Res Rustica

Fabam multi ne sariendam quidem putant, quod et manibus, cum maturuerit, ducta secernatur a cetera runcatione [*]()et internatae herbae faeno reserventur. Cuius opinionis etiam Cornelius Celsus est, qui inter ceteras dotes eius [*]()leguminis hanc quoque enumerat, quod sublata faba faenum ex eodem loco secari posse dicat. Sed mihi videtur pessimi agricolae committere ut satis [*](permittat S, Lundström: per mittit AR, et vulgo. ) [*](esset ac, Ursinus, Gesn., Schn.: erat SA, Lundström: erit R, vett. edd. ) [*](At quae Lundström: atque codd., Schn.: at aliae segetes, quae vulgo. ) [*](runca SA1, Lundström. ) [*](eius om. R, edd. ante Schn. )

si relinquitur runcatio. [*]()Neque [*]()est rustici prudentis magis pabulis studere pecudum quam cibis hominum, cum praesertim liceat illa quoque cultu pratorum consequi; adeoque fabam sariendam censeo, ut existimem debere etiam ter sariri. Nam sic cultam comperimus non solum multiplicare fructum, sed et [*]()exiguam portionem in valvulis habere fresaeque eius et expurgatae modium paene tam plenum esse quam integrae, quoniam vix minuatur mensura detractis putaminibus.

Atque in totum, sicut ante iam diximus, hiberna sartio plurimum iuvat diebus serenis ac siccis post brumam confectam mense Ianuario, si gelicidia non sint. Ea porro sic debet fieri, ne radices satorum laedantur et ut potius adobruantur cumulisque exaggerentur, [*]()ut latius se frutex culmi [*]()diffundat. Id prima sartione fecisse proderit, secunda oberit, quia cum pullulare [*]()desiit [*]()

frumentum, putrescit si adobrutum[*]()est. Nihil itaque amplius in iteratione quam remolliri [*]()terra debet aequaliter; eamque transacto acquinoctio verno statim peragi oportet intra dies viginti, ante quam seges in articulum eat, quoniam serius sarta corrumpitur insequentibus aestivis siccitatibus et caloribus. Subiungenda deinde est sartioni runcatio curandumque ne florentem segetem tangamus, sed

aut ante [*]()aut mox cum defloruerit.Omne autem [*](runca SA, Lundström. ) [*](neque enim R, edd. ante Lundström. ) [*](et om. AR, edd. ante Schn. ) [*](exaggerantur codd. ) [*](humi R, edd. ante Lundström. ) [*](paululum SA: paulum a. ) [*](desit SA, Lundström. ) [*](adrutum SA, Lundström. ) [*](sic Schn.: remoliri Lundström, et vulgo. ) [*]( antea R plerique, edd. ante Lundström. )

Et ut iam percenseamus, quot operis in aream perducantur ea, quae terrae credidimus, tritici modii quattuor vel quinque bubulcorum operas occupant quattuor, occatoris unam, sartoris duas primum et unam cum iterum sariuntur, runcatoris unam, messoris unam et dimidiam; in totum summam operarum decem et dimidiam. Siliginis modii quinque totidem operas desiderant. Seminis1 modii novem vel decem totidem operas quot tritici modii quinque postulant.

Hordei modii quinque bubulci operas tres exigunt, occatoriam unam, sartoriam unam et dimidiam, messoriam unam: summam operarum sex et dimidiam. Fabae modii quattuor vel sex in vetereto duas operas bubulcorum detinent, at in restibili unam; occantur sesquiopera, sariuntur sesquiopera et una opera [*]()iterum, tertium [*]()sariuntur una opera, metuntur una: summa fit operarum octo vel septem.

Viciae modii sex vel septem in vetereto bubulcorum duas operas volunt, in restibili unam, [*](Seminis S: si seminis AR: Sesamii vel Sesami vulgo ante Schn.; sed Pontedera adorei proposuit. ) [*](sariuntur s. e. u. opera Lundström: sariuntur sex una opera R plerique; om. SA: sarriuntur sesquiopera, iterum sarriuntur una opera, et tertio una vulgo. ) [*](tertium add. Lundström. a I.e., in modern botanical usage, dicotyledonous. b The amount of seed required for sowing one iugerum; cf. II. 9. 1. )

Cicerae vel cicerculae modii quattuor operas bubulcorum tres postulant, occantur una opera, runcantur una, velluntur una: summa fit sex operarum. Lentis sesquimodius totidem operis [*]()obruitur,[*]()occatur una, saritur duabus, runcatur una, vehitur una: summa fit operarum octo. Lupini modii decem obruuntur una, occantur una, metuntur una. Mihi sextarii quattuor totidemque panici bubulcorum operas occupant quattuor, occantur operis tribus, sariuntur tribus; quot operis carpantur, incertum est.

Ciceris modii tres operis totidem seminantur, occantur duabus, sariuntur una, runcantur una, velluntur tribus: summa fit undecim operarum. Lini decem modii vel octo quattuor iugis conseruntur, occantur tribus,[*]()runcantur una, velluntur tribus: summa fit undecim operarum. Sesami sextarii sex tribus iugis a proscissione coluntur, [*]()occantur [*]()operis quattuor, sariuntur quattuor [*](sic codd., Lundström: vel trium add. Ald., Gesn., Schn. ) [*](operas R, edd. ante Lundström. ) [*](obruitur add. Madvig, Lundström; om. SA, vett. edd.: desiderat R, Ald., Gesn., Schn. ) [*](operis tribus Ald., Gesn. Schn. ) [*](coluntur R, edd.: tolluntur SA, Lundström. ) [*](post occantur verba tribus runcantur una velluntur tribus summa fit e sententia antecedente repetunt SA, teste Lundström: occantur operis tribus, s. q., e. s. i. d., runcantur una, velluntur duabus.Summa fit Schn. praeeunte Pontedera. )

summa fit operarum quindecim. Cannabis seritur, ut supra docuimus, sed incertum est quantam impensam curamque desideret. At Medica obruitur non aratro, sed, ut dixi, ligneis rastellis. Iugerum agri eius occant duo,[*]()sarit unus, metit unus.[*]()

Hac consummatione operarum colligitur posse agrum ducentorum iugerum subigi duobus iugis bovum [*]()totidemque bubulcis et sex mediastinis, si tamen vacet arboribus. At ubi[*]()sit arbustum, tamen [*]()eundem modum Saserna tribus hominibus adiectis adseverat probe satis excoli. Quae nos ratio docet sufficere posse iugum bovum tritici centum viginti quinque modiis totidemque leguminum, ut sit in assem [*]()autumnalis satio modiorum ducentorum quinquaginta, et posthac nihilo minus conserantur [*]()trimestrium modii [*]()quinque et septuaginta.

Hoc deinde sic probatur. Semina, quae quarto sulco seruntur in iugeribus viginti quinque, desiderant bubulcorum operas centum decem et quinque; nam proscinditur is agri modus, quamvis durissimi, quinquaginta operis, iteratur quinque et viginti, tertiatur et conseritur quadraginta.

Cetera [*]()legumina occupant operas sexaginta, id est menses duos. Pluviales quoque et feriarum computantur, quibus non aratur, dies quinque et quadraginta; item peracta sementi, quibus requiescunt, dies [*](occantur duabus R: occatur duabus M, Ald., Gesn. ) [*](sarit una metit una R: sarritur una, metitur una M, Ald., Gesn. ) [*](sic SA, Lundström: boum R, et vulgo. ) [*](si Ald., Gesn., Schn. ) [*](tamen om. SA, edd. ante Lundström. ) [*](asse Ursinus, Schn. ) [*]( conseram S: conssrant A et R plerique: conserat Ald., Gesn., Schn. ) [*]( modios Ald., Gesn., Schn. ) [*]( Cetera am. Schn. )

Sed ex iis, quae rettuli, seminibus idem Saserna putat aliis stercorari et iuvari agros, aliis rursus peruri et emaciari; stercorari lupino, faba, vicia, ervilia, lenti, cicercula, piso. De lupino nihil dubito atque etiam de pabulari vicia, si tamen eam viridem desectam confestim aratrum subsequatur et, quod falx reliquerit, prius quam inarescat, 2 vomis rescindat atque obruat;

id enim cedit pro stercore. Nam si radices eius desecto pabulo relictae inaruerunt, [*]()sucum omnem solo auferent vimque terrae absument; quod etiam in faba ceterisque leguminibus, quibus terra gliscere videtur, verisimile est accidere, ut nisi protinus sublata messe [*]()eorum proscinditur,[*]()nihil iis segetibus, quae deinceps in eo loco seminari debent, profuturum sit.

Ac de iis quoque leguminibus, quae velluntur, Tremelius obesse ait maxime [*]()solo virus [*]()ciceris et lini, alterum quia sit salsae,[*]()alterum quia sit[*]()fervidae naturae, quod etiam Vergilius significat dicendo: Urit enim lini campum seges, urit avenac, Urunt Lethaeo perfusa papavera somno. [*](absumimus R plerique. ) [*](macrescat vel marcescat R plerique. ) [*](inaruerunt SA, Lundström: inaruerint R, ei vulgo. ) [*](messes SA. ) [*](proscinditur codd., Lundström: proscindatur vulgo. ) [*](maxime ait R. ) [*](virtus A. ) [*](densae S: dens (e suprascr. man. rec.) A. ) [*](sit om. S. a Georg. I. 77-78. )

Quare si est, ut videtur, agricolis utilissimum, diligentius de eo dicendum existimo, cum priscis auctoribus, quamvis non omissa res,[*]()levi tamen admodum cura sit prodita.

Tria igitur genera stercoris 3 sunt praecipue,4 quod ex avibus, quod ex hominibus, quod ex pecudibus confit. Avium primum habetur quod ex columbariis egeritur, deinde quod gallinae ceteraeque volucres edunt, exceptis tamen palustribus aut nantibus, ut anatis 5 et anseris; nam id noxium quoque est. Maxime tamen 6 columbinum probamus, quod modice sparsum terram fermentare comperimus;

secundum deinde, quod homines faciunt, si et aliis villae purgamentis immisceatur, quoniam per se [*]()naturae est ferventioris et idcirco terram perurit. Aptior est tamen surculis hominis urina, quam sex mensibus passus veterascere [*]()si vitibus aut pomorum arboribus adhibeas, nullo alio magis fructus exuberat: nec solum ea res maiorem faciet [*]()proventum. [*](etiam Ald., Gesn., Schn. ) [*](non omnes sares SA. ) [*](stercoris genera R. ) [*](praecipua R pauci, et vulgo ante Schn. ) [*](arietis SA, Lundström. ) [*](autem S. ) [*](per se vulgo additur; om. codd. ei Schn. ) [*](veterescere Lundstrōm cum codd. vi videtur. ) [*](facit R aliquot, Ald., Gesn., Schn. )