De Fuga Saeculi

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Altera, (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.2). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1897.

Frequens nobis de effugiendo saeculo isto sermo atque [*]( 417 AB ) utinam quam facilis sermo tam cautus et sollicitus affectus! sed quod peius est frequenter inrepit terrenarum inlecebra cupiditatum et uanitatum offusio mentem occupat, ut quod studeas uitare hoc cogites animoque uoluas. quod cauere difficile est homini, exuere autem inpossibile. denique uoti magis eam esse rem quam effectus testatur propheta dicendo: [*]( C ) declinacormeumin testimonia tua et non in auaritiam. non enim in potestate nostra est cor nostrum et nostrae cogitationes, quae inprouiso offusae mentem animumque confundunt atque alio trahunt quam tu proposueris, ad saecularia reuocant, mundana inserunt, uoluptaria ingerunt, inlecebrosa intexunt, ipsoque in tempore quo eleuare mentem paramus insertis inanibus cogitationibus ad terrena plerumque deicimur.

quis [*]( D ) autem tam beatus, qui in corde suo semper ascendat ? sed hoc [*]( 1 Augustinus contra dnas epist. Pelag. IIII 11, 30 (Frequena ... in corde eius), contra lul. Pelag. II 8, 23 (Frequens ... deicimur), de dono perseu. 8, 20 (Frequens ... deicimur) 8 Psalm. CXVIII 36 9 Augustinus de dono perseu. 19, 48 (non est in potestate nostra cor nostrum et nostrae cogitatiunes) 14 Augustinus de dono perseu. 13, 33 \\quis autem ... corde eius) ) [*](INCIPIT (EIUSDEM LIBER add. D. QUARTUS T) DE ESAU ET fESAU ET add. m2 A) FLGA SAECULI ADT INCIPIT (EIUSDEM add. P) DE FUGA SAECULI PP\'UU\'C\' et (add. LIBER. III.) V AMBRO- SIUS DE FUGA SECULI Cx INCIPIT LIBER (SCI AMBROSII EPl add. C, III Ux) DE FUGA SAECULI CWE 1 effugiendo U\' (ef eras.) fugiendo PouT isto est UxCxE Augusiinus loco primo et altero sermo est (est s. u. m2) ®\' 4 et (8. m2 t ut) quod A 6 exuere A (e alt. 8. u. m2) noti. P (s eras.) 7 eam s. u. m2 A 9 sunt cor Augustinus loco primo, om. est tertio 10 offusae (e 8. o m2) A effusae PCT inprouisaffueae C 12 inserunt] inferunt C inectunt C (corr. intexunt, sed eras) ) [*]( 11° )

164

sine auxilio diuino qui fieri potest ? nullo profecto modo. denique supra eadem scriptura dicit: beatus uir, cuius est auxilium eius abs te, domine: ascensus in corde eius. beatus plane, quem delectatio non reuocat, quem non inclinat uoluptas, qui ad inferiora non respicit, quod nec ipsius Loth uxor potuit euadere. quo admonitus exemplo apostolus posteriora [*]( 418 A ) obliuiscens et ea quae sunt priora adpetens festinabat ad brauium et peruenire meruit, quia ante se Christum uidebat, a quo ad iustitiae uocabatur coronam. sed peruenit ille, qui se ipsum sibi abnegauit, ut Christum lucraretur. denique non ipse uiuebat, sed uiuebat in eo Christus.

Nam quis inter tot passiones huius corporis, inter tot inlecebras huius saeculi tutum atque intemeratum seruare uestigium potest? respexit oculus et sensum mentis auertit, [*]( B ) audiuit auris et intentionem inflexit, inhalauit odor et cogitationem inpediuit, os libauit et crimen rettulit, tactus contigit et ignem adoleuit. intrauit mors per fenestram dixit propheta. fenestra tua oculus tuus est. si uideas mulierem ad concupiscendum, intrauit mors: si audias sermones meretricios, intrauit mors: si luxuria sensus tuos capiat, penetrauit mors. et ideo qui uult ascendere non laeta saeculi, non amoena, non delectabilia, sed plena doloris et fletus sequatur; [*]( c ) [*]( 2 Psalm. LXXXIII 6 5 Gen. 19, 26 7 Philipp. 3, 14 9 II Tim. 4, 8 10 Philipp. 3, 8 11 Gal. 2, 20 17 Hier. 9, 21 18 Matth. 5, 28 ) [*]( 1 quis A (8 8. u. m2) C (s eras.) 2 et (eraa.) supra 9t\' dicit in spatio min. add. ml A 3 eius APUT, exp. U\', om. cet. 4 uoluptas non inclinat 31x 5 non ipsius C 12 inter T (ter s. u. eras.) paesiones A (8. m2 * ibus) passionibus T tot PVCCCx totas A (s. m2 t tantas) tantas cet. 14 potest uestigium 91x euertit Nx 16 rettulit A reddidit 81x retulit cet. 17 fenestras T 18 est oculus tuus UxCx uideris UxC\'CxE 19 concupiscendum eam C intrabit Aml C\' ml PC et (b ex u) D intrauit A m2 C\' m2 cet. si ... intrabit mors in mg. m2 T, om. C audieris Cx 20 intrabit A ml POlOx intrauit A m2 cet. luxoria (v 8. 0) A penetrabit A mt PCC\'Cx penetrauit A m2 cet. 22 sequetur 21 (e alt. ex a) )

165

melius est enim ire in domum luctus quam in domum gaudii. denique nec Adam de paradiso descendisset, nisi delectatione deceptus esset.

pulchre igitur Dauid, qui periculosos hominis etiam ipsos aspectus fuerat expertus, beatum illum dicit cui spes omnis in dei nomine. sic enim non respicit in uanitates et in insanias, si semper in Christum intendat, semper Christum interioribus oculis aspiciat. unde iterum ad ipsum conuersus [*]( D ) ait: auerte oculos meos, ne uideant uanitatem. uanitas circus est, quia nihil prodest: uana est equorum uelocitas, quia mendax ad salutem est: uanitas theatrum est, uanitas ludus omnis. omnia inquit uanitas dixit Ecclesiastes quae in isto saeculo sunt. denique qui saluus esse uult supra mundum adscendat, quaerat uerbum apud deum, fugiat hunc mundum, terras relinquat; non enim potest percipere illud quod est et [*]( 419 A ) est semper, nisi prius hinc fugerit. unde et dominus uolens patri deo adpropinquare <ad> apostolos ait: surgite, eamus hinc.

Docet te etiam lex fugiendum saeculum, deum sequendum. [*]( B ) quid enim aliud docet, cum dicit: disponetis uobis ciuitates ad refugium, et erunt uobis refugia, quo refugiat homicida, omnis qui percusserit animam inuitus et infra et infra: sex ciuitates ad refugia erunt uobis. tres ciuitates dabitis trans Iordanen et tres ciuitates dabitis in [*]( C ) [*]( 1 Sir. 7, 2 (3) 4 Psalm. XXXVIIII 5 8 Psalm. CXVIII 37 10 Psalm. XXXII 17 11 Eccl. 1, 2 16 loh. 14, 81 19 Num. 35, 11 22 Num. 35, 13 sq. ) [*]( 1 est om. UC, s. u. 81\' enim om. UxE gaudii] conuiuii Cx conuiui E 3 qui om. APCCxCx hominis A (s. m2 I es) PCC\'CII homines cet. 4 ipsos aspectus A (s. m2 i ipso aspectu) P%CC\'Cx ipso? aspectu V ipso aspectu 81\' (ex ipsos aspectus) cet. cuius A m2 T 6 in pr. APCT, om. cet. insanias falsas C\' in om. 81xE si semper N\' 8 uanitates C\' 9 uanitas est 81x uana A (a pro s. u. m2) 11 bominis (h 8. b) P inquit del. m2 81\', om. P\'CxDT dixit om. UxE 12 isto A («. m2 i hoc) PCCC hoc cet. 13 dum st 16 ad add. ed. Rom. apostoloa A ml PYN\' apJa 31, om. t apoi stolis A m2 cet. 19 qupd A 23 iordanem VUP\'T et (-en corr.) E )

166

terra Chanaan? aperte quidem confugientibus hoc crimen homicidii refugia proposita sunt, sed consideremus *altius. quattuor sunt quae admonent profundius esse spectanda lectionis arcana istius. unum, qua ratione ex his ciuitatibus. quae Leuitis in portionem sorte obuenerunt, sex ciuitates ad refugium datae sunt homicidii crimine laborantibus, cur non etiam aliarum tribuum ciuitates ad hoc munus deputatae. secundum, qua ratione sex numero; non enim otiose numerus [*]( D ) hic praescriptus uidetur neque plurium neque pauciorum ciuitatium. tertium, cur tres ultra Iordanen ciuitates et tres in regione Chananaea dispositae sint, quae refugio peccantibus forent. quartum, cur denumeratio et definitio temporis conprehensa, intra quod habitet homicida in ciuitate refugii, quoad moriatur sacerdos magnus et post mortem sacerdotis magni reuertatur homicida in ciuitatem habitationis suae. de singulis ergo oportet dicere atque eo ordine quo proposuimus quaesita [*]( E ) absoluere.

Conpetenter itaque Leuitarum ciuitates datas ad refugium primo explicandum est. congrue autem prouisum liquet, quia [*]( 2 Philo de profugis 17 (I 559, 1 M.) 5 Num. 35, 6 13 Num. 35, 25 18 Num. 35, 6 Philo 1. c. 17 (559, 12) ) [*]( 1 canaan P21\' chanaam 91 confugientibus 31\' (con eras.) fugientibus rc 2 sed ei A (si 8. u. m. ant.) NplT si (om. sed) YCC\' 4 lecti- c c onis b arcana a istius A (a b c m2) lectionis arcana istius PCCx istius arcana lectionis VT istius lectionis arcana 91D arcana lectionis istius N\' lectionis huius arcana Cx 5 in portionem sorte A (s. m2 i inter portionum sortem) inter portionum sortem 91 inţęr portionem sorteqi T in portione sorte X\' 6 sunt A (s. m2 l sint) P sint T (u s. i) sint C et C\' (ex sunt) cet. crimine P (e ex a) 7 post aliarum extra ti. add. tn. ant. non sunt A (it. mg. 1112 ali\' Cur etiam aliarum tribuum ad hoc munus) deputatae sint C (sint ex sunt s. u.) 9 paucorum P et (a 8. 0 m2) Y panciorum E (i del. m2) paucarum Cx 10 ciuitatium AVW et (i tert. del. m3) U ciuitatum cet. iordanen APVUU\'C iordanem cet. 11 refugio A (v s. 0 rn2) refugium 91T 12 denumeratio P (i a. e pr., Y (i s. e pr. m2) dinumeratio CCx conprehen ta sit 91\' (sit s. u. m. ant.) WE 13 quoad usque PC ct (usque s. u.) T 16 quae A (s. m2 1\' quo) P quaesita A (a alt. m2 in ras.) )

167

Leuitae fugitantes sunt mundi huius, ut plactant deo, relinquant patriam parentes filios omnem cognationem, ut adhaereant uni deo. denique et Abrahae dictum est: exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui. sed forte dicas: Leuita non erat. sed habebat in lumbis suis Leui, ut legimus ad Hebraeos scriptum. et dominus Leuitis dicit, cum discipulis suis, hoc est apostolis dicit: si quis uult [*]( 420 A ) post me uenire, abneget se ipsum et tollat crucem suam et sequatur me, quamquam ad omnes iam dictum sit: uos autem genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus in adoptionem. uenit plenitudo, reliquiae cessarunt. Christus enim omnes uocauit, omnibus profectio patet, ut omnes sequantur, omnibus regnum propositum et uita aeterna.

ergo cui deus portio est nihil debet curare nisi deum, ne alterius impediatur necessitatis munere. quod enim ad alia officia confertur, hoc religionis cultui atque [*]( B ) huic nostro officio decerpitur. haec enim uera est sacerdotis fuga, abdicatio domesticorum et quaedam alienatio carissimorum, ut suis se abneget qui seruire deo gestit. recte ergo fugaces fugacibus commendauit aeternae legis sanctio, ut qui hunc mundum obliti sunt eos recipiant qui peccata sua condemnantes atque opera obliuionem uitae superioris expetant et saecularia quae gesserint abolere desiderent. fugitans igitur [*]( C ) est suorum sacri altaris eius minister. unde dominus quasi [*]( 2 Luc. 18, 29 3 Gen. 12, 1 5 Hebr. 7, 10 7 Luc. 9, 23 10 I Petro 2, 9 11 Galat. 4, 4 Rom. 11, 5 17 Philo 1. c. 17 (559, 21) 24 Matth. 12, 48, cf. Philo 1. c. 17 (559, 17) ) [*]( 1 fort. <qui> ut 3 et PC om. cet. 5 leui PCx r leui. U\'C leuim VUx leuin cet. 8 se A ml PVCSH semet Am2 (met 8. u.) cet. 10 sit A (s. u. m2 i est) est (8. ait) T sit in ras. 91x 11 adoptione APVWCx adoptio U adoptionis (om. in) T 13 profectio pi et (i eras.) E profecto 91x perfectio cet. propositum est V et (est s. fl.) C 15 ne? AP 16 cultu C 19 se seruire A (se del. m2) C (se eras.) P 20 in (del. m2) hunc A 21 conderapnantes PC 22 expetant 31 expet.nt C (a eras., u 8. raN.) expetunt T (ex expectant) expectent 91\' (m2 ex expectant) expetent E exoptent 21x expectant cet. et A (s. m2 l ac) ac T )

168

princeps sacerdotum formam Leuitis in euangelio dans suo dixit: quae est mater mea aut qui sunt fratres mei? hoc est: non agnosco matrem, non recognosco fratres, ignoro proximos. mater mea et fratres mei hi sunt qui audiunt uerbum dei et faciunt. solum ergo uerbum dei nouit minister, cum eos nouit in quibus operatur dei uerbum. et ideo exul est mundi: fugitans corporis, fugitans passionum abdicat se omnibus, ut solus remaneat, sicut Helias [*]( D ) dixit: et ego relictus sum solus. sed non erat solus, cum quo erat Christus. et ipse dominus relictus est solus, sed non sum inquit solus, quoniam pater mecum est. est etiam illa causa quia Leuitae ministri sunt dei.

et ideo ipsorum ciuitates fugientibus homicidis per legem deputantur, quia ipsis ius est diuina mandata exsequi circa eos qui crimen mortale admiserint. nescit ecclesia publicare leges suas: nouit,[*]( E ) ut dominico sacerdos oboediat imperatu. audi Leuitam dicentem tradidi huiusmodi Satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus sit in die domini nostri Iesu Christi. percussus igitur Leuitico gladio moriatur sensus carnis in nobis, ut uiuat anima nostra. nisi enim sensus carnis occiderit, nullus esse potest uitae fructus aeternae.

Sex autem ciuitatum refugia sunt ita, ut prima ciuitas sit cognitio uerbi et ad imaginem eius forma uiuendi. quicumque [*]( 4 Luc. 8, 21 9 Reg. III 19, 14 Philo 1. c. 17 (559, 42) 11 Ioh. 16, 32 17 I Cor. 5, 5 22 Philo 1. c. 18 (560, 9) ) [*]( 2 et qui P\'Cx 4 mea CW, om. cet. 6 uerbum dei PG\' 8 qui abdicat %xE abdicat (ns s. t m2) P 10 xps erat Cx erat dS C\' erat ipse dns (ipse dns s. u. m2) C 12 quia A (8. m2 i qua) quia (i s. u.) UT 13 homicidiis A (i ult. 8. u. m. ant.) 21x (i ult. exp.) 14 ipsis ius (s. m2 i ipsius) A ipsius 21\' (m2 ipsorum) VWlxEP ipsis (ex ipsius) eat ius (ius 8. u ) T circa eos 8. u. P 15 publicare AP publicas cet. 16 imperatu (a. m2 1: to) A imperatui VCC\'Cx imperato T imperatore VI imperio 9f (ex imperatu) 21 xE 17 huiusmodi hominem P\' 18 iha APm\'CC 20 ut A (s. m2 1 et) et U\', om. Cx 21 potest esse 21x fructus uitae P T fructus s. «. 21\' 23 cogitatio A ml D recognitio A 8. m2 T )

169

enim eam cognitionem fuerit ingressus tutus a poena est secundum quod et dominus ait: iam uos mundi estis propter sermonem, quem locutus sum uobis. et alibi: [*]( 421 A ) haec est autem uita aeterna, ut cognoscant te solum uerum deum et quem misisti Iesum Christum. haec igitur ciuitas uelut metropolis, cui adiacent aliae quinque ciuitates Leuitarum. secunda est ciuitas consideratio diuinae operationis, qua creatus est mundus. tertia ciuitas est contemplatio potestatis regiae et maiestatis aeternae. quarta ciuitas propitiationis diuinae contuitus. quinta ciuitas legis diuinae contemplatio, quae praecipit quid faciendum sit. sexta quoque ciuitas portio legis, quae praescribit quid non faciendum sit. quanta abundantia diuinae misericordiae, quantae diuitiae [*]( B ) pietatis eius, ut singulorum studia fragilitatesque humanae condicionis considerans, quibus et inuiti ac reluctantes ad culpam ducimur et non uoluntaria delicta uicti inlecebris frequenter committimus, diuersa nobis refugia proponeret, sex uidelicet urbium, ut quo numero mundus formatus est; eodem numero aduersus mundana uitia et saeculi huius naufragia remedium prouideretur!

Primum igitur remedium, ut si cui boni propositi uiro [*]( C ) culpa inrepsit, is sine ulla conperendinatione, si perfectam uelit habere securitatem, ad ipsam rerum arcem omnium [*]( 2 Ioh. 15, 8 4 Ioh. 17, 3 ) [*]( 5 drti aerum VN 6 haec eat 21 ciuitas est V (est s. fl. m2) quinque (s. m2 t quoque) A quoque VN queque T 8 est om. VN 9 potestatis N (p ex c corr. 91\') T ciuitas A (s. m2 potestatis) ciuitatis cet. 13 misericordiae J iustitiae (in spatio min. m. ant., fort. in ras.) A (s. m2 misericordiae) 14 fragilitatisque A (t e 8. i tert. m2) C\' (con\'. m2) P 17 proponeret V%C proponere A (s. m2 1 praeponeret) PC\'Cx et (ex praeponeret) T proponat$1\' (m2 ex proponere) WE 18 formatus (a. for m2 t fir) A 21 est remedium 21\' (est s. v.) C (est s. u. m2) UxE si cui C et (cui ex cut m2) C\' sicuti PCx si UxE sicut 21\' (cut eras.) cet. 22 irrepserit WE is A (his m. ant.) P (ita m2) T (is eras., 8. ita) 23 omnium arcem UxCxE )

170

properet, ubi uerbum est dei in illo sinu patrio, id est arcano ac recessu dei, ubi est fons sapientiae, unde pro morte uitae aeternae hauriat potum inmortalem. secundum est remedium, ut qui non potest cognitionem boni illius praelibare et tardior uel ingenio est uel fidei conprehensione, quoniam ueloci[*]( D ) mentis uigore atque ingenii acumine ad cognitionis summa contenditur, saltem opera domini consideret atque ex his quae facta sunt tanti contempletur operis auctorem, quoniam ex his bonis, quae sunt in constitutione istius creaturae — bona enim ualde, sicut dominus dixit, — bonum illud summum atque aeternum conprehenditur. qui ordo rerum, quae disciplina, quae gratia? nonne his quamuis tardum ingenium diligere auctorem suum prouocatur? etenim si parentes, quia nos [*]( E ) genuerunt, amamus, quanto magis diligere debemus creatorem parentum auctoremque nostrum! ergo operatoria uirtus dei. etsi non uidetur, tamen ex suis operibus aestimatur operatoremque opera sua produnt, ut intellegatur qui non conprehenditur. unde et dominus ait: si mihi non creditis, uel operibus credite. bona igitur etiam haec ciuitas ad refugium, quae aedificatoris sui testificatur gratiam et affectum nostrum excitat, ut eius simus cupidiores qui tantam nobis [*]( F ) fabricae huius uideatur contulisse pulchritudinem. tertius ordo est regalis potestatis contemplatio, ut subiciamur regi, si non deferimus tamquam parenti. metu enim praesidentis plerumque fit oboediens potestati qui est salutis ingratus, ut necessitatem sobrietatis agnoscat qui noluit ac nequiuit gratiam pietatis [*]( 9 Gen. , 31 18 Ioh. 10, 38 25 Uerg. Aen. X 666 ) [*]( 1 proponeret A (8. m2 i properet) 4 cognitiong A (5 ex e) 7 salti A (I ex 6) saltira VUU\'ET 8 contempletur operis aucto[rem] in ras. m2 A 9 quae del. m2 A, 8. u. T 10 ualde sunt 21\' (sunt 8. u.) WEP\' illum P (corr. ml) AC\', om. Cx 13 prouocantur P (n exp.) C\'Cx quia A qui 21T 16 uide*tur A 24 deferimus honorem T praesidentęs A (i 8. ?) 26 sobrietatis A (s. m2 t tas) T (ti s. fl.) qui A (s. i m2 t e) qup (corr. qui) T )

171

agnoscere. corrigit ergo necessitas quem pietas prouocare debuerat.

Hae sunt tres ciuitates trans Iordanen perfectiori prudentiae ad refugium datae, ut primo culpam fugiamus inductione animi conformes ad imaginem dei. ita enim creati sumus dicente deo: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. haec ergo primae illius lex ciuitatis est. deinde si per fragilitatem carnis et mundi inlecebras ita [*]( 422 A ) mentem nostram formare non possumus, reuerentia paternae generationis et sedulitate prolis leuemus; caritas enim multitudinem peccatorum operit. qui ergo ad imaginem dei esse non potuerit sit ad plenitudinem caritatis. illa ciuitas culpam excludit. haec soluit. haec denique lex secundae ciuitatis: diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota uirtute tua. sed si rursus angusti animi et minuti sunt qui abundantiam caritatis et [*]( B ) gratiam recipere non possunt. habes tertiam ciuitatem, ut diuinae potestatis formido te sobrium faciat et inflectat metus. et haec lex tertia: dominum deum tuum adorabis et ipsi soli seruies. haec igitur praecipuae uirtutes et ideo paucorum, non plurium supra Iordanen positae, ut exprimas quasi imago archetypum, diligas quasi filius patrem, adores quasi subditus regem.

qui autem lordanen transierint — [*]( C ) [*]( 6 Gen. 1, 26 10 I Petr. 4, 8 14 Deut. 6, 5 19 Matth. 4, 10 ) [*](1 agnoscere ... pietas in mg. m2 A 3 haec UCxE iordanem WEP*T 4 inductioni A (s. m2 i ne) 5 conformes A («. m2 ix is) T (es ex is) conformis VN 6 dno M T* 7 primę A (a s. ę m2) prima T illius/. lex ciuitatis ^ est A (X m21 illius lex ciuitatia est PCC\' illius lex est ciuitatis V illius ciuitatis lex est N lex est illiue ciuitatis T lex primae illius ciuitatis est (est s. u.) Cx 12 potuerit 21x (u s. fl.) poterit COli 13 lex est (est 8. u. m2) C ciuitatis est (est s. u. m2) W 16/. angusti /: animi A (/. m2) animi angusti T 17 possint C 18 formido om. %xE 19 est lex C (est 8. u. m2) T 20 illi VCC\'P\' haec A (c exp. m2) ?(\' (bee vi2) hae cet. 21 iordanem W\'CxEP\'T post Iordanen add. autem s. ft. P (M. ant.) T )

172

Iordanis autem descensio eorum dicitur —, qui descenderint ergo ex illis superioribus uirtutibus ad haec inferiora, id est in quibus integritas caritas humilitas uacillauerit, habent propiora homini refugia quae petant. ut qui obnoxii delictis et inflexi uitiis sunt non uoluntariis sperent dominum sibi reconciliari posse, si ueniam petant, sperent posse corrigi, si praecepta sequantur caelestium testamentorum, quibus aut informamur ad innocentiam aut reuocamur a culpa. haec igitur intra Iordanen ciuitates sequentes sunt, ut propitiemus nobis [*]( D ) deum, sequamur quae iubet, uitemus quae prohibet. sit ergo propitiandae diuinitatis ambitio, sequendae praeceptionis oboeditio, interdictae praeuaricationis cautio, quibus propitiatoriam dei misericordiam et nomotheticen eius prouidentiam uel institutorum obsequio uel interdictorum declinatione ueneremur.

Quartum superest quod de morte summi sacerdotis ait: quia usque ad illud tempus erit in ciuitate refugii 1. [*]( E ) homicida ille, donec moriatur sacerdos magnus, in quo secundum litteram haeret interpretatio. primum ipsa fuga sorte magis quam aequitate alicuius examinis definita, dein in causis paribus inpar euentus; poterat enim fieri ut post homicidae illius refugium sequenti die obiret magnus sacerdos. quae autem sub incerto sententia? ergo quia haeret [*]( 1 Philo Legg. alleg. II 22 (I 82, 46) 15 Philo de profugis 20 (561. 48) 16 Iosue 20, 6 22 Philo 1. c. 20 (562, 11) ) [*]( 1 iordanes 21 et (-is corr. m2) 31\' df ex dS P 3 habet A habent (ent ex et) Vm2 Um3 %\'ml 4 propriora A (s. m2 i propria) et (r alt. del.) PVWL\' propriora T (or s. u., r alt. exp.) Cx propria CSMx 6 reconciliare C et (i s. e alt.) AC se posse A (se s. u. m2) T posse se VN 7 sequuntur A sequantur P (q ex c, a s. u. m. ant.) secantur CxD 8 ad culpft A (& ex a m.. ant., s. m2 i a culpa) ad (d eras.) culpa U\', lort. ab culpa haec A hae ctt. 9 iordanem VOT 10 sit ex sint uel scit P 12 cautio. P 13 ut (s. u. m2) et A nomotheticen A (1:0 ex ne) 31 («. m3 legislationem) nomothedicen 2P 14 instauratorum A (s. m2 i institutorum) C (s. i institutorum) PCCx 20 dein scripsi de PC\'Cx deinde A (inde s. u. m2) cet. 21 cohiberet (s. in2 obiret) A 22 sacerdos P (0 ex u) quia (a s. u.) adhaeret A non adhaerentes T )

173

littera, quaeramus spiritalia. quis est iste magnus sacerdos nisi dei filius, uerbum dei, cuius aduocationem pro nobis habemus apud patrem, qui exors omnium est uoluntariorum [*]( F ) et accidentium delictorum, in quo consistunt omnia quae in terra sunt et quae in caelo ? uinculo enim uerbi constricta omnia sunt et eius continentur potentia et in ipso constant, quoniam in ipso creata sunt et in ipso inhabitat omnis plenitudo. et ideo omnia manent, quia dissolui illa non sinit quae ipse constrinxit, quoniam in eius uoluntate consistunt; omnia enim quoad uult suo imperio cohercet et regit et naturali concordia ligat. uiuit igitur dei uerbum et maxime in animis uiuit piorum nec umquam moritur plenitudo diuinitatis. numquam enim moritur sempiterna diuinitas et aeterna dei uirtus. sane moritur nobis, si a nostra anima separetur, [*]( 423 A ) non quo morte corrumpatur, sed quo dissoluatur atque exuatur mens nostra ab eius coniunctione; mors enim uera est uerbi et animae separatio. denique statim incipit anima peccatis patere uoluntariis.

Habemus haec genera non adumbrata, sed expressa uirtutum [*]( B ) in apostolo dicente eo: ita quod in me est, promptus sum et uobis, qui Romae estis, euangelizare. non enim erubesco euangelium; uirtus enim dei est in salutem omni credenti, Iudaeo primum et Graeco. [*]( 6 Coloss. 1, 16 sqq. 11 Philo 1. c. 21 (568, 27) 16 Philo 1. c. 21 (568, 31) 20 Rom. 1, 15 sq. ) [*]( 1 litterae A (e alt. add. m2) T littera S !t (8 s. u. m3, om. haeret) 2 dei pr. s. u. m2 A 3 est omnium WE et (eat s. u.) T 5 terris ℋxE 6 omnia sunt A (/• m2) sunt omnia T 7 sunt PCC\'Cx sunt omnia A (omnia s. u. m2) V (sunt eras.) NT inhabitat AนCCx et (in 8. u.) C\' inhabitabat P habitat cet. 10 omne PCC omnia (8. omne) T quoad A m2 (a 8. u.) quod AmlPCCC quoad T cohercet A (m2 ex coheret) coercet น\' 11 uerbum dei N 12 plenitudo ... enim moritnr om. PCx 14 separetur A (i a m2 8. e alt.) PC separatur cet. 15 exuratur A (8. m2 t exuatur) n et (r pr. eras.) P1 20 est om. CP1 promtua A 21 jl) uobis A uobis C )

174

iustitia enim dei in eo reuelatur, id est in eo qui credidit. denique addidit: ex fide in fidem, sicut scriptum est; iustus autem ex fide uiuit. in quo igitur iustitia dei reuelatur nisi in eo qui conformis est imaginis [*]( C ) filii dei? habes primum praeceptum ad imaginem dei. secundum quia inuisibilia dei per ea quae facta sunt intelleguntur, id est sempiterna uirtus eius et diuinitas operibus eius cognoscitur. haec est operatoria uirtus. tertium de imperiali potestate, quia uerbum dei regale est et iudiciale et plenum iustitiae sacerdotalis, remunerationem bonorum actuum et retributionem malorum uenturis in iudicium suum seruans, de quibus dicit apostolus: scimus autem quoniam iudicium dei est [*]( D ) secundum ueritatem in eos qui talia agunt. itaque qui ueritatem et iustitiam dei cognouit non debet ea agere quae morte digna sint. sequitur bonitas dei propitiatoria utique, de qua dicit: an diuitias bonitatis eius et patientiae et longanimitatis contemnis ignorans quoniam bonitas dei ad paenitentiam te adducit? id est: debet te adducere. prouocat te quia bonus est deus, ut sperare possis tuorum peccatorum indulgentiam; non uult enim uindicare [*]( E ) qui est paratus ignoscere. subtexuit etiam legislationem, id est nomotheticen, ut si quis contemplatione diuinae bonitatis resoluitur et magis ad neglegentiam quam ad paenitentiam [*]( 2 Rom. 1, 17 6 Rom. 1, 20 12 Roni. 2, 2 16 Rom. 2, 4 ) [*]( 1 qui A (s: m2 l quod) T (ex quod) 2 credit C\'P\' ex fide in fidem A (s. m2 X in fide ex fide) in fide (fidem VT) ei fide Vนน\'T ex fide in fide E 4 conformis A (i ex e m2) 5 primum del. m2 A dei del. m2 A, om. VN, add. 8. u. T 6 quia(s. m2 quam) A 7 et s. w. m2 A 10 remunerationS et A m2 et (nS ex nis) 21 et remunerationg T 11 uenturi A et 21\' (-ris m2) P (s postea add.) uenturi นE dicit] ait VNT 12 est et A (et exp. m2) C (et eras.) P 15 sunt Px"น"DET 17 ignorans A (n alto eras.) T ignoras cet. 19 ante quia add. ut YN ut A («. «. m2) PCT, om. cet. 20 none A (e eras.) 22 nomotheticen C (0 pr. in ras.) nemotheticen Cx (corr. m2) nomothedicen N\' )

175

prouocatur, legem sequatur, quoniam et quicumque inquit sine lege peccauerunt sine lege et peribunt et quicumque in lege peccauerunt per legem iudicabuntur..

Lex autem gemina est, naturalis et scripta: naturalis in corde, scripta in tabulis. omnes ergo sub lege, sed naturali, [*]( F ) sed non est omnium, ut unusquisque sibi lex sit. ille autem sibi lex est qui facit sponte quae legis sunt et in corde suo scriptum opus legis ostendit. habes quae bona legis sint, quae tamen non solum scire uel audire perfunctorie, sed etiam facere debemus; non enim auditores legis iusti sunt apud deum, sed factores legis iustifica buntur; cognouisti etiam quae mala. primum natura ipsa boni operis [*]( 424A ) magistra est. scis non furandum et seruum tuum, si furtum tibi fecerit, uerberas et si quis ad uxorem tuam affectauerit, persequendum putas. quod ergo in aliis reprehendis ipse committis: qui praedicas non furandum furaris, qui dicis non adulterandum adulteras. secuta est etiam lex, quae data est per Moysen, per legem autem agnitio peccati. accepisti etiam quid declinares et ea agis quae prohibita cognoscis. lex autem quid operatur nisi ut omnis mundus subditus fieret [*]( B ) deo, quia non solum Hebraeo lata est, uerum etiam aduenam uocauit, quae non exclusit proselytum. sed quia lex os omnium [*]( . 1 Rom. 2, 12 6 II Cor. 3, 3 11 Rom. 2, 13 23 Augustinus contra duas epist. Pelag. IIII 11, 30 (lex os ... conuertere) ) [*]( 1 et om. PC\'CxT,fort. recte quicamque ... peribunt in mg. m2 T 2 et pro om. PCC", 8. u. W 5 est PCC\'C", 8. u. m2 V, postea add. T+ om. AN 6 omnes ergo A (/■ m2) ergo omnes T omnes... naturali om. PCx naturalis 21 et (s eras.) A%1\' 7 lex sit sibi 81\' sibi sit lei V%"CxET autem 8. u. m2 A 9 sint A (sunt m2) sunt CCEPT 14 ..est น\' (ad eras.) 15 tibi del. m2 A, 8. u. WT, om. C uerberas A (8 ex t) ad om. PC", exp. T 20 quid A (s. m2 i quod) quod (i 8. o) T ea A (a 8. u.) eaip T cognoscis A (osc s. v.} b. 21 subditus fieret W 22 data P lata T (d 8. 1) 23 excludit 91 proselitum libri et lex A (et 8. u. m2) VCCN et (et del.) T )

176

potuit obstruere et non potuit mentem conuertere, ideo ultimum remedium postremae illius ciuitatis debebatur, in quo esset refugium salutare, ut mors principis sacerdotum ab omni nos mortis liberaret formidine atque exueret metu.

Qui est ille nisi de quo lectum est: ecce agnus dei,[*]( C ) ecce qui tollit peccatum mundi? quem proposuit deus propitiatorem per fidem in sanguine ipsius ad ostensionem iustitiae suae. accipe autem quia ipse est princeps sacerdotum magnus. pater iurauit de eo dicens: tu es sacerdos in aeternum. recte in aeternum, quia alii temporales omnes sub peccato, hic autem inpraeuaricabile habet sacerdotium. omnes sub morte, hic autem semper uiuens, quoniam qui saluare alios potest ipse perire quemadmodum posset? talis enim inquit nobis decebat. recta [*]( D ) est elocutio, siquidem apud eos qui uerborum et elocutionum dilectum habuerunt, huiusmodi inuenitur dicente aliquo: locum editiorem quam uictoribus decebat. quod ideo non praeterii, ut sciamus quia apostolus naturalibus magis quam uulgatis aut secundum artem utitur uerbis. talis ergo inquit nobis decebat princeps, sacerdos, iustus, sanctus, innocens, inmaculatus, [*]( 5 Ioh. 1, 29 6 Rom. 3, 25 10 Psalm. CVIIII 4 14 Hebr. 7, 26 17 Sallust. Hiat. I 98 D. (I 140 M.) apud Arusianum Mesaium Gramm. Lat. VII 465 K. (adde Sern. ad Uerg. Aen. VIII 127); cf. Bue.. cheler Mus. Rhen. XXXXIII 293 19 Hebr. 7, 26 ) [*]( 1 obstruere et PCx et (et s. u.) T obstrueret A (t eras., restituit t m2 et 8. scripsit t re) obstruere cet. 4 mortes 91\' (corr. m2) morte D et (mortis corr.) T liberaret et A (et 8. u. m2) D (et exp.) T exureret A (r pr. s. u. m. ant., 8. m2 X erueret) 5 qui n m1 i(\' ml C\' quis (s 8. u.) AV et 9T m2 91 m3 quis cet. dictum V 6 peccatum APVWCT peccata cet.. preposuit P 9 princeps est 91 xC sacerdotum ... recte om. VN, in mg. m2 T deo (om. de) APC, de eo om. D 14 decebat nobis T post decebat add..A 8. u. m2 ut esset pontifex 15 et apud A (et s. u. m2) VNT 16 delictum A (8. m2 t dilectum) PCCx dilectum D et ml นน\' studium T in ras. delectum 91 m3 91\' m2 cet. a quo V quodam T alio N 17 loco Ax )

177

segregatus a peccatoribus et excelsior caelis factus. hoc est igitur uerbum, quod supra caelos habitans inluminat omnia. unde [*]( E ) et unctus naturaliter legitur a deo patre, quia lumen est uerbum, quod inluminauit omnem hominem uenientem in hunc mundum. hoc est uerbum dei, in quo est magnum sacerdotium, cuius Moyses in illo uestimento principis sacerdotum indumenta describit intellegibilia, quod uirtute sua induit mundum et tamquam eo amictus fulget in omnibus. induit etiam cognationem generis humani per huius corporis susceptionem ad dominum dicens .... et inenarrabilem caritatem infundens se omnibus spiritu et plenitudine diuinitatis suae, [*]( F ) de cuius plenitudine omnes accepimus, ut sciamus supereminentem scientiae caritatem Christi et inpleamur in omnem plenitudinem dei. caput est enim omnium Christus, ex quo totum corpus producitur et mutua sibi conexione coniungitur incrementum sui aedificatione caritatis accipiens. hoc est igitur uerbum. quod supereminet, quod Moysi in illius arcae [*]( 425 A ) testimonii aedificatione dicit: et inmittes in arcam testimonia quaecumque dabo tibi et facies inpositionem propitiatorii et infra: inpones propitiatorium super arcam desuper et inmittes testimonia quae dabo, et [*]( 3 Act. 4, 27 Ioh. 1, 9 6 Exod. 29, 5 sqq. 11 Coloss. 2, 9 12 Ioh. 1. 16 Ephes. 3. 19 14 Ephes. 4, 15 sq. 17 Exod. 25, 15 sq. 20 Exod. 25, 20 sq. ) [*]( 4 uerbum A (s. m2 i uerum) PCCx uerum cet inluminauit A (s.. m2 inluminat) PV% inluminat cct., recte puto ueniens VP\'E et (uenientem m2) Pน\'C (uenientem tn3) 9t 9 etiam] enim VC\' cognitionem NxCxE cogitationem (cognationem m2) V per] pro P susceptioneip P 10 ad dum dicens A (del. m2) P (exp.) C\'Cx, om. cet. lacunam post dicens significaui; excidit fort. corpus aptasti mihi (Psalm. XXXVIIII 7 Hebr. 10, 5); de ceteris quae sine dubio interciderunt coniecturam facere non audeo 16 aedificationfi A (S ex e m2) PSIT . in aedificationem ?l\' (in s. u. m. ant) 18 aedificatione A (s. m2 i n§) aedificationeip T dicit A (s, m2 J dicitur) dicitur CCT et scripsi ei A%C, exp. V, del. a m3, om. cet. inmittis 9{ et (corr. m2) AW (corr. ml) V 20 archam AW, 21 dabo tibi et T ) [*]( XXXII. Ambr. para 2. ) [*]( 12 )

178

innotescam tibi inde et loquar tibi desuper, hoc est: inde ubi supra caelos est, ubi apud patrem est, inde tibi loquar.

Accedamus itaque fidei suffragio subnixi et eius remigiis [*]( B ) eleuati ad illam sedem gratiae, fugientes hoc saeculum et eius contagionem. hoc est autem fugere: abstinere a peccatis, ad similitudinem et imaginem dei formam uirtutum adsumere, [*]( C ) extendere uires nostras ad imitationem dei secundum mensuram nostrae possibilitatis. uir enim perfectus imago et gloria est dei. unde et dominus ait: perfecti estote, sicut et pater uester, qui in caelis est, perfectus est. hoc est igitur similem esse dei, habere iustitiam, habere sapientiam et uirtute esse perfectum. deus enim sine peccato, et ideo qui peccatum fugit ad imaginem est dei. non est igitur dubium quod is [*]( D ) qui a peccato abstinet fugit. unde et apostolus clamat: fugite fornicationem. persequuntur enim nos peccatorum inlecebrae, persequitur libido: sed tu fuge tamquam furiosam dominam, quae si conprehenderit, nec die nec nocte requiescere sinit, exagitat, urit, incendit. fuge auaritiam, ne te interius conprehendat. fuge perfidiam, ne te suis inuoluat retibus. unde et [*]( E ) dominus ait: cum autem persequentur uos in ciuitate ista, fugite in aliam. amen dico uobis, non consummabitis ciuitates Istrahel, donec ueniat filius hominis. [*]( 8 Sir. 34 (31), 10 9 Matth. 5, 48 14 I Cor. 6, 18 16 Cic. de sen. 47 20 Matth. 10, 23 ) [*]( 1 innotesitcam A (f car 8. cam m2) innotescar T 2 super 91x 4 leuati N\' subleuati P\' refugientes PCx 7 et extendere 91 11 dei 8. u. m2 A, om. PCCCx uirtute PCC\'Cx in uirtute A (in s. u. m2) cet. 12 enim est 91\' (est s. ti. m2) นxE peccato est C (est s. u.) 13 dei est CCxW,x his P (h exp.) 91 14 est abstinens 91\' (est s. U. m2) %xE 15 persecuntur Pนน\'C 16 tamquam] quasi CG\'Cx 18 post conprehendit add. a fuge inuidia quae non solum alienos: uerum multo magis eum quem possederit lacerare consueuit 19 ne te#*suis A (in eras.) 20 ciuitatem istam A (m exp. bis m2) 21 post aliam add. quodsi in alia persequentur \'uos fugite in aliam A s. u. m2 VlYlT (quodsi in aliam 91 (m exp. m. ant.) 91\' (m eras.) E. uos om. T, in E haec tramposita post amen dico uobis) 22 ciuitates A (8. u. m2) P (8. tl. ml), om. C israhl: P israhel V isrf cet. )

179

etenim quamuis propter infirmitatem carnis fugam nobis suadere uideatur, tamen melius fugit qui fugit inlecebram saecularem, ut non teneatur diuitiarum suarum sollicitudine, non thensauri contemplatione, non uitae istius cupiditate, sed directa animi intentione festinet ad gloriam regni caelestis, properet ad [*]( F ) coronam nec terrenorum contuitu a sui corporis passione reuocetur.

Fuga ergo mors est uel celebrata vel adumbrata. et forte [*]( 426 A ) illas exprimit refugii legitimi ciuitates, ut fugiamus ad uirtutum culmina, quas pro praemiis bono faeneratori alibi dispensat dicens: quia in modico fidelis fuisti, eris potestatem habens supra decem ciuitates. lex VI nouit ciuitates: sed quia legem impleuit qui potuit dicere: non ueni soluere legem, sed implere, perfectiorem numerum remunerationis indulget.

non ergo erubescamus fugere; gloriosa enim haec [*]( B ) fuga est fugere a facie peccati. sic fugit Iacob matre suadente; dixit enim Rebecca: exsurgens fuge in Mesopotamiam. sic fugit et Moyses a facie regis Pharao, ne eum aula regia coinquinaret, ne inretiret potentia. denique pretiosius Aegypti diuitiis aestimauit obprobrium Christi. sic fugit etiam Dauid a facie regis Saul, a facie Abessalom. denique fugiens addebat incrementa pietatis. qui et insidiatori pepercit et parricidae salutem rogauit. sic fugit populus Hebraeorum, ut fides eius et uita inter fluctus sibi aperiret uiam. fuga illa erat trames [*](C ) innocentiae, uirtutis uia, pietatis adsumptio. audeo dicere [*]( 11 Luc. 19, 17 13 Matth. 5, 17 17 Gen. 27, 43 18 Eiod. 2, 15 20 Reg. I 19, 18 II 15, 14 23 Eiod. 14, 5 ) [*]( 2 qui fugit s. V. m2 A 3 thesauri libri 9 confugiamus VNDT 10 feneratori libri 12 supra .APCCx super cet. sex ed. Rom. quinque libri (Y fuit in archetypo) 13 soluere legem AN\'T legem soluere cet. 14 adimplere A (ad 8. V. m2) P\'T 15 ergo] enim A (s. m2 t ergo) PCx 16 fugere (re 8. u. m2) AC fuge PC matre sua dicente N\' 17 mesopotamifi A (ft m2 ex a) 18 farao A (e. v. m2 i nis) PVfi pharaonis CIPT 20 aestimauit A (-ret corr. m. ant.) 21 abessalom P abessalon AVC et eras. (8. m2 absalo) C absalon น et 9t\' (ex abessalom) cet. 23 rogauit A (s. m2 i inrogauit) irrogauit T (ir eras.) fugit et VNT ) [*]( 12* )

180

sic fugit et Ionas in Tharsis non corporis fuga, sed mentis ascensione, qui usque ad Christi ascendit similitudinem, ut fieret typus Christi. sicut enim Ionas fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit inquit et filius hominis in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus. nam si sic non fugisset, numquam de uentre ceti esset auditus.

1 Sed si dubitas, doceat te Rebecca quam beata sit fuga, [*]( D ) quam suscepit Iacob. suasit Rebecca: fuge inquit in Mesopotamiam. et Isaac dicit: surgens uade in Mesopotamiam in domum Bathuel. in hymnis uel oraculis a plerisque, ut ante nos scriptum est, Bathuel sapientia dicitur, interpretatione autem Latina filia dei significatur. in domum ergo sapientiae mittitur Iacob et accipere admonetur uxorem a filiabus Laban, qui habitabat in Charris, quod significat cauernas, in quibus species est sensuum, qui sunt tamquam in [*]( E ) cauernis corporis, ut uisus in oculis, auditus in auribus, odor in naribus, in ore sapor. qui enim delectatur hoc mundo et tripudiat in uoluptatibus corporis obnoxius est sensuum passionibus atque in his habitat et deuersatur. unde et dicit Rebecca habitandum paucos dies cum illo, non multo tempore, ne corporeis coloretur uoluptatibus et saeculi capiatur [*]( 1 Ion. 1, 3 3 Matth. 12, 40 8 Gen. 27, 43 9 Gen. 28, 2 11 Philo 1. c. 9 (553, 30), cf. Origenes in Gen. XII 117 M. 15 Gen. 27, 43; 28, 2 Philo 1. c. 8 (552, 41) 20 Gen. 27, 44 ) [*]( /. /. 1 et om. N\' 3 ionas fuit A (X m2) fuit ionas VNT 4 inquit om. VN. 8. u. T ceti VN\' coeti C 5 et pr. om. C\'P\' 7 cęti VN\' coeti PC 10 surgens A (8. m2 1 surge) surgens T (ns 8. u.) 11 bathuhel A batuel PW batuhel V patuhel 51 ymnis A VC 12 batuel P91\' batuhel V% 15 inhabitabat A (in s. u. m2) 16 est om. C, est species 91x sensuQ (Q ex u m2) A sensuum PCCICx et (in mg.) T eorum %xE, om. VWL\' 18 odor A (s. m2 k odoratus) PCCICx odoratus cet. na.ribus A 19 et del. m2 A, 8. u. T 20 diuersatur P (i ex e) C\'P decersatur 91 (de eras.) unde et A m1 PCC\'Cx unde ei A m2 cet. 21 habitandum A (0 m2 8. um) PCOCx habitando นนxE et (v s. 0) V habitand. iI\' habitandps (fl eO s. 95) T )

181

inlecebris.