Tusculanae Disputationes

et si haec virtute efficiuntur, quid est cur virtus ipsa per se non efficiat beatos?[*](beatus R1 )

Atqui alterum dici non[*](non add. G1 ) potest, quin i, qui nihil metuant, nihil angantur,[*](agantur KV1 ) [*](agant Non. ) nihil concupiscant, nulla impotenti laetitia ecferantur,[*](qui nihil metuant ... 18 nulla inpotentia ecferantur Non. 129, 7 ) [*](ecferantur V2 s Non. ecferant X (hęc ferant Kc)) beati sint, itaque id tibi concedo; alterum autem iam integrum non est. superioribus enim disputationibus effectum est vacare[*](vacare V2 s vacari X) omni animi perturbatione[*](perturbatione V) sapientem.

Nimirum igitur confecta res est;

videtur enim ad exitum venisse quaestio.

Propemodum id quidem.

Verum tamen mathematicorum iste mos est, non est philosophorum. nam geometrae cum aliquid docere volunt, si quid ad eam rem pertinet eorum quae ante docuerunt, id sumunt pro concesso et probato,

sed tamen non agunt sic; nam et de honesto et de summo bono separatim libri sunt, et cum ex eo efficiatur satis magnam in virtute ad beate vivendum esse vim, nihilo minus[*](nihilhominus GR) [*](nihil ominus K) hoc agunt separatim. propriis enim et suis argumentis et admonitionibus[*](amon. G ammon. V) tractanda quaeque res est, tanta praesertim. cave enim putes ullam in[*](in a Vc (sed cf. 404, 10)) philosophia vocem emissam clariorem ullumve[*](ullumve ex ullave G2 ) esse philosophiae promissum uberius aut maius. Nam quid profitetur? o dii boni! perfecturam se, qui legibus suis paruisset, ut esset contra fortunam semper armatus, ut omnia praesidia haberet in se bene beateque vivendi, ut esset semper denique beatus.

sed videro, quid efficiat; tantisper hoc ipsum magni[*](magi G1KR) aestumo, quod pollicetur. nam Xerxes quidem refertus omnibus praemiis donisque[*](Val. Max. 9, 1 ext. 3) fortunae, non equitatu, non pedestribus copiis, non navium[*](non avium GRV1 ) multitudine, non infinito pondere auri contentus praemium proposuit, qui[*](quiex cui R1?) invenisset novam voluptatem[*](voluntatem GKV1 (corr. 1 aut c))—qua[*](quia K) ipsa non fuit[*](fuit fuisset Bentl. ) contentus; neque enim umquam finem inveniet libido—, nos vellem praemio

Vellem id quidem, sed habeo paulum, quod requiram. ego enim adsentior[*](assentior KR) eorum quae posuisti alterum alteri consequens esse, ut, quem ad modum, si, quod honestum sit, id solum sit bonum, sequatur vitam beatam virtute confici, sic, si vita beata in virtute sit, nihil esse nisi virtutem bonum. sed Brutus tuus auctore Aristo[*](aristone X (aristhone 9 G) sed cf. fin. 5, 8 Brut. 332 Att. 5, 10, 5 ) et Antiocho non sentit hoc; putat enim,[*](si post etiam om. G1 ) etiamsi sit bonum aliquod praeter virtutem.[*](pose virtutem add. Vc: tamen ad beate vivendum satis pose (S add. rec) virtutem (quae sane propter homoioteleuton facile excidere poterant; cf. etiam 413, 5))

Quid igitur?

contra Brutumne me[*](brutum nec me X corr. V1 aut c ) dicturum putas?

Tu vero, ut videtur; nam praefinire non est meum.

Quid cuique igitur consentaneum sit, alio loco. nam ista mihi et cum Antiocho saepe et cum Aristo[*](aristone X (aristhone 9 G) sed cf. fin. 5, 8 Brut. 332 Att. 5, 10, 5 ) nuper, cum Athenis imperator apud eum deversarer,[*](diversarer V) dissensio fuit. mihi enim non videbatur quisquam esse beatus posse, cum in malis esset;[*](in mali esset V1 ) in malis autem sapientem esse posse, si essent ulla corporis aut fortunae mala. dicebantur haec, quae scripsit[*](scriptasit V (corr. 1 aut c) scriptasit GRK (ex scripsit?) scripta sunt s ) etiam Antiochus locis pluribus, virtutem ipsam per se beatam vitam efficere posse[*](posse add. R1 ) neque tamen beatissimam; deinde ex maiore parte[*](patre G1 ) plerasque res nominari, etiamsi quae pars abesset,[*](abisset K1 abesse V1 ) ut vires, ut valetudinem,[*](valetitudinem K) ut divitias, ut honorem, ut gloriam, quae genere, non numero cernerentur; item beatam vitam, etiamsi ex aliqua parte clauderet,[*](claudicaret ex clauderet V1 auat c ) tamen ex multo maiore parte optinere[*](obt. K) nomen suum.

haec

Hoc illud est, quod Theophrastus[*](teophrastus X (ex teopharastus K)) sustinere non potuit. nam cum statuisset verbera, tormenta, cruciatus, patriae eversiones,[*](eversionis V) exilia, orbitates magnam vim habere ad male misereque vivendum, non est ausus elate et ample loqui, cum humiliter demisseque sentiret.[*](non ... 16 loqui, humiliter dimisseque sentire Non. 286, 10 ) quam bene, non quaeritur, constanter quidem certe. itaque mihi placere non solet consequentia reprehendere, cum prima concesseris. hic autem elegantissimus[*](eligantissimmus K) omnium philosophorum et eruditissimus non magnopere reprehenditur, cum tria genera dicit[*](dici X corr. V1 ) bonorum, vexatur autem ab omnibus primum in eo libro quem scripsit de vita beata, in quo multa disputat, quam ob rem is, qui torqueatur qui crucietur, beatus esse non possit. in eo etiam putatur dicere in rotam— id est genus quoddam tormenti apud Graecos[*](id est Graecos del. Er. vix recte. troxo\s ante hunc locum a Romanis non commemoratur. (in R his verbis linea subducta est, sed s. XVII/XVIII demum sec. Stroux) ge- nus R)—beatam vitam non escendere.[*](escenderet GRV1 (t postea eras.) ascendere K) non usquam[*](non usquam nusquam V2 ) id quidem dicit omnino, sed quae dicit, idem valent.

possum igitur,

1. Vita/m regit[*](tu/xh ta\ qnhtw=n pra/gmat', ou)k eu)bouli/aChaeremon Tr. gr. p. 782 gerit K) fortu/na, non sapie/ntia.

An malumus Epicurum imitari? qui multa praeclare[*](Epic. p. 89, 7) saepe dicit; quam enim sibi constanter convenienterque dicat, non laborat.[*](laborant G1 ) laudat tenuem[*](lauda tenuem GRV (corr. Vc) laudetenuae K Ep. fr. 459 ) victum. philosophi id quidem, sed si Socrates aut[*](aut ex ant R ant tisthenes K1 (corr. c)) Antisthenes diceret, non is[*](is his K) qui finem bonorum voluptatem esse[*](esse add. G2 ) dixerit. negat quemquam iucunde[*](iocunde V1 ) posse vivere, nisi idem honeste[*](Epic. s. s. V) sapienter iusteque[*](que om. K) vivat. nihil gravius, nihil philosophia[*](philosophiae K) dignius, nisi idem hoc ipsum

honeste sapienter iuste

occupavi[*](quod... 2 occupavit (sic) Non. 355, 5 ) te[*](occupa vite K1 )

Fortuna,[*](Metr. fr. 49) atque cepi[*](coepi GRV cé Kc (cepi1)) omnisque[*](que add. G2 asp.G) aditus tuos interclusi, ut ad me adspirare non posses.

Atqui his capiuntur imperiti, et propter huius[*](huius eius Vc? ) modi sententias istorum hominum est multitudo;

acute autem[*](autem add. G2 ) disputantis illud est, non quid quisque dicat, sed quid cuique dicendum sit, videre. velut in ea ipsa sententia, quam in hac disputatione suscepimus, omnis bonos semper beatos volumus esse. quos[*](quos V2 quod X) dicam bonos, perspicuum est; omnibus enim virtutibus instructos et ornatos tum sapientis, tum viros bonos dicimus. videamus, qui[*](qui ex quid Vc ) dicendi sint beati.

equidem eos existimo, qui[*](eos We.hos quid G1 ) sint in bonis nullo adiuncto malo; neque ulla alia huic verbo, cum beatum dicimus, subiecta notio est nisi secretis malis omnibus cumulata bonorum complexio. hanc assequi virtus, si[*](si sic V) quicquam praeter ipsam[*](ipsa GRV1 (˜ add. rec)) boni est,[*](est esse K1 ) non potest. aderit enim malorum, si mala illa ducimus,[*](dicimus K1 ) turba quaedam: paupertas, ignobilitas, humilitas, solitudo, amissio suorum, graves dolores corporis, perdita valetudo,[*](valitudo X) debilitas, caecitas, interitus[*](interius G1 ) patriae, exilium, servitus denique.

non igitur facile concedo neque Bruto meo neque communibus[*](commonibus GV) magistris nec veteribus illis, Aristoteli Speusippo Xenocrati Polemoni, ut, cum ea quae supra enumeravi in malis numerent, idem dicant semper beatum esse sapientem. quos[*](quos s quod X cf. 417,16 ) si titulus hic delectat[*](dilectat X) insignis et pulcher, Pythagora Socrate Platone dignissimus, inducant animum[*](inducantanimum G (eras. ĩ vel i) supra animum add. Vc ) illa, quorum splendore capiuntur, vires valetudinem pulchritudinem divitias honores opes contemnere eaque, quae is contraria[*](contria G1R1 V sint X sed cf. capiuntur) sunt, pro nihilo ducere: tum poterunt clarissima voce profiteri se neque fortunae impetu nec multitudinis opinione nec dolore nec paupertate terreri, omniaque sibi in sese esse posita, nec esse quicquam extra suam potestatem, quod ducant in bonis.

nunc[*](nunc We. nec hunc) et haec loqui, quae sunt magni cuiusdam et alti viri, et eadem, quae vulgus, in malis et bonis numerare concedi nullo modo potest. qua gloria commotus Epicurus exoritur; cui etiam, si dis[*](diis V2 ) placet, videtur semper[*](semper add. G2 ) sapiens beatus. hic dignitate huius sententiae capitur, sed numquam id diceret, si ipse se[*](se om. G se audiret scr. Vc in r. et in mg. ) audiret. quid est enim quod minus conveniat, quam ut is, qui vel summum vel solum malum dolorem esse dicat, idem[*](idem Vc (m in r.)s id est GKR) censeat

quam hoc suave est!

Adducis[*](aducis R) me, ut tibi adsentiar. sed tua quoque vide ne desideretur constantia.[*](adducis...4 constantia add. G2 in mg. )

Quonam modo?

Quia legi tuum nuper quartum[*](quarum V1 ) de finibus; in eo mihi videbare contra Catonem disserens hoc velle ostendere—quod mihi quidem probatur[*](probare KR)—inter Zenonem et Peripateticos nihil praeter verborum novitatem interesse. quod si ita est, quid[*](qui G1 ) est causae quin, si Zenonis rationi consentaneum sit satis magnam vim in virtute esse ad beate vivendum, liceat idem Peripateticis[*](peripatercis K1 ) dicere? rem enim opinor[*](opinior K) spectari oportere, non verba.

Tu quidem tabellis obsignatis agis mecum et testificaris, quid dixerim aliquando aut scripserim. cum aliis isto modo, qui legibus impositis disputant: nos in diem vivimus; quodcumque nostros animos probabilitate percussit, id dicimus, itaque soli sumus liberi. verum tamen, quoniam de constantia paulo ante diximus, non ego hoc loco id quaerendum puto, verumne sit,[*](verumne scit K1 verume sit G1 ) quod Zenoni placuerit quodque eius auditori[*](audituri G) Aristoni, bonum esse solum, quod honestum esset, sed si ita esset, tum[*](tum exp. Vrec (C?) ) fueritne consentaneum, ut totum[*](add. Po. sed, ni ita esset, num consentaneum esset, tum ut Se. (sed agitur de Zenonis doctrina cf .v. 29 sqq.), alia alii (ad tum cf. parad. 29 fin. 4,33 al.)) hoc beate vivere in una virtute poneret.

quare demus hoc sane Bruto, ut sit beatus semper sapiens—quam sibi conveniat, ipse[*](ipsa X corr. V2 ) viderit; gloria quidem huius sententiae quis est illo viro dignior?—, nos tamen teneamus, ut sit idem beatissimus.

Et si Zeno Citieus,[*](ticieus R cici eus K1 ) advena quidam et ignobilis verborum opifex, insinuasse se[*](se om. Non. ) in antiquam philosophiam videtur,[*](advena... 3 videtur Non. 457, 25 ) huius sententiae gravitas a Platonis auctoritate repetatur, apud quem saepe haec oratio usurpata est, ut nihil praeter virtutem diceretur bonum. velut[*](velud KR) in Gorgia[*](Gorg. 470 d ) Socrates, cum esset ex eo quaesitum, Archelaum[*](arcelaum hic X (arcael.G)) Perdiccae filium, qui tum fortunatissimus haberetur, nonne beatum putaret,

haud scio

'numquam enim cum eo conlocutus sum.—ain tu? an aliter[*](an tu an aliter X sed prius an in ain corr. V2 an tu aliter s (ti/ de/; suggeno/menos a)\n gnoi/hs, a)/llws de\ an)to/qen on) gignw/sxeis xtl.;) cf. Att. 4,5,1. ain tu? aliter Or. ) id[*](id om. G) scire non potes?—nullo modo.—tu igitur ne de Persarum quidem rege[*](rege nego V1 ) magno potes dicere, beatusne sit?[*](beatus nescit K1 )—an ego possim, cum ignorem, quam sit doctus, quam vir bonus?—quid? tu in eo sitam vitam beatam putas?—ita prorsus existimo, bonos beatos, improbos miseros.—miser ergo Archelaus?—certe, si iniustus.'

videturne omnem hic beatam vitam in una virtute ponere? Quid vero? in Epitaphio[*](Menex. 247 e) quo modo idem?

nam cui viro

ex se[*](ex se s esse X (ese V)) ipso apta sunt omnia, quae ad beate vivendum ferunt, nec suspensa aliorum aut bono casu aut contrario pendere ex alterius eventis et errare coguntur, huic optume vivendi ratio comparata est. hic est ille moderatus, hic fortis, hic sapiens, hic et nascentibus et cadentibus[*](candentibus GR) cum reliquis commodis,[*](commodis cum modis K1 ) tum maxime[*](tumaxime GR) liberis parebit et oboediet praecepto illi veteri: neque enim laetabitur umquam nec maerebit[*](manebit GRV1 ) nimis, quod[*](quod qui Vrec ) semper in se ipso[*](ipso Vc s (dia\ to\ au(tw= pepoiqe/nai) cf. Lael. 30 ipse X) omnem spem reponet sui.

Unde igitur ordiri[*](ordiri s Vrec oriri X) rectius possumus quam a communi parente natura?