) [*]( 7 Gen. 32, 28 9 Hesdrae IIII 7, 28-30 17 Origenes hom. in Lucam VIIII (XIII 1823 ab M.) 25 Ps. 115, 1, II Cor. 4, 13 27 I Cur. 14, 2 28 11 Cor. 3, 3 ) [*]( 1 fili V filii P (i tert. 8. u. m3) FO (i tert. s. u. m2) cet. 2 per om. PL, 8. u. 0 4 ei ex et m3 B nos ei L ct m2 0 6 dno CG 7 sic pr. ex si ml P, m2 FOV, siquidem m2 ex si π sic alt. ex si ml P, m2 FOV, siquidem m2 ex si n 10 iucundabuntur B 11 CCCC PL 12 iha ips PL 21 loquutus FOV 23 hoc PL huic T )

Et Zaccharias pater eius inpletus est spiritu [*](1,67) sancto et prophetabat dicens. uide quam bonus deus et facilis indulgere peccatis non solum ablata restituit, sed [*]( E ) etiam insperata concedit. ille dudum mutus prophetat; haec enim gratia dei maxima, quod eum qui negauerant confitentur. nemo ergo diffidat, nemo ueterum conscius delictorum praemia diuina desperet. nouit deus mutare sententiam. si tu [*](1,76) noueris emendare delictum. et tu, puer, propheta altissimi uocaberis.

pulchre cum de domino prophetaret, ad [*]( F ) prophetam sua uerba conuertit, ut hoc quoque beneficium esse domini designaret, ne cum publice numeraret sua quasi ingratus tacuisse quae acceperat beneficia uideretur, quae agnoscebat in filio. sed fortasse aliqui quasi inrationabilem mentis excessum putent, quod octo dierum adloquitur infantem. uerum si teneamus. intellegimus profecto quod potuit uocem patris natus audire, qui Mariae salutationem, antequam [*]( 1293 A ) nasceretur, audiuit. sciebat propheta alias esse aures prophetae, quae spiritu dei, non corporis aetate reserantur, habebat intellegendi sensum, qui exsultandi habebat adfectum.