Res Rustica

His omnibus ita vel acceptis vel compositis, praecipua cura domini requiritur cum in ceteris rebus tum maxime in hominibus. Atque hi vel coloni vel servi sunt soluti aut vincti. Comiter agat cum colonis facilemque se praebeat, et avarius opus exigat quam pensiones, quoniam et minus id offendit et tamen in universum magis prodest. Nam ubi sedulo colitur ager, plerumque compendium, numquam, nisi si caeli maior vis aut praedonis incessit, detrimentum adfert, eoque remissionem colonus petere non audet.

Sed nec dominus in unaquaque re, cui [*]()colonum obligaverit, tenax esse iuris sui debet, sicut in diebus [*](nubilar SA, Lundstrōm: nubilarium R, plerique edd. ) [*](cohortis R, veil. edd.: chortes SA: chortis Lundstrōm: cortis Ald., Gesn., Schn. ) [*](cui R, Ald., Gesn., Lundstrōm: cum SA, cett. edd. a Described by Varro, R.R. I. 52. 1; cf. L.L. V. 21. b Cf. Varro, R.R. I. 13. 5, where nubilar (nubilarium) is derived from nubilare (to be cloudy, i.e. to threaten rain). )

Sed et ipse nostra memoria veterem consularem virumque opulentissimum P. Volusium adseverantem audivi felicissimum fundum esse, qui colonos indigenas haberet et tamquam in paterna possessione natos iam inde a cunabulis longa familiaritate retineret. Ita certe mea fert opinio rem malam esse frequentem locationem fundi, peiorem tamen urbanum colonum, qui per familiam mavult agrum quam per se colere.

Saserna dicebat ab eius modi homine fere pro mercede litem reddi, propter quod operam dandam esse ut et rusticos et eosdem assiduos colonos retineamus, cum aut nobismet ipsis non licuerit aut per domesticos colere non expedient; quod tamen non evenit nisi in his regionibus quae gravitate caeli solique sterilitate vastantur.

Ceterum cum mediocris adest et salubritas et terrae bonitas, numquam non ex agro plus sua cuique cura reddidit quam coloni, numquam non [*](vel Lundstrōm: ut codd., cett. edd. a Cf. Terence, Heaut. 796, ius summum saepe summast malitia. The proverb is given by Cicero (De Off. I. 33), summum ius summa iniuria, with the comment that it was worn threadbare. b In the Fasti Romani Consulares the name of Q. Volusius Saturninus appears under the year 807 A.U.C. (= A.D. 55). )

aut iam praepositus ut summoveatur curare. In longinquis tamen fundis, in quos non est facilis excursus patris familiae, cum omne genus agri tolerabilius sit sub liberis colonis quam sub vilicis servis habere, tum praecipue frumentarium, quem et minime, sicut vineas aut arbustum, colonus evertere potest et maxime vexant servi, qui boves elocant eosdemque et cetera pecora male pascunt nec industrie terram vertunt longeque plus imputant seminis iacti, quam quod severint, sed nec quod terrae mandaverunt sic adiuvant, ut recte [*]()proveniat, idque cum in aream contulerunt, per trituram cotidie minuunt vel fraude vel neglegentia.

Nam et ipsi diripiunt et ab aliis furibus non custodiunt, sed nec conditum cum fide rationibus inferunt. Ita fit, ut et actor et familia peccent et ager saepius infametur. Quare talis generis praedium, si, ut dixi, domini praesentia cariturum est, censeo locandum.