Pauper cum haberet filium et diuitem inimicum filiam habentem, peregre profectus est. rumor fuit de morte eius. filius cum diuite in gratiam rediit et eius filiam duxit. reuersus pater
p.274
cogit illum uxorem repudiare; nolentem abdicat. Nemo quicquam facile credit quo credito dolendum sit. ego diu non credidi de nuptiis tuis. Desertor patris, inimici cliens, uxoris mancipium, non fleuisti patrem, non quaesiuisti; sic inimico placuisti. Rumor, inquid, fuerat te decessisse. Mirabar si talem uxorem uiuo patre habere potuisses. Non quaeris ubi perierim? mors mea tibi debet esse suspecta: inimicum habeo. Quis alius hanc famam potuit inmittere nisi qui me uiuo filiam conlocare non poterat? Non times ne inter ipsas nuptias tuas patris ossa referantur ? Tot serui secuntur, tot liberti, tot clientes, ut quicquit dixerit rumor sit. Fabricius aurum a Pyrrho accipere noluit; beatior fuit ille animo quam ille regno. Plures insidias in itinere fugi et factum diues quod faciendum mandauerat credidit. Pars altera. Vanum gloriae genus odium diuitiarum. Mortales esse inimicitiae debent. Scipio Gracchi inimicus et
b.393
tamen postea socer. Cuius uitio inimicitiae contractae sint apparet: ille amat filium tuum, tu nec tuum. Extra. SENIANVS rem stultissimam dixit: diues me semper contempsit, numquam nisi pro mortuo habuit. Vt aliquid et ipse simile Seniano dicam, post hanc sententiam semper Senianum pro mortuo habui.
p.275
Malae tractationis sit actio. Quidam duos filios pancratiastas instituit; eduxit ad Olympia. Cum conpositi essent ut simul pugnarent, accessit ad pugnantes pater et ait abdicaturum se, si quis perdiderit. commortui sunt iuuenes et decreti his diuini honores. reus fit pater malae tractationis ab uxore. Tertius sine sorte pugnasti et utrumque uicisti. Stetit cruentus pater; iam perierant et adhuc minabatur. Moriuntur non alter ab altero, sed uterque a patre. Misera mater odisse non potest qui filium suum occidit. Iuuenes inuicti nisi habuissent patrem. Pii iuuenes nec parricidium patri negare potuistis. Vincere propter parricidium nolunt, uinci propter abdicationem. “Abdico eum qui uictus erit.” demens, meliorem abdicaturus es. Inuoco Iouem cuius Olympia parricidiis absoluta sunt. Pars altera. Non facturus dixi et si facturus, pro gloria dixi. Non debeo in inuidia solus esse, cum luctus communis sit. Omnes aiebant fratres conlusuros. Minatus sum non ut filiis metum inponerem, sed ut populo satisfacerem.
b.394
Qui falsum testimonium dixerit, uinciatur aput eum in quem dixerit. Ex duobus filiis profectus est cum uno pater; adolescens solus rediit.
p.276
accusatus est a fratre parricidii et damnatus. diebus festis intercedentibus poena ex lege dilata est; rediit pater. accusauit damnatus fratrem falsi testimonii et optinuit et uinxit. cogit pater ut uinctum soluat; nolentem abdicat. Falsum, inquit, in fratrem testimonium dixit. Si uis graue illius crimen facere, te exorabilem praesta. Crudelis in fratrem miraris, si in te parricidium creditum est? Ergo ego duos filios habere non possum? adolescens, iam potes et parricidium facere. Alligatus est alter filius quia non reuertebar, alter quia redii. Numquam solues fratrem? si talis es, nihil testis mentitus est: parricida es. Non impio in te, sed in patrem pio animo dixit: suspectum habuit quod reliqueras patrem. Inter catenas filii mei iaceo eodem clausus ergastulo. ingrate, testem tuum simul alligasti. Pars altera. Meo periculo solutus, meo alligatus, uix solui poterat, si testimonium falsum pro fratre dixisset. Parricidium de patre finxit, de fratre commisit. Venisse patrem mihi carnifex nuntiauit. Parricida sum, sicut obicitur, si huic leuiter irascor. Miraris si eum fratrem alligare possum qui me potuit occidere? Ingrata erat ipsa poenae meae dilatio: exspectare grauius uidebatur quam pati; imaginabar mihi culleum, serpentis, profundum.
b.395
Qui sciens damnum dederit, quadruplum soluat, qui inscius, simplum. Diues pauperem uicinum rogauit ut sibi arborem uenderet quam sibi
p.277
dicebat obstare. pauper negauit; diues incendit platanum cum qua et domus arsit. pro arbore pollicetur quadruplum, pro domo simplum. Excitatus flammarum sono, uicinorum primo fidem exploraui. Arbor ramis excurrentibus totam domum texerat. “Non potest exorari; incendatur.” Est hoc inpotentiae, sine fine concupiscere, sine modo irasci. “Non potest expugnari precibus; expellatur ignibus.” Nihil inter te et pauperem interest, si iure agamus. Liceat et pauperem gaudere prospectu. Vos possidetis agros urbium fines urbesque domibus impletis; intra aedificia uestra undas ac nemora conprehenditis. Nihil lautius occurrit oculis tuis quam ruinae meae. Domum perdidi qui carere ne arbuscula quidem poteram. Deliciis tuis, diues, ardebimus? Oculis uoluptas in incendio quaeritur et prospectus ignibus relaxatur. “Prospectui obstabat.” Quid? inambulantibus nobis non obstant seruorum cateruae? excitati in immensam altitudinem parietes lucem non impediunt? infinitis porrectae spatiis ambulationes et urbium solo aedificatae domus non nos prope a publico excludunt? Sub hac arbuscula imaginabar diuitum siluas. Quantum perdidi quem fatetur iratus inimicus plus perdidisse quam uoluit? Non iniquum postulo: eius damno desinat incendium cuius consilio coepit. Scilicet ut domus
b.396
ad caelum omne conuersae brumales aestus habeant, aestiua frigora, et non suis uicibus intra istorum penates agatur annus, alunt in summis culminibus mentita nemora et nauigabilium piscinarum freta. Arata quondam populis rura singulorum nunc ergastulorum sunt latiusque uilici quam reges imperant. maria proiectis molibus submouentur.
p.278
Nesciebas quanta sit potentia ignium, quam inreuocabilis, quemadmodum totas absumat urbes, quam leuibus initiis oriantur incendia? Etiamsi partem damni dare noluisti, si tamen uoluisti partem, in totum, quasi prudens dederis, tenendus es; ex toto enim noluisse debet qui inprudentia defenditur. Si fatereris te scientem ianuam incendisse, si unum tignum, puto tota domus intellegeretur ex parte; nec enim quisquam omnia incendit, sed unam aliquam rem, ex qua surgat in omnia se sparsurus ignis. atqui pars domus est arbor quae in domo est. Pars altera. Pestilentem mihi faciebat domum arbor: caelum omne per quod salubris spiritus uenire posset obduxerat. rogaui pauperem et dixi: nihil tibi nocet arbor recisa, mihi plurimum non recisa. quid ad te illi rami pertinent qui extra domum sunt? Quasdam partes domus meae rami premebant; iam etiam quosdam parietes mouerant. scitis quanta uis sit arborum; muros discutiunt.
b.397
Inpudicus contione prohibeatur. Adolescens speciosus sponsionem fecit, muliebri ueste se exiturum in publicum. processit; raptus est ab adolescentibus. decem. accusauit illos de ui et damnauit. contione prohibitus a magistratu reum facit magistratum iniuriarum. Muliebrem uestem sumpsit, capillos in feminae habitum composuit, oculos puellari lenocinio circumdedit, colorauit genas. Non creditis? et qui non
p.279
crediderant uicti sunt sponsione et hoc de sponsione forsitan uenerat ut auderet inpudicus contionari. Date illi uestem puellarem, date noctem: rapietur. Sic illum uestis sumpta decuit, ut uideretur non tunc primum sumpsisse. Facta totius adolescentiae remitto, una nocte contentus sum: sic imitatus est puellam, ut raptorem inueniret. Numquid cecidi? numquid carmen famosum composui, aut ut proprium genus iniuriae tuae dicam, numquid te rapui? Aput patres nostros qui forensia stipendia auspicabatur, nefas putabat brachium toga exserere. quam longe ab his moribus aberant qui tam uerecunde etiam uirtute utebantur? Constat hunc stupratum, cum damnati essent qui rapuerunt. Pars altera. Constat semper grauem, semper serium fuisse; sed hoc iocis adolescentium factum est. Ceterum tam nota erat uerecundia eius, ut nemo iam sine sponsione crediderit.
b.398
Nocte in bello portas aperire ne liceat. Imperator in bello summam habeat potestatem. Trecenti ab hoste captiui ad portas nocte uenerunt, imperator non aperuit; ante portas occisi sunt. imperator post uictoriam reus est laesae reipublicae. Non putaui meos. nouerant legem. Cur, inquid, trecenti perierunt? immo cur, ne perirent, capti sunt? Hos ego interdiu non recepissem nisi
p.280
uictores, noctu ne uictores quidem. Procedens postridie in proelium, pugnaturis ostendi trecentos in quibus nihil laudari potest praeter fugam, nihil desiderari praeter numerum. Fugiunt ut leges relinquant, reuertuntur ut tollant. Populus Romanus Cannensi proelio in summas redactus angustias, cum seruorum desideraret auxilia, captiuorum contempsit et credidit eos libertatem magis tueri posse qui numquam habuissent quam qui perdidissent. Nocte quomodo hostem ciuemque distinguam? quam mihi das notam, ut arma cognoscam? Credo in insidiis hostes fuisse, ut exclusos occiderent, sequerentur admissos. Pars altera. Infestus trecentis fuit; iniquo conlocauit loco; hoc ne argui posset, non recepit. Capti sunt fortissimi duces, Regulus, Crassus. Haec postrema rogantium uox erat: mitte arma; hoc certe lex non uetat.
b.399
Conpetitori liceat in conpetitorem dicere. Tyrannus dominationem sub abolitione deposuit, ut si quis obiecisset tyrannidem, capite puniretur. petit magistratum; conpetitor contradicit. Candidatus anno meo spondeo, nulla rapietur, nullus occidetur, nullum spoliabitur templum. Cur honores tamdiu non gesserit, narret, per communem deprecor libertatem. Moriar; obicietur tibi quod occideris ciuem. Vult aliquo imperio, aliqua potestate distingui, homo magnae nobilitatis,
p.281
magnae gratiae, ingentis pecuniae. Siciliae fuisse dicitur dominus, qui inclusos aeneis tauris homines subiectis urebat ignibus, ut mugitum ederent, uerba non possent. O hominem in sua crudelitate fastidiosum, qui cum uellet torquere, tamen nolebat audire! Pars altera. Quicquid egi, quicquid gessi, reipublicae causa feci. Peto ne mihi lex pro me lata noceat, neu quid noceat quia non obicitur quod non noceret obiectum.
b.400
Abdicato frater chirografum dedit dimidiam se partem daturum hereditatis, si non respondisset. ille tacuit. abdicatur alter a patre. Tantum aeris alieni habet quantum uiuo patre non possit soluere. Vis scire cuius fidei sis? ne frater quidem tibi sine chirografo credidit. Alterius spem moror, alterius fidem. Viuo et iam patrimonium meum diuisum est. Nisi succurritis uincet me et ille qui tacuit. non dissimulo me hodie duos abdicare. Chirografum prode, parricidarum foedus et nefariae spei pactum, chirografum danti impium, accipienti turpe, patri periculosum. Pars altera. In omnem me fortunam, frater, comitem tibi iungam: si militandum, una militabimus, si peregrinandum, una urbes peragrabimus, si cotidianam rogauero stipem, et illam tecum diuidam. Nolui recentem iram exagitari patris; malui ut tacendo patrem uinceret. Meae partis heres ero, tuae custos. Et quia de re maxima melius sibi quisque credit, do chirografum; tu da operam, ut istud magis
p.283
a patre accipere quam a fratre uidearis. Hoc quod honeste, quod pie gerebamus, tam palam egimus, ut pater
b.401
sciret. Quid enim timebam? ne si rescisset pater moleste ferret filium suum hominem auarum non esse, fratrem pium esse? Ita mihi contingat patrem utrique nostrum placari.
Exulem tecto et cibo iuuare non liceat. Inprudentis caedis damnatus quinquennium exulet. Quidam cum filium et filiam haberet, inprudentis caedis damnatus in exsilium profectus solebat uenire in possessionem uicinam finibus. resciit hoc filius, cecidit uilicum; uilicus exclusit patrem. coepit ire ad filiam. accusata illa, quod exsulem recepisset, aduocato fratre absoluta est. post quinquennium pater abdicat filium. Accusator ciuium me fecit exulem, filius etiam meorum. Filiam honestiorem inueni, quod accusata est, seruum frugaliorem, quod caesus est. Male meruisti de patre quem exclusisti, de sorore cui praeiudicio nocuisti, de iudicibus quos in tam bona timuisti causa. Aut tu peccasti aut soror. Filius me meus docuit, quod illum non recipio. Absoluta est, inquid, me aduocato soror. Ita tu patrem non recipiebas, cum tam bene istam causam agere posses? Cum absoluta est quae receperat, damnatus est qui expulerat. Filia me patrem iudicauit, serui dominum; uni filio exul fui. Ignosce, fidelissime seruulorum, et tibi inprudens nocui. Quam bonam eius causam putas fuisse quae ne te quidem
p.284
aduocato damnata est? Si te herede possum mori, dignus sum qui tibi etiam hunc seruum relinquam. Alii exsul est, tibi pater
b.402
est. Nulla lex scelus imperat. Certe quae fecit, absoluta est. Lex eum tenet qui iuuit exsulem, non qui patitur iuuari. Ignora, dissimula: lex te innocentem esse, non curiosum iubet. Si mea causa faciebas, me admonuisses, seruum prohibuisses, non cecidisses. Pars altera. Facere lege prohibente non potui. Accusata et absoluta est, quia muliercula uidebatur non nosse leges. Non pro me timui, sed pro te: res in notitiam hominum peruenerat; captabaris; timui ne occidereris. Vis scire notum fuisse? soror est accusata. Malui seruum frugalissimum caedere quam patrem optimum amittere.
Maior frater diuidat patrimonium, minor eligat. Liceat filium ex ancilla tollere. Quidam cum haberet legitimum filium, alium ex ancilla sustulit et decessit. maior frater sic diuisit, ut patrimonium totum ex una parte poneret, ex altera matrem nothi. minor elegit matrem et accusat fratrem circumscriptionis. Vnus omnium exheredatus sum diuidendo. Legisset, inquid, alteram partem. tu solus talis potuisti esse filius qualis frater es. Lex te diuidere, me eligere iussit: aperte ne minor circumscribatur timet. Sic diuisit, ut si uellem non esse mendicus, relinquerem fratrem in egestate, matrem in
p.285
seruitute. Non est diuidere ex altera parte patrimonium ponere, ex altera onus. Talis fuit, ut illi coheredem pater ex ancilla tolleret. Elige, ut aut patrimonio careas aut scelere. Circumscriptores dici solent qui aliquid abstulerunt:
b.403
iste nihil reliquid. Tu, inquid, uoluisti pauper esse. Cur ergo queror, si egestate delector? Obici, inquid, non potest quod lege factum est. immo nihil nisi quod lege factum est; nam si quid aliter gestum est, per se inritum est. circumscriptio semper crimen sub specie legis inuoluit: quod apparet in illa legitimum est, quod latet insidiosum. semper circumscriptio per ius ad iniuriam peruenit. Lex iubet maiorem diuidere, minorem eligere: nec tu diuisisti nec hic elegit; sic a te alligatus est, ut necesse haberet quod non expediebat malle. Nota fuit in matrem mea pietas; non timuit ne eligere possem alteram partem. Pars altera. Ego nihil aliud quam diuisi. Circumscriptio non in diuisione est, sed in electione. Habes matrem quam totis quidam bonis redemerunt; habes gloriam quam per ignes quidam, per arma quaesierunt. Multa de patrimonio rapuit cum haberet ius dominae ancillae inpudentia. Timebas ne in illam saeuirem? non expediebat mihi, cum in illa totum patrimonium habiturus essem. Nunc tantundem habes; habes enim partem quam uoluisti. ut tantundem haberes, nec pater uoluerat; ideo matrem tuam ancillam reliquid.