De Nabuthae

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Altera, (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.2). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1897.

Audi plane qualis diuitem deceat praedicatio. liberaui inquit pauperem de manu potentis et orphanum. cui non erat adiutor, adiuui. benedictio perituri super me uenit, os autem uiduae me benedixit. iustitiam induebar, oculus eram caecorum, pes autem claudorum; ego eram pater infirmorum. et [*]( E ) infra: ante fores meas non habitauit hospes, ostium autem meum omni uenienti patuit. si autem et peccaui inprudens, non celaui culpam meam neque reueritus sum multitudinem plebis, ut non adnuntiarem praesentibus eis. si passus sum infirmum exire ostium meum uacuo sinu. cautionem quoque quam habuit debitoris scissam ;;ine recuperatione debiti reddidisse memorauit. nam [*](5 Bas. 292 A (56 C) 7 lob 29, 12-16 13 lob 31, 32—37 ) [*]( 1 delectant (t alt. 8. u. m2) MAV 2 sumis tibi iudicium N\' 3 populus ... uersas infra in mg. D 4 tantorum hominum V 5 et (s. u. m2) non est (est in ras.) V uolontas P 6 poterant (n del.) V anuli RBAFDTE et (8. i animi) 81\' et (ex animi; V animi C (s. al" annli) PBł\'i! 8 orphanum WE orfanum 9( (um ex orum m2) cet. 9 adiuuet P et m2 B, om. DT pueri V 10 et os (om. autem) V beuedixit me V 11 iustitiam (m del.) PB iustitia VCB\'DT oculos P 12 et ego P\' orfanorum N\' 13 meo (as s. %) P meas (as m2 in ras ) 2f meos E 15 et om. SVE inprudens (r s. u.) P nonne elaui P 18 uacuo sinu GB\'N\' V (xevcp XCIXTCIO LXX) uacuo sinu suo A uacnos si R et (s pr. exp.) B uacuum si PP\'DT 19 si quam AVCB\'N\' habuit AV habui cet. debitorea P debitori P\' 20 debiti om. CB\'N\' reddidisse memorauit RBA. §§ reddidisse (di alt. s. u.) ipeipgrauit V (m2 exp. se et memorauit et corr. reddidi) reddedisse memorani P reddidisse memoraui PDT reddidi sine mora CN\' et Monac. 10041 reddidi et sine mora B\' )

502

quid etiam illa replicem, quod in omni infirmo fleuisse se dicit et ingemuisse. cum uideret uirum in necessitate, se autem in bonis, sed tunc sibi magis fuisse dies malorum, [*]( F ) cum se habere cerneret et alios indigere? si hoc ille dicit, qui numquam uiduae fecit oculum tabescere, qui numquam solus panem suum manducauit et non orphano tradidit. quem a iuuentute sua nutriuit aluit instituit parentis affectu, qui numquam nudum despexit, qui morientem operuit, qui uelleribus ouium suarum infirmorum calefecit umeros, non oppressit pupillum, numquam diuitiis delectatus est, numquam gratulatus est lapsu inimicorum suorum, si qui fecit haec de [*]( 0*2 A ) summis coepit egere diuitiis, si nihil ex patrimonio tanto nisi solum fructum misericordiae reportauit, quid de te futurum est. qui tuo nescis uti patrimonio, qui in summis diuitiis dies sustines mendicitatis, quia nulli larg-iris, nulli subuenis?

Custos ergo tuarum es, non dominus facultatum, qui aurum [*]( B ) terrae infodis. minister utique eius, non arbiter. sed ubi thensaurus tuus, ibi et cor tuum. ergo in illo auro cor tuum terrae infodisti. uende potius aurum et eme salutem, [*]( 1 Iob 30, 25-27 5 Iob 31, 16 sq. 17 Matth. 6, 21 Bas. 285 C (54 B; ) [*]( 1 replicem P repetam cet. 2 dicit PT et Jn2 B dixit B ml cet. illgemuisse se ex\' uideret (et ex it m2) B 3 magis sibi RBA, magis om. V (post dies add, s. u. m2), 8. u. D, sibi om. P1 4 cernerit P et om. CN\' indigeret P si] sed RAJFT et (si corr.) D 5 oculum fecit RCB\'.J.\\x oculos fecit V oculum facit BA tabiscere BA 6 solus panem suum PP\'l\'n panem suum solus cet. manducauit (uit ex ret tn2), om. et V orphano WED orfano cet. 7 instatuit P affectu et rei. (Cnlt. qui numquam ... operuit qui) nudi operti et uelleribus o. s. humerorum calefactorum (om. humeros... gratulatus est) et quod his maius est quod non lapsu inimicorum suorum gauisus est ai quis V 8 uellere B\' 10 est om. R, 8. U. A 11 lapsll RBAC qui rN\' quid P (d del.) quis cet. 12 agere V egredi CB\'N\'T ei (a. i egere) D si om. IiA nil P\'DT ex om. C tantum BBA 13 solum om. V relinquit V de te OB\'N\' (de s. u. W\') VDT te RAP\' et (exp.) B, om. P 15 quia] qui cod. mus. Brit. Reg. 5 F 13 16 es tuarum CB\'N\' 17 eius es RiP\' arbiter es A 18 auro (0 ex um m3) P 19 infodisti (0 ex u m3) P 19 sq. uinde (ter) P )

503

uende lapidem et eme regnum dei, uende agrum et redime [*]( C ) tibi uitam aeternam. uera allego, quia uerba adstruo ueritatis. si uis perfectus esse, inquit omnia quaecumque habes uende et da pauperibus, et habebis thensaurum in caelo. et noli contristari, cum haec audis, ne dicatur et tibi: quam difficile qui pecunias habent in regnum dei intrabunt. magis cum haec legis, considera quia ista tibi potest mors eripere, potestas superioris tollere, deinde quia peteris parua pro magnis, caduca pro aeternis, thensauros [*]( D ) pecuniae pro thensauris gratiae. isti corrumpuntur, illi permanent.

considera quia hos non solus possides. possidet tecum tinea, possidet aerugo, quae consumit pecuniam. has tibi consortes auaritia dedit. uide autem quos tibi det gratia debitores: splendidum in panibus benedicent labia iustorum et testimonium bonitatis illius fiet. facit tibi debitorem patrem deum, qui pro munere, quo pauper adiutus est, faenus exsoluit quasi boni debitor creditoris. facit [*]( E ) [*]( 3 Matth. 19, 21 sq. Bas. 280 B (51 D) 6 Mure. 10. 23 (Matth. 19. 23) Bas. 288 A (54 D) 11 Matth. 6, 20 Bas. 273 C (49 B) 14 Sir. 34. 23 (31, 28; ) [*]( 1 et pr. om. PP\'D et eme tibi CB\'N\' 2 allegoria R uerbo CB\'%E astruo uerba V 3 inquit esse P* inquit uade et uende omnia quaecumque habes V 4 pauperibus et ref. (om. et habebis ... caelo et) V 5 dicas P\' 6 et om. VE post tibi add. sicut et adulescenti illi diuiti dictum est CB\'N\'DT et in mg. m2 V qui p intf. in t magis dum V pecunias] possessiones N\' 8 mors potest Y tollere s. u. P, ex tolerare m2 31 deinde] denique RA 9 quia pateris R (corr. qui appetis) quia peaeris C quia appeteris B\' quia poteris (o ex e m2 21) N\' thensauros et 10 thensauris P thesauros et thesauris cet. gratiae uendere (uendere in mg. m3 9() N\' 11 solus non (non 8. u. 21) N\' solum B possedis P possedit P tecum] ergo CB\' ęrgQ (s. enim) 21 enim 21 \'E 12 possedit (corr. m3) P aerugo] ergo P hos V (a s. o) P\' conssortes (s pr. del.) P 14 spJendidi dum PPDT 15 fac P 16 xxx debitorem C patrem debitorem E quo extra u. m. ant. 2t 17 fenus PRAD foenus cet. exsoluet 2121 \'B\' et (it ex et) E exsolujt (e m2 8. i) V exoluot (i s. P) D debitor ex creditor P facit Y )

504

tibi debitorem filium, qui ait: esuriui et dedistis mihi manducare, sitiui et dedistis mihi bibere, hospes eram et collegistis me, nudus et operuistis me. quod enim unicuique minimorum conlatum est sibi dicit esse conlatum. nescis, o homo, struere diuitias. si uis diues esse. esto pauper saeculo, ut sis deo diues.

diues fidei diues est deo, diues misericordiae diues est deo, diues simplicitatis diues est deo, diues sapientiae, dines scientiae diuites deo. [*]( F ) sunt qui in paupertate abundent et qui in diuitiis egeant. abundant pauperes, quorum profunda paupertas abundauit in diuitiis simplicitatis suae, diuites autem eguerunt et esurierunt. neque enim otiose scriptum est: diuitum pauperes praepositi erunt et proprii serui dominis faenerabunt, quia diuites et domini superuacua et mala seminant. ex quibus fructum non colligant, sed \'spinas metant. et ideo pauperibus diuites erunt subditi et serui dominis spiritalia [*]( 583 A ) faenerabunt, quemadmodum diues rogabat, ut sibi stillam aquae pauper Lazarus faeneraret. potes et tu, diues, istam implere [*]( 1 Matth. 25, 35 sq. 4 Matth. 25, 40 12 Prouerb. 22, 7 15 Hier. 12, 13 16 I Cor. 9, 11 17 Luc. 16, 24 ) [*]( 1 filium dei CB\'N\' et (dei 8. u. m2; V dedistis D (s alt. s. U.) dedisti T 2 manducare et re* (om. sitiui... me) V dedisti T biuere P potum C 3 operuisti B cooperuiati C et Monac. 10041 4 etenim V eetj fuerit CB\'N\' 5 collatum s. u. 21 datam CB\' nescis ... esse om. X\' 0 extra u. C instruere Y 6 a seculo V diues deo N\' deo s. u. m2 V 7 qui diues est in misericordia hic est diues in deo C\'B\'ll\'\'TlT diues est deo om. A diues est ... sapientiae om. V diues in simplicitate diues est deo CB\'N\'DT, om. pi 8 sapientiae et scientiae CB\'N\'DT diuitesj diuea est BA YCB\'N\' et (m2 diuites) B 9 abundant AB\' et (ant tn2 ex ent) B 10 pauperes ... abundauit om. V abundabunt WE 12 dinitibus P 13 fenerabunt %\'D foenerabunt T fenerabunt cet. 14 domini (0 ex u?) P mala] multa RBÂPIDT 15 non om. N\' conligunt RB colligunt (a 8. u) A et exp. A, om. CB N\' ita pauperis diuitibus preerunt B\' 16 (item in sqq.) fenerare D foenerare A fenerare cet. faencrabnnt] seminabunt BBA 17 rogabat] fenerabat N\' 18 istam om. D )

505

sententiam. largire pauperi, et domino faenerasti; qui enim largitur pauperi deum faenerat.

Pulchre autem sanctus Dauid in psalmo septuagesimo quinto. hymnum deo concinens ad Assyrium scriptum, hoc est aduersus nequitiae spiritalis Assyrium. inanem ac uanum principem istius mundi, ita coepit: notus in Iudaea deus. hoc [*]( B ) est non in diuitibus, non in nobilibus et in potentibus, sed in anima confitente notus est deus. et in Istrahel magnum inquit nomen eius, non in principibus et consulibus, sed in eo qui deum uidet; ipse est enim Istrahel. in quo profunda fides ad cognitionem dei potuit peruenire.

et factus est inquit in pace locus eius, ubi quietus affectus nullis diuersarum cupiditatum exagitatur fluctibus, nullis auaritiae turbatur procellis, nullis diuitiarum quaerendarum ignescit [*]( c ) incendiis. ipse est qui speculatur aeterna et habitat in Sion, confringens omnia spiritalium instrumenta bellorum, conterens arcus, quibus diabolus ignita dirigens iacula graues pectoribus [*]( 1 Prouerb. 19, 17 4 Ephes. 6, 12 6 Psalm. LXXV 2 8 Psalm. LXXV 2 11 Psahn. LXXV 3 15 Psalm. LXXV 5 et 3 16 Psalm. LXXV 4 ) [*]( 1 largire] etlargire H et (et exp.) B et largiri A largire (s. m2 si largietis) V si largieris W ml CiK\' ei largiris B si largiaris 21 m2 E fcnerasti V ml feneraueris V m2 CB\'N\' fenerari (ri in ras.) R foenerare A 2 drti P dno Sl\'J5 deo cet. 3 septuagisimo P 4 imnuni P himnum W ymnum P1 T$L\'E id est V 5 nequitias CB\'N\' spiritales CB%E adairium P assirium T assyriyrum V enim inanem CB\'N\' ac] et TE uacuum T (ex corr.) N\' 6 mundi sonat C et (sonat s. tt. 1112, V post deus add. in israhel magnum nomen eius CB\'}.?\' 7 cst om. A id est in confessione non V et in PP\'D2\'eed in CB\'l\\Тi et BBAV potestatibus RA sed in PP\'DTRBA et m2 QI et in 2f 1Il1 cet. sed notus cst deus in anima confitente non in potente V 8 anima confitentem P confitendo B\' notus est om. CB\'lV\' deus om. BA, s. u. m2 B, deo CB\'l\\xI et in ... eius om. CB\'N\' in Istrahel om. P israhel uel isri libri magnQ? P 9 inquit om. V 10 ipse in ras. m2 V enim 8. t*. m2 V isrlti P israhel uel isri cet. (om. V) (item p. 508, u. 10) 12 inquit om. CB\'N\' post eius add. et habitatio eius in sion CB\'N\' 14 querendarum diuitiarum$VE igniscit D Monac. 10041 ignescit (e ex i) T 15 et om. P 17 iaculas B )

506

hominum solet inurere passiones. sed illa iacula iusto nocere non possunt, cui deus lux est, tantumque abest a caligantium . horrore tenebrarum, ut aduersarius in eo locum habere non possit, qui etiam principibus se consueuit infundere. sicut [*](D ) infudit Iudae etiam proditori concidens tamquam in silua lignorum fidei ianuas, ut in cor eius haberet ingressum et aeterni nominis tabernaculum possideret apostolatus conlati munere dedicatum. ergo ille quasi inprobus usurpator concidit ianuas, ut uiolentus introeat, dominus autem quasi pius inlustrat seruolos et eorum fulgentibus meritis et claritate uirtutum tenebras mundi huius inluminat. hanc pacifici atque mansueti habent aput deum gratiam sobria mentis suae [*](E ) tranquillitate fundati, insipientes autem corde turbantur et ipsi sunt sibi propriae exagitationis auctores, quia desideriorum suorum uoluuntur aestu et quodam salo fluctuant.

Qui sint isti significauit expresse dicendo: omnes uiri [*]( F ) diuitiarum. omnes dixit, nullum excepit. et bene uiros diuitiarum appellauit. non diuitias uirorum, ut ostenderet eos non possessores diuitiarum esse, sed suis diuitiis possideri; possessio enim possessoris debet esse, non possessor possessionis. quicumque igitur patrimonio suo tamquam possessione non [*]( 2 Psalm. LXXXXVI 11 4 Psalm. LXXIII 5 sq. 6 Luc. 22, 3 7 Matth. 10, 4 16 Psalm. LXXV 6 ) [*]( 1 illa om. VT 2 et tantum (om. que) V 3 eo (0 ex a) N eum T 5 infundit RET infudit (d in ras.) D etiam om. CB\'N\' in (exp. IJ) ligna siluarum DT 6 et ut D 7 possideret post dedicatum transponit V apostolatus ... dedicat del. mt 91, om. WE 8 muneri 31 muneris T dedicatum V, om. RBA, dedicat cet. (cxp. in D) ille] princeps huius mundi ORJN\' 10 seruulos P (u alt. ex 0) cet. claritatem PRB 12 sobria RBA 13 insipientes (s alt. add. m3) P 14 sunt sibi] s (s. u.) sibi (om. sunt) P\' sibi sunt CB\'N\' 15 uuluuntur R (cot\'r. ml) B aestu uoluuntur CB\'N\' solo V stilo A 16 qui autem sint isti prophete significauit OB\'N\' qui autem (autem s. «. m2) V isti significauit in ras. P expresse aignificauit V expresse om. CB\'N\' 18 apellauit P 19 suis] a suis RB.AP\'DT possederi P 20 possessoris (i ex e) P )

507

utitur, qui largiri pauperi et dispensare non nouit, is suarum [*](581 A ) seruulus. non dominus facultatum est, quia alienas custodit ut famulus, non tamquam dominus ut suis utitur. in huiusmodi ergo affectu dicimus quod uir diuitiarum sit, non diuitiae uiri. intellectus enim bonus utentibus eo, qui autem non intellegit, is utique intellectus sibi gratiam non potest uindicare et ideo somno temulentiae consopitus obdormiuit. huiusmodi igitur uiri somnum suum dormiunt, hoc est suum somnum, non Christi dormiunt. et qui somnum Christi [*]( B ) non dormiunt non habent Christi quietem, non surgunt Christi resurrectione. qui ait: ego dormiui et quieui et surrexi, quoniam dominus suscipiet me.

in hoc quoque saeculo dormitant digni habiti increpatione caelesti qui ascenderunt equos, quos refrenare non poterant. legimus alibi dicente ecclesia siue anima: posuit me currus Aminadab. si ergo anima currus est, uide ne equus caro sit, agitator [*]( 5 Psalm. CX 10 8 Psalm. LXXV 6 11 Psalm. III 6 13 Psalm. LXXV 7 15 Cant. 6, 11 ) [*]( 1 quia (a eras.) P dispensare (i ex e m3) P his P 2 seruulus est (om. deinde est) CB\'N\' quia (om. alienas) RA et ml B qui alienas P et m2 B qui aliena (731 quia aliena WE quia bona B\' quia sic et alios V costodit P 3 famulos PV yt A, ut del. m2 91, om. %\'E. de B\' utatur Chi et (i s. ę. \'1l2) St in huiusmodi... diuitiarum in ras. ml P, s. in huiusmodi ergo affectu est ras. 4 adfecttl RA discimus B\' dicimur quod uir diu. sit s. u. P 6 his A et (h exp.) BB 7 ternulentio B\' compositus V obdormit D (it ex iuit) CB\'N\'lx 8 somnium PBC\'JТ.E et u eras.) BA dormierunt B\' hoc est suum somnum om. GR\'N\' 9 somnium P somnium (i eras.) suum A post doimiunt add somnium C%\'E somnum B\'% et... dormiunt om. V somnium PBCHE et (i eras.) RA christi somnum B\' 10 ChristiJ in (s. u ) christi A in N\' 11 resurrectionem CN\' quietem RBA quia ipse ait GB\'S\' ego dormio et cor meum uigilat (om, et quieui... me) V resurrexi RBA 12 suscipiit P suscepit N (m2 ex suscipiet) CB\'%\'E quoque GRIN\' et (in mg. quique) D qu.que A quique cet. 13 dormiant Ci?I\'E dormiunt (u ex a) 81 quia RBAN\'V et (a tkl.) D 13 et 508, 3 ascinderunt P 14 dicentem ACB\'N\'V 15 ecclesiam R (in eras.) ACB\'N\'V animam R (m eras.) ACB\'N\'V 16 anima om. P caro equus T )

508

autem uigor mentis, qui regit carnem et motus eius uelut [*]( C ) quosdam equos prudentiae habenis cohercet. dormitauerunt ergo qui ascenderunt corporis uoluptates nullo eas moderamine gubernantes. unde et ascensores eos quam equites uel agitatores maluit nuncupare. agitator etenim cum disciplina et arte pro suo equos arbitrio agitat, ut uel currentes incitet uel reflectat indomitos uel reuocet fatigatos uel mansuetos pro sua uoluntate conuertat. unde cum reciperetur Helias et curru quasi ad caelum ferretur, clamauit ad eum Helisaeus: [*]( D ) pater, pater, agitator Istrahel et eques ipsius, hoc est: qui populum domini bono ductu regebas constantiae merito hos accepisti currus, hos equos ad diuina currentes, quia moderatorem te humanarum mentium dominus conprobauit, et ideo tamquam bonus auriga certaminis uictor aeterno praemio coronaris. in Ambacum propheta quoque lectum est ad ipsum dominum dictum: ascendes supra equos tuos, et equitatus tuus salus; agitauit enim [*]( 10 Reg. IIII 2, 12 16 Habac. 3, 8 ) [*]( 2 qtuasdam (0 m2 8. a pr.) equos (s. u. m2) V cohercit P et (corr. m2) V 3 ergo s. u. m2 V post ascenderunt add. equos V (s. t*. m2) CB\'N\' uoluptatis P uoluntates RBA eas (a ex 0) D eos B\' ea V 4 gobernantes P et om. V maluit uel agitatores V 5 enim CB\'N\' 6 ante CB\' arte (r ex n) QI pro (cum N\') arbitrio suo equos CB\'N\' agitat om. RA, s. u. m2 B uentilat (s. m3 agitat) Monac. i0041 ut uel RBA uel ut PPDT uel (om. ut) CR\'N\' J\' incitet (a s. e m2) V incitat CB\' N\' 7 reflectet (i m2 s. e tert.) V reflectit OB\'N\' reuocet (a s. e m2) V reuocat CB\'N\' 8 uolontate P . conuertit B\'ÇJ{\'E et (i m2 ex a) 21 ftfonae. 10041 9 ad] in V 10 et om. P eques (es ex is m3) P eius \\}(/E 11 dictu R et (v m2 s. i) BA gubernabus (ba s. u.) V 12 currentes R\' (corr. currens) currens P\' curris id est P currens id est D (s. currentts eras.) T 13 animarum humanarum (om. nientium) N\' 14 et om. DWE boni CB\'N\'V 15 abacuc 91 (m2 ex ambacum) V (c alt. s. u. m2) CB\'%\'EDT abachuc A abbacuc P\' profcta quoque P quoque propheta (uel profeta) cet. 16 ascindes P ascendens R RAP\' T ascende N\' qui ascendes (om. ad i. d. dictum) V supra PP\' super cet. 17 cquitatio tua V tuos P (corr. m3) A solus A sanitas P\' agitaui. tC enim li agita aut enim A )

509

apostolos suos, quos per diuersa direxit, ut toto orbe [*]( E ) euangelium praedicarent. ascendes ait quasi rectori equorum, non quasi ascensori. ascendit enim etiam eques, sed ut regat, non ut tantummodo sedeat, eo quod desidiosus et piger somnolentae proferre non possit mentis incessum.