De Noe

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima, (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

Noe sancti adorimur uitam mores gesta, altitudinem quoque227 [*]( A ) mentis explanare, si possumus. nam cum ipsa philosophia [*]( B ) dixerit nihil difficilius quam hominis interiora comprehendere, quanto magis difficile iusti uiri mentem cognoscere? etenim quem dominus deus ad renouandum semen hominum reseruauit, ut esset iustitiae seminarium, dignum est ut nos quoque eum describamus ad imitationem omnium et requiescamus in eo ab omni istius mundi sollicitudine, quam cottidie diuersis exagitationibus sustinemus. pudet filiis superuiuere, taedet. [*]( C ) cum tot aduersa audiamus carissimorum, lucem hanc carpere: ipsarum ecclesiarum diuersos fluctus tempestatesque uel praesentes subire uel recipere animo quis tam fortis ut patienter ferat? et ideo nobis quoque adfectanda haec requies fuit, ut dum Noe sanctum maiore intentione consideramus, reficiamur et nos, sicut omne genus in illo requieuit ab operibus suis atque maestitia.

unde et Noe dicitur, quod latine dicitur [*]( D ) iustus uel requies. denique et parentes eius dixerunt quia hic nos faciet requiescere ab operibus et a tristitia et a terra, cui maledixit dominus deus. quod utique si ad ea quae facta sunt referendum putes, cum diluuium sub eo factum sit, non requies homiuibus, sed interitus uideatur [*]( 4 Gen. 6, 9 16 Gen. 6, 9 Philo Legg. alleg. III 24 (I 102, 22 M.; I 129, 22 C.) 17 Gen. 5, 29 Philo Quaest. in -Gen. I 87 ) [*]( INCIPIT DE NOE LIBER PRIMUS BEATI AMBROSII EPI- SCOPI PT INCIPIT DE NOE ET ARCHA N INCIPIT LIBER BEATISSIMI AMBROSII MEDIOLANENSIS EPISCOPI DE PATRI- ARCHE NOE B. in T non est tnscripiio 2 Slosophia P phylosophia TT\'B 4 difficile om. N uiri iusti N 7 describamus eum N hominum T 8 cottidie P cotidiae (transpositum post sustinemus) T cotidie cet. 11 diuersos P (s alt. s. u.) 12 subire s. u. P animo recipere N 13 quoque nobis B 14 consideremus P (a s. ?) )

414
inlatus nec remissio malorum, sed cumulus miseriarum. uerum si iusti uiri mentem consideres, aduertes iustitiam solam esse, quae aliis potius nata quam sibi non quod sibi utile est [*]( 228 A ) quaerat, sed quod omnibus. haec nos requiescere facit ab operibus iniquitatis, haec reuocat a tristitia, quia dum ea quae iusta sunt gerimus, nihil timemus purae conscientiae securitate, non dolemus dolorem grauem; nihil enim est quod maioris doloris sit quam culpae reatus. requiescamus etiam ab omni cura terrenae conuersationis, quae corpus nostrum atque animam frequentibus uexat doloribus uitamque adterit.

Huic uero tres filii nati, Sem Cham Iapheth. quae nomina [*]( B ) significant \'bonum\' et (malum) et (indifferens), ut et naturae [*]( c ) gratia bonitatem habuisse et malorum ei temptamenta nequaquam defuisse et indifferentibus, hoc est... uelut supellectili uirtutum abundasse uideatur. qua ratione autem malum in medio posuerit, ratio euidens est, quia naturae bonum omnibus inest nec quasi naufragos in lucem proicit, sed et suffulcit uiribus, ut non opprimantur temptamentis malitiae nec tamquam inualidi subcumbant, et munit et uestit uelut quibusdam integumentis indifferentibus, quae sunt salus, ualitudo bona,[*]( D ) pulchritudo, inpigritia, diuitiae, gloria, generis claritudo, ut ea dote muniti tueantur bonitatem naturae et malum illud includant, ne possit nocere, et quasi clausum strangulent. nonne cernimus uelut aciem quandam uirtutum ordinatam in proelium, ut inferiores in medio sint, dextra laeuaque uelut [*]( 11 Gcn. 6, 1 et 10 Philo Qnaest. I 88 17 cf. de excessu fratris II 29 ) [*]( 1 remissio P (re ex se m3) 2 consideras T (e s. a) aduertas B et (corr. aduertes) T iustitia P (& ex ae) 3 nata est P (est s. M. ml) T\' (est exp.) cet. utile sibi W 4 faciat P (a alt. exp.) B facit it ex at) T\' 7 dolemus PTNB etiam T\' graui dolore N 11 huic ex huius P iapheth B iafeth cet. 13 temptamenta ei N 14 lacunam significuui; excidisse uidetur neque bonis neque malis uelut s. u. P 16 est postea add. P, fort. delendum 19 inualidi P (nu in ras) subcumbant P succumbant P corr. cet. et munit scripsi sed munit libri 20 tegumentis TXB 21 gloria om. N 25 dextera T NB )

415
in cornibus ualidiores, per quos tota acies robur accipiat?

unde et quidam poeta Graecus ait: κακοὺς δ\' εἰς μέσσον ἔλασσεν, [*]( 229 A ) hoc est: malos autem in medium inseruit. ita ergo et natura quasi bonus dux imperante deo, quae nos ad huius mundi proelia generari nouerit, quae bona habet primo ordine constituit, quae officiant secundo, quae adiuuent tertio, ut tamquam in medio inclusus hostis geminatis quocumque se contulerit opprimatur uiribus, ne singula eorum uelut aequatis fatigaret proeliis et euadendi de angustiis naturalibus ac serendi latius facultatem haberet. [*]( B )

Sed quia ubi generantur, hic ordo est, ubi autem generant, Iapheth primo loco scribitur, tertio Cham, ideo ne quis contraria nos posterioribus dixisse arbitretur, etiam illius loci explananda ratio est. bonum quidem quod uelut in quadam naturae nobilitate est praecedit, malum autem sequitur. sunt enim mentis cogitationes contrariae, quae utique oriuntur postea. haec quamdiu uelut intus clausae sunt nec tamquam in herbis germinant, quodam sinu bonae mentis fouentur, ne [*]( c ) prodeant. nam quamdiu in uoluntate est malum, non in entelechia, hoc est in opere atque effectu, bonitas mentis gubernatoris uelut aurigae modo cohibet uel refrenat malitiam temptantem prorumpere, cum uero efferbuerit atque in ulcus eruperit, ne possit latius serpere et finitima contaminare, tunc iusta succedit prouidentia, ne illud indifferens, quod uulgo [*]( 2 Hom. H. IIII 299 11 Gen. 6. 1; cf. 10, 2 sqq. ) [*]( 1 tota P (ta in ras.) tort.. T (aa eras.), orn. B 2 kakwc BEIC (decc T deyc B) MECON (MECwN B) CAAACCEN (CAACCEN corr. CAAACCEN T\' CAAACCEy B) PT\'B kakoadereMeCONOABACTEN T kakwcdeicMNCtoNCadCCHN N 4 modi T 5 generari P ml T generare P m2 cet. 8 singula TT\' singulae PN singulare B 9 fatigarentar N euadendi P (e pr. s. u.) 12 iaphet B iafhet P iafet TN iafeth T 15 sunt autem B 16 cogitationes mentis N 17 clausa N 19 eatelechia libri (h s. u. T\'B) 20 affectu N 21 uelut aurigae TT\'B i: uel aupinge (ante p parua ras.) P (infra in mg. \': uelut aurigae) uel aurigae N uel TNB uelut P {ut eras.) T 22 cum uero in mg. ml P 24 uulgo om. N )

416
secundum bonum dicunt, uelut loco cedat, cum iam feruenti [*]( D ) malo non possit resistere. itaque ne latius fundat uirus noxium et plurimas inficiat generando corruptiones, illud primum bonum, quod natura bonum est, dum locum mutat, ordinem mutat, ut quasi laboranti cornui opem ferat et eam partem acie suscipiat, quae plus laborat; uirtus enim bellatoris difficilioribus locis est necessaria, sicut etiam boni custodis praesentia ibi frequentior, ubi muri fragiliores. ac ne qua pars sine defensore sit, dum illud bonum inclinatiora sustentat, [*]( E ) tunc illud indifferens superiorem locum suscipit uelut deputante sibi eam partem perfectiore bono; nihil enim uirtute perfectius. indifferentia autem non habent robur ualidae uirtutis, sed eius augent et diffundunt gratiam. unde Iapheth dictus est, quod \'latitudo\' significatur latine.

Nec. solum sanctus Noe abundauit filiorum generatione, sed[*]( F ) etiam uniuersa se effudit eo quam maxime tempore generatio. quod non otiosum uidetur. secuturo enim diluuio non debuit aestimari defuisse gratiam fecunditatis illi generationi, quam diluuia absorbuerunt, ut quod fuit humani generis abundantia diuinae deputetur gratiae, quod diluuium secutum est nostris [*]( 230 A ) adscribatur iniquitatibus, qui peccatis nostris auertimus domini misericordiam. sic et in posterioribus inuenies quod secuturam Aegypti sterilitatem praecessit totidem annorum fecunditas. principale est enim uirtutis inchoare a beneficiis et praeseminare gratiam. unde et Dauid ait: misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine. praecedit beneficii gratia, sequitur censura sobriae disciplinae. diuinum est igitur quod praemittuntur bona, nostrum quod mutantur.

ipse hoc [*]( B ) [*]( 15 Gen. 6, 1 Philo Quaest. I 89 22 Gen. 41, 29 sq. 25 Psalm. C l ) [*]( 2 elatius P (e eras.) 3 plurimas P (s s. ų.) 6 acie T aciei P (i alt. 8. u.) cet. 7 etiam 8. u. P 11 perfectiori N 12 habent P (n in ras. m3) ualidae P (ae ex a) 13 iapheth B iafyph P wl iafeth P m3 cet. 14 latinae P 16 effundit PT\' maximae P 18 gratiam N gratia cet. 21 auertimus om. T dnij dl N 28 bona praemittuntur N )

417
declarat deus dicens: non permanebit spiritus meus in hominibus, quia carnes sunt. spiritus sanctus spiritus sapientiae est, spiritus cognitionis. habet ergo sapientiam:, habet et disciplinam, sicut et de Beseleel, qui sacrum tabernaculum diuino oraculo iussus est facere, ait scriptura quia repletus est spiritu prudentiae et disciplinae. hic ergo spiritus datur hominibus, sed non permanet. qua ratione autem non permaneat causa proditur quia caro sunt; carnis enim [*]( C ) natura disciplinae repugnat, quia uoluptati optemperat. denique de solo domino Iesu scriptum est: super quem uideris spiritum descendentem de caelo et manentem super eum, hic est qui baptizat spiritu sancto. in eo enim manebat quem nulla corruptelae carnalis inpedimenta reuocabant, quominus incorruptae et inpermixtae ordinem disciplinae teneret cuius caro non uidit corruptionem.

[*]( 7b ) Per unum igitur dominum Iesum salus uentura nationibus [*](278 ) declaratur, qui solus non potuit iustus esse, cum generatio omnis erraret, nisi natus ex uirgine generationis obnoxiae priuilegio minime teneretur. ecce inquit in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea dicit is qui iustus prae ceteris putabatur. quem igitur a [*]( 1 Gen. 6, 3 Philo Quaest. I 90 5 Exod. 31, 3 10 Ioh. 1, 33 19 Psalm. L 7 ) [*]( 2 carnes P (es ex ie m2) caro N 4 beselehel T\' (h s. u.) N 6 sps T 8 quia in ras. B 14 ante ordinem add. m P, quod eraaum post u. 15 in archetypo excidit folium, cuius partem seruauit Augustinus duobus locis, contra duas epist. Pelag. IIII 11, 29 (uerba Per unum ... teneant) et contra Iul. Pelag. II 2, 4 (locum totum). prius ex- cerptum littera A, alterum littera A\' significabo 16 igitur om. A\' 17 non liber Floriacensis, om. codd. cet. A et A\'; cf. Augustinus contra sec. Iul. resp. I 66, quo loco haec ex libro de Noe profert: quomodo solus potuit iustus esse, cum generatio omnis erraret, nisi natus... teneretur? 18 erraret non ob aliud nisi quia natus libri quidam Gallici A interpolati ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fasc. 1. ) [*]( 27 )

418
iam iustum dixerim nisi horum liberum uinculorum, quem naturae communis uincula non teneant? omnes sub peccato ab Adam, in omnes regnabat mors. ueniat solus iustus in conspectu dei, de quo iam non cum exceptione dicatur: non peccauit in labiis suis, sed: peccatum non fecit.

. Gigantes autem erant in terra diebus illis. non [*]( 230 D1 ) poetarum more gigantas illos terrae filios uult uideri diuinae scripturae conditor, sed ex angelis et mulieribus generatos adserit quos hoc appellat uocabulo uolens eorum exprimere magnitudinem corporis. et consideremus ne forte gigantum similes sint homines cultu studentes carnis suae, animae autem nullam curam habentes, sicut illi qui de terra secundum poeticam orti fabulam mole corporis sui freti feruntur habuisse contemptum superorum. an dispares aestimandi sunt qui, cum [*]( F ) ex anima constent ac corpore, mentis uigorem, qua nihil habet anima pretiosius, auersantur et se carnis huius imitatores uelut maternae exhibent stoliditatis heredes? itaque in uanum laborant caelum uotis usurpantes superbis et terrenis operibus incubantes, qui electione inferioris et contemptu superioris consortii tamquam uoluntariis obnoxii peccatis grauiore condemnantur seueritate.

plerumque angelos filios dei scriptura [*]( 231 A ) uocat, quia ex nullo homine generantur animae. itaque uiros [*]( 2 Rom. 3, 9; 5, 14 4 Iob 1, 22 5 I Petr. 2, 22 6 Gen. 6, 4 Philo Quaest. I 92 21 Gen. 6, 2 et 4 ) [*]( 4 puto conspectum 6 in diebus T\'N 7 gigant$a P (e 8. 0) gigantea cet. 9 corporis exprimere magnitudinem N 11 sint similes N cultui P (i m2) cet. 14 superiorum PB 15 constant T et corpore B uigori. N (i alt. in ras.) quia P (i eras.) quo B qua ex quia N 16 aueraentur T aduersantur T\' 17 stoli (del. ml) stoliditatis P 19 inferis T 20 grauioii N 21 securitate N uocat scriptura N 22 animao P (a pr. in ras. m2) )

419
fideles filios suos dicere deus non aspernatus est. sicut ergo uiri probabilis uitae filii uocantur dei, ita quorum carnalia sunt opera hos filios carnis dicimus scripturarum auctoritate. dicit enim Iohannes euangelista quia quotquot Iesum dominum receperunt, dedit iis potestatem filios dei fieri qui credunt in nomen eius, qui non ex sanguinibus neque ex uoluntate carnis neque ex uoluntate uiri, sed ex deo nati sunt. ideo postea habes quia iratus [*]( B ) est dominus, quoniam quamuis cogitaret, hoc est sciret quia homo in terrae positus regione carnem portans sine peccato esse non posset — terra enim uelut quidam temptationum locus est caroque corruptelae inlecebra —, tamen cum haberent mentem rationis capacem uirtutemque animae infusam corpori, sine consideratione aliqua in lapsum ruerunt, ex quo reuocare se nollent. neque enim deus cogitat sicut homines. ut aliqua ei noua succedat sententia, neque irascitur quasi [*]( C ) mutabilis, sed ideo haec leguntur, ut exprimatur peccatorum nostrorum acerbitas, quae diuinitatis meruerit offensam, tamquam eo usque culpa increuerit, ut etiam deus, qui naturaliter non mouetur aut ira aut odio aut passione ulla, prouocatus ad iracundiam uideretur.

Minitatus est praeterea quod deleret hominem. ab homine inquit ad pecus et a reptilibus usque ad uolatilia delebo. quid laeserant inrationabilia? sed quia propter [*]( D ) [*]( 1 Psalm. LXXXI 6, LXXXYIII 7 2 Iob 1, 8 4 Ioh. 1, 12 sq. 8 Gen. h, 6 Philo Quaest. I 93, cf. Philonis fragm. ei libr. alt. quaest. in Exod. II 669 ult. M. (VI 232 R.) 18 Philo Quaest. I 95 22 Gen. 6, 7 Philo Quaest. I 94 ) [*]( 1 dici non est aspernatus dS N 3 dicimus carnis N auctoritateiii P 4 quia om. B dum ihm NB 5 his PB eis N.. T (is ut uidetur eras.) 6 nomen scripsi nomine libri 9 dns est N quia] quod B 10 positus in terrae NB terrae (ae ex a) P 11 posset P (s pr. s. u.! possit N 14 illapsam irruerunt (om. nliqua) B 15 cogitat dS B 16 ei P (i 8. u.), om. B 18 meruit B 19 increpauerit T 20 prouocatus P (US ex ur) 21 uideretur TT4 pryUQWetur P (uide s. pr999C9) uideatur NB 22 est s. u. m2 P deleret P (e pr. ex o) ohomine P (o pr. eras.) 23 ad pr.] usque ad N ) [*]( 27* )

420
hominem illa facta erant, eo utique deleto propter quem facta sunt consequens erat ut etiam illa delerentur, quia non erat qui his uteretur. sensu autem altiore illud manifestatur quia homo mens est, quae est rationis capax; homo enim definitur animal uiuum mortale rationabile. principali igitur extincto etiam sensus omnis pariter extinguitur, eo quod nihil reliqui ad salutem supersit, cum salutis fundamentum uirtus defecerit. ad condemnationem autem ceterorum et ad expressionem [*]( E ) pietatis diuinae dicitur Noe apud deum inuenisse gratiam. simul ostenditur quod hominem iustum non obumbret aliorum offensio, quando ipse ad totius reseruatur generis seminarium, qui non generationis nobilitate, sed iustitiae et perfectionis merito laudatur. probati enim uiri genus uirtutum prosapia est, quia sicut hominum genus homines ita animarum genus uirtutes sunt. etenim familiae hominum splendore generis nobilitantur,[*]( F, ) animarum autem clarificatur gratia splendore uirtutis.

Corrupta est autem terra coram deo et impleta est [*]( 232 A I ) inquit iniustitia. causa terrenae corruptelae manifesta est, eo quod iniustitia hominum terram corruperit. unde et dominus deus ait: tempus omnis hominis uenit ante me, quia[*]( B ) impleta est terra iniquitatibus suis. tempus quidem omnium hominum in conspectu dei et in eius uoluntate est. non enim, ut uulgo aiunt, fatale decretum allegatur, sed tamen specialiter hic dictum puto, quia in euangelio suo dominus redempturus hominum genus passione sui corporis et emundaturus sanguine suo sacramentoque baptismatis ait: [*]( 5 Stob. Ecl. I 49. 3 9 Gen. 6, 8 Philo Quaest. I 96 17 Gen. 6, 11 Philo Quaest. I 98 20 Gen. 6, 13 ) [*]( 1 erant] sunt T\' 5 uiuum om. B rationale B (in quo rationale mortale) N ergo B extinctio P (i alt. eras.) 6 pariter om. N 9 gratiam inuenisse N simulque T 13 uirtutmn T uirum (del. T) uirtutis PT\'B viri uiri uirtutis N prosapientia T prosapie (om. est) B 16 autem om, T\' 18 iniquitatis iniustitia (om. inquit) B manifesta B manifestata cet. 19 iniustitiaJ;1 P 23 «uulgo P (ut s. ras., a uel c eras.) 23 fatali (i in ras.) decreto (0 t» ras.) T allegatur scripsi alligatur libri 24 suo om. N 26 eno sanguine B )

421
pater, uenit hora, clarifica filium tuum, ut et filius clarificet te. ergo quia in diluuio per arcam Noe seruatae [*]( C ) sunt reliquiae generis humani ad seminarium reparationis et renouationis futurae, ideo praemisit hic: tempus omnis hominis uenit, quia re.pleta est terra iniquitatibus suis. hoc in figura; in ueritate autem ait: reliquiae per dilectionem gratiae saluae factae sunt. ideoque exclamat apostolus dicens:

superabundauit peccatum, ut superabundaret gratia. corrupit inquit omnis caro uiam suam. carnem hic pro homine posuit terreno, in quo carnis inlecebra uiam eius corruperit. qui si intellexisset [*]( D ) quod munus accepisset a deo, non utique passus esset ut caro obstaret animae uirtutibus. itaque caro causa fuit corrumpendae etiam animae, quae uelut regio quaedam et locus est uoluptatis, ex qua uelut a fonte prorumpunt concupiscentiarum malarumque passionum flumina lateque exundant. quibus demergitur animae quoddam excusso gubernatore remigium, cum ipsa mens uelut quibusdam tempestatibus et [*]( E ) procellis uicta loco suo cedit. pulchre autem ait quia homo uiam naturae suae corrupit. nam uia sua in paradiso erat in illo beatitudinum tramite, in illo uirtutum flore, in illa incorruptibili gratia, quam uiam terrenis inquinauit uestigiis. alii habent: uiam ipsius, hoc est dei. hoc solet uerbo \'domini\' declarare.

Sed iam de ipsa Noe arca dicendum arbitror, quam si qui [*](F) [*]( 1 Ioh. 17, 1 6 Bom. 11, 5; 9, 27 8 Rom. 5, 20 9 Gen. 6, 12 (auroo) Philo Quaest. I, 99 25 Philo Quaest. II 1 ) [*]( 1 et om. B filius tuua TNB 4 et ideo PNB 7 delectioncm T et (e pr. ex i) T 10 posuit pro homme B 12 dno T 14 regio quaedam et locas est] origo et locus est quidam N 15 a om. B prorumpnnt T\' (o ex e) NB praerumpunt PT 17 dimergftur libri 21 corruptibili 7\' 22 terrenis om. B 24 declarare PB declarari T4 (i ex e) cet. post hoc uerbum add. DE ARCA NOE P de archa noe, sed eras. T 25 sed etiam B arcam P (m eras.) arbitror om. N qui P m1 T quis P m2 cet. )

422
uelit inpensius considerare, inueniet in eius exaedificatione discriptam humani figuram corporis. quid est enim quod ait [*]( 233 A ) deus: fac tibi arcam de quadratis lignis? quadratum certe hoc appellamus, quod omnibus bene consistat partibus et conueniat sibi. itaque et deus auctor nostri corporis naturaeque fabricator adstruitur et opus ipsum perfectum esse his sermonibus significatur. quadrata autem membra hominis esse euidens ratio. si consideres pectus hominis, consideres uentrem pari mensura longitudinis et latitudinis, nisi cum uoluptatibus et epulis uentre distento mensura naturalis exceditur. iam[*]( D ) pedes et manus brachia femora et crura quadripertita quis non ipso uisu aduertat? sunt autem pleraque eorum etsi non eiusdem longitudinis aut latitudinis, tamen quae analogiam quandam ita seruent, ut in his quoque congrua mensura ratioque concurrat, longitudo prolixior quam latitudo ait, latitudo quam altitudo. et sicut ligni arcae trina distantia est. si quidem trecentorum cubitorum longitudinem et quinquaginta <cubitorum> latitudinem et triginta cubitorum [*]( C ) altitudinem seruandam esse praescripsit, ita et in nostro corpore summa est et media et minima distantia, summa secundum longitudinem, media secundum latitudinem, minima secundum altitudinem, totum tamen corpus adtextum ex singulis membris quadratum uidetur. nam et usu ita est, ut eos quadratos dicamus, quos nec enormes proceritate et ualidos robusti qualitate corporis aestimamus.

quid etiam sibi uelit quod ait: [*](P ) nidos facies in arca nequaquam silendum uidetur. [*]( 3 Gen. 6, 14 Philo Quaest. II 2 16 Gcn. 6, 15 26 Gen. 6, 14 Philo Quaest. II 3 ) [*]( 1 inipenBius uelit B eius P (u 8. u.) eis B eiaedifieatione PB et (ei eras.) T\' acdificatione TN 2 discriptam PmlT descriptam P m2 cet. quid... ait dS in mg. ml P 3 fac igitur T lignis quadratis N 6 perfectn (a ex us) P 7 hominis membra NB 8 ratio e T 9 latitudinis et longitudinis N 10 aepulis P 14 quandam eonpma ratio om. NB quoque mensuraque P quoque congrua mensuraque ratioque T\' 17 trecentorum T\'NB CCC. P CCCrt T 18 <cubitoruni> td. Paris. a. 1642, cf. p. 425, 3 22 ex in ras. N, & T )

423
naturaliter enim dictum arbitror eo quod omne corpus nostrum adtextum est sicut nidus, ut spiritus uitalis omnis partes uiscerum penetret atque de principali nostro fundat se per artus singulos. nidi quidam sunt oculi nostri, quibus se uisus inserit. nidi sunt nostrarum sinus aurium, per quos se auditus infundit et uelut in foueam altam deicit. nidus est narium, qui ad se odorem adtrah\'it. nidus est quartus maior ceteris [*]( E ) hiatus oris, in quo nutritur donec adolescat sapor et unde uox euolat, in quo latet lingua, quae uelut organum uocis sonos eius artifici suauitate modulatur et, cum sit ipsa inrationabilis, rationabilem uocem exprimit. nidus est emicranium, nidus est membrana illa, quae cerebrum fouet et intra se cohibet. nidi sunt uiscera pulmonis et cordis. spiritus quidem nostri, hoc est eius quem carpimus et quo alimur in hac uita, nidus est pulmo, sanguinis autem et spiritus nidus [*]( F ) est cor. duo sunt enim eius uteri, unus quo sanguinem uelut quodam sinu suscipit et transfundit in uenas, alter quo rigatus ex illo superiore deducit in arterias iugi meatu. ossa quoque ualidiora nidos habent; sunt enim intus cauata, in quibus foraminibus est medulla. in uisceribus ipsis mollioribus nidi cupiditatis aut doloris sunt. et alia si quis consideret, et plures nidos repperiet in hac fabrica humani corporis. unde puto et illum in psalmo non solum mystice, sed etiam naturaliter dixisse: etenim passer inuenit sibi domum et turtur nidum sibi, ubi reponat pullos suos. est enim iam in [*]( 234 A ) hoc corpore nidus pudicitiae, in quo erat nidus inrationabilis concupiscentiae. sed ubi ante partus deformes nutriebat libido, [*]( 2 Uerg. Aen. VI 726 24 Psalm. LXXXIII 4 ) [*]( 2 omnes T\'NB et (e ex i) PT 4 singulos artus B nidi quidam sont oculi om. P in textu Kin mg. m1 nidi... nostri; nostri in textu del.) 5 inserit ed. Rom. inseruit libri 11 eraicianium P IJ emigraneum T enucranium N 13 ee TT, om. cet. 15 hanc uitam PB 16 enim om. B 17 rigat\' T\' rigatur B 18 superiori N superiore et P (et s. u. m3) T\'B 21 et alt. P, eras. 1x, om. TB etiam N. 24 sihi inuenit B 25 sibi om. B 27 nutribat T . )
424
ibi nunc decorae castitatis adolescit hereditas.

inlinies inquit eam bitumine. ex multis ossibus neruisque et ceteris aliis constat humanum corpus. et foris igitur et intus apta conpage conexum sibi adhaeret et habitudine propria, quam €&\'-v Graeci dicunt, tenetur, ut intus clausus spiritus qui infunditur uel spiritalis substantia quae intus operatur ueluti geminis [*]( B ) constricta uinculis non euagetur, sed ad unitatem aptam et concinentem conexionemque ualidam cohibeatur. ideo bitumine arca constringi iubetur; est enim bitumen uehementis ad constringendum naturae. unde graece άσφαλτος dicitur άxό τής άσφαλείας, hoc est tutamine, quod disiuncta conectat nexuque constringat indissolubili, ita ut naturali unitate sibi credas conuenire. ob hanc causam intus et foris bitumine arca constringitur, ne conexio illa facile rumpatur. [*]( C )

Alibi autem, hoc est in Exodo etiam deauratur intus et foris arca illa, quae in sanctis est mundi intellegibilis imitatrix imago. sicut enim pretiosius aurum bitumine ita illa quae [*]( ]) ) in sanctis est arca quam ista praestantior. denique hic simpliciter ligna posuit, ibi autem ligna quidem, sed inputribilia conprehendit declarans merita sanctorum. addidit etiam illic supportatoria immobilia esse, quod sanctorum statio stabilis et firma sit, quia uitae probabilis tramitem uirtutis ductu secuti sunt corruptelae declinantes consortia. haec autem arca utpote in diluuio huc atque illuc motu inpellebatur incerto, [*]( E ) eo quod peccatorum status mobilis sit et uita eorum quodam redundantium passionum diluuio corruptioni obnoxia [*]( 1 Gen. 6, 14 Philo Quaest. II 4 15 Exod. 25, 10 ) [*]( 1 decorae (I a 8. ae m2) T inlinies (e s. u.) if) inqui<J (t s. 4) P h 2 eam N eam arcam P cam archi Beam ę.rçłТJ1 T* arcam T 4 S?tv scripsi ezcin T ezein cet. graece T 7 djujnitatem P 8 cohibetar TN 9 constringi archa (h 8. u.) N 10 asfaltos T faltos PB, ont. X 11 oiizo rffi aofaXeiaz scripsi aI10THCAC(I»AAlAIAC PT\' AITOTHCaC- «I)ANAIAC T anooTHcaC«IJaatatas N a. potes arfaltites B tutamine P ml TB bitumine Pm2 eet. 15 exordo P (r eras.) foris et intus T 17 enim] etiam T 25 sq. uitae ... obnoxiae NB )

425
errore inconstanti uagetur.

nec illud praetereundum, quod cum dixisset: et facies arcam trecentorum cubitorum longitudine et quinquaginta cubitorum latitudine et triginta cubitorum altitudine, addidit: colligens facies arcam et in cubitum consummabis eam a summo, ut reliquo corpori quod mensurae sibi conuenientis ad gratiam decore quadraret caput hominis tanquam [*]( F ) regalem arcem adiungeret, ex quo cum sensus omnes ad ceteras partes corporis transfunderentur, tum maxime oculi uelut speculatores et custodes naturae adpositi prouidentia prope totum urbis nostrae statum desuper contuerentur. ipsaque mens illic locata secundum plurimorum sententiam et maxime Solomonis, qui ait: oculi sapientis in capite eius, quasi in aula imperiali uirtutum concilium sibi contrahat, quo stipata comitatu et ipsa munitior sit et tamquam ex adyto quodam tuenti totius corporis regimen inpertiat <et sciat> responsa proferre, per quae possimus non solum nos [*]( 235 A ) ipsos retro respicere nec solum quod ante pedes est uidere, sed etiam caeli ipsius secreta profundo obtutu spectare sapientiae. ibi igitur omnis summa nostrae salutis, ibi gratia: inde custodia, inde etiam pulchritudo corpori toto adquiritur, quae primum in uultu uernat; decet enim praestantiorem esse aulae regalis nitorem, in qua sicut usus maior ita splendor est. ; [*]( 2 Gen. 6, 15 4 Gen. 6, 16 10 Cic. (le nat. deor. II 140 13 Eccl. 2, 14 ) [*]( 1 uagej-§tur P uagentur N 2 et om. T 3 longitudinem P (in exp.) T latitudinem T 4 altitudinem P (in exp.) T 5 cubito N 6 quod om. N conuenientes P (-is corr. ml) T 7 quadrarent T tanquam P tamquam eee.\' 8 regalem arcem T regaleifi arcoaiji P regale arche T\' (h 8. u.; i is s. e m2) NB 9 oculi om. B 11 orbis P (v 8. o m2) cet. nostri N B 13 maximae P salomonis libri oculid P (8 eras.) 16 aJito P (i ex y) TNB abdito T\' quodam loco N tuenti scripsi tuendi libri 17 et sciat addidi que ex q uê T\' e quam T quem cet. nos ipsos non solum N 19 secta N (e a. u. mX) sapientig spectare N 21 toto PmlN toti Pm4 eel. 23 aulae P (ae ex a m3) uisus N splendur i T (ex splendorem) )

426

Namque si spectes singnla quae in hominis forma ad usum [*]( B ) aliquem composita uidentur, ut oculi ad uidendum, aures ad audiendum, nares ad odorandum, os ad loquendum, ita usus ministrant, ut praestent decorem. quam deformes sunt uultus caecorum! et quid mirum si uultus hominis sine oculis deformis est, quando ipsum caelum sine sole non habet suum decorem? tristes sine sole dies ducimus, noctes sine luna non placent; ipsi enim sunt quidam mundi oculi. detrahe stellarum lumina, et quaedam est in caelo ipso caecitatis [*]( C ) deformitas. pili ipsi, qui orbem oculorum praetexunt et uelut quadam acie praetendunt, ne sorde aliqua et pulueris caligine pupilla laedatur, et ipsi excipiunt, si quid fuerit inlatum quod oculum possit laedere, si lippitudine intercidant, quam dedecet, si palpebra contractior fuerit, si radantur supercilia, quae pretiosorum monilium specie uelut intexta gemmis refulgent.

aurium quoque ut necessarius usus ita decora species, quas [*]( D ) si qui truncauerit, toti uultui inferet deformitatem. in quibus ita elaborauit opus suum natura, ut ipsi anfractus cauernarum mira prouidentia sinuati plurimum utilitatis adierant, ne repente feriat secreta capitis sonus. denique saepe multos inprouiso clangore consternari uidemus et adtonitos aut uocis alicuius aut tumultus sono expauescere. sordes ipsae, quae intra eosdem gignuntur amfractus, uelut quodam glutino auditum ligant. simul si uehementior pulsus fuerit alicuius [*]( E ) sonitus, infringitur ac retardatur, ut praenuntiatus potius mulceat quam inprouisus interna concutiat. uermiculi quoque si aurem [*]( 8 Secnndi sent., cf. Mullach. Fragm. phil. Graec. I 518, 21 et 83 ) [*]( 1 expectes T 5 sine] absque N 6 deformis sit B 7 dicimus T 9 ipso caelo B caecitatis P (ti s. u. m3) 10 praetegunt B 11 quandam aciem N alique P (a 8. ?) 13 possit P (i ex e m3) 15 munilium P (corr. m3) T 17 qui scripsi quis B (ut uidetur in ros.), om. cet. truncauerit T (is s. it) toto N infert T\' (corr. infers) 18 elaborauerit T laborauit N 19 n.ira 8. u. m3 (?) P adferant P (e 8. a alt.) 23 intra scripsi infra libri inter a anfractus T\' (n ex m) N 24 sonus N )

427
penetrare temptauerint, quodam sordium uisco tenentur.

nares simae contra naturam uidentur. iam si incisae fuerint, quomodo potest uita subsistere sublato spirandi meatu? quemadmodum pecudis magis facies quam uultus hominis aestimatur!