Tusculanae Disputationes

Tractatum[*](tractum GV1 ) est autem a nobis id genus aegritudinis, quod unum est omnium maxumum, ut eo sublato reliquorum remedia ne magnopere quaerenda arbitraremur. sunt enim certa, quae de paupertate certa, quae de vita inhonorata et ingloria dici soleant; separatim certae scholae sunt de exilio, de interitu patriae, de servitute, de debilitate,[*](dibilitate R1V1 ) de caecitate, de omni casu, in quo nomen poni solet calamitatis.[*](calamitatis tatis Vc in r. ) haec Graeci in singulas scholas et in singulos libros dispertiunt; opus enim quaerunt (quamquam plenae disputationes[*](planae disputationis W corr. Turn. delectationis summae. Tamen V (mae T atque ultima hasta litterae m antecedentis in r. 2)) delectationis sunt);

et tamen, ut medici[*](utimedici K (er. n)) toto corpore curando minimae etiam parti, si condoluit, medentur, sic philosophia cum universam aegritudinem sustulit, sustulit [*](aegritudinem sustulit tamen si X (sustullit G1V1 condoluit tamen si K1 medenturaegr. sustulit add. c) corr. Keil, Quaest. Tull. p. XVIII ) etiam, si quis error alicunde[*](alicunde Ern. aliunde) extitit, si paupertas momordit, si ignominia pupugit,[*](pupigit G1R1V1 ) si quid tenebrarum obfudit exilium,[*](exsilium GV1 ) aut eorum quae[*](quaeque (quaeque G) modo X corr. s ) modo dixi si quid[*](si quid sicut K) extitit. etsi singularum rerum sunt propriae consolationes,

Hoc detracto, quod totum est voluntarium, aegritudo erit sublata illa[*](ilia ita G1 ) maerens, morsus tamen[*](tamen tantum Bentl. sed cf. p. 323, 11 quo Cic. hic respicit ) et contractiuncula quaedam[*](contractiuncuculae quaedam (quadam G quandam V1) relinquentur W Non. (relincuntur) corr. Bentl. cf. 9 hanc et Sen. ad Marc. 7, 1 ) animi relinquetur.[*](hoc... 9 relinquentur Non. 92, 24 ) hanc dicant sane naturalem, dum aegritudinis nomen absit grave taetrum funestum, quod cum sapientia esse atque, ut ita dicam, habitare nullo modo possit. At quae[*](at quae Bentl. atque) stirpes sunt aegritudinis, quam multae, quam amarae! quae ipso[*](ipso om. V) trunco everso omnes eligendae[*](elidendae R2 ) sunt et, si necesse erit, singulis disputationibus. superest enim nobis hoc, cuicuimodi[*](cuicuimodi cuiusmodi V3 ) est, otium. sed ratio una omnium est aegritudinum, plura[*](sed plura H) nomina. nam et invidere aegritudinis est et aemulari et obtrectare et misereri et angi, lugere, maerere, aerumna adfici, lamentari, sollicitari,[*](sollicitari add. G2 ) dolere,[*](dolore V) in molestia esse, adflictari, desperare.

Haec omnia definiunt Stoici, eaque verba quae dixi singularum rerum[*](St. fr. 3, 419) sunt, non, ut videntur, easdem res significant, sed aliquid differunt; quod alio loco[*](alio loco cf. IV, 16 ) fortasse tractabimus. haec[*](hae V2 ) sunt illae fibrae stirpium, quas initio dixi, persequendae et omnes eligendae,[*](et 25 eligendae X (cf. Colum. 4, 5 Varro rust. 1, 47) eliciendae Vc ) ne umquam ulla possit existere. magnum opus et difficile, quis negat? quid

Verum haec quidem[*](verum quidem haec W corr. We. actenus K1R1 ) hactenus, cetera, quotienscumque voletis, et hoc loco et aliis parata vobis erunt.

Cum multis locis[*](cum multis locis om. R1 spatio rubricatori relicto (add. R2), pallidiore atramento add. K1? cf. praef. ) nostrorum hominum ingenia virtutesque, Brute, soleo mirari, tum maxime in is studiis, quae sero admodum[*](admodum V1(?) ) expetita in hanc civitatem e Graecia transtulerunt. nam cum a primo urbis ortu regiis[*](graegiis R1 ) institutis, partim etiam legibus auspicia, caerimoniae, comitia, provocationes, patrum consilium,[*](consilium. V1 ) equitum peditumque discriptio, tota res militaris divinitus esset[*](esse KR1 ) constituta, tum progressio admirabilis incredibilisque cursus ad omnem excellentiam factus est dominatu regio re p.[*](res p. X) liberata. nec vero hic locus est, ut de moribus institutisque maiorum et disciplina ac temperatione civitatis loquamur; aliis haec locis satis accurate a nobis dicta sunt maximeque in is sex libris, quos de re publica scripsimus.

hoc autem loco consideranti mihi studia doctrinae multa sane[*](sanae GK sane RV) occurrunt, cur ea quoque arcessita aliunde neque solum expetita, sed etiam conservata et culta videantur. erat enim illis paene in conspectu praestanti sapientia et nobilitate Pythagoras, qui fuit in Italia temporibus isdem quibus

quin etiam arbitror propter Pythagoreorum admirationem Numam quoque regem Pythagoreum[*](pythagoreorum K1 pythagoreum V) a posterioribus existimatum. nam cum Pythagorae disciplinam et instituta[*](instituta s constituta X) cognoscerent regisque eius aequitatem et[*](et s. v. add. V1 ) sapientiam a maioribus suis accepissent, aetates[*](aetas R1 ) autem et tempora ignorarent propter vetustatem, eum, qui sapientia excelleret, Pythagorae auditorem crediderunt fuisse. et de coniectura quidem hactenus. vestigia autem Pythagoreorum quamquam multa colligi possunt, paucis tamen utemur, quoniam non id agitur hoc tempore. nam cum carminibus soliti illi esse dicantur et praecepta[*](del. Dav.2 (opponuntur inter se carmina et cantus ut 28 cf. de orat. 3, 197)) quaedam occultius tradere et mentes suas a cogitationum intentione cantu fidibusque[*](fidelibusque K (corr. in fidibusque2)) ad tranquillitatem traducere, gravissumus auctor in Originibus dixit[*](fr. 118 cf. 218, 17) Cato morem apud maiores hunc epularum fuisse, ut deinceps, qui accubarent, canerent ad tibiam clarorum virorum laudes atque virtutes; ex quo perspicuum est et cantus tum fuisse discriptos[*](rescriptos GKR rescripto suo cum s. V ( V2) discriptos Sey. ) vocum sonis et carmina.

quamquam id quidem etiam duodecim tabulae declarant,[*](tb. 8, 1 Br.)

Sed ut ad propositum[*](positum G1 ) redeat oratio, quam brevi tempore quot et quanti poëtae, qui autem oratores extiterunt! facile ut appareat nostros omnia consequi potuisse, simul ut[*](ut et V2 ) velle coepissent.

Sed de ceteris studiis alio loco et dicemus, si usus fuerit, et saepe diximus. sapientiae studium vetus id quidem in nostris, sed tamen ante Laelii aetatem et Scipionis non reperio quos appellare possim nominatim. quibus adulescentibus Stoicum Diogenen et Academicum Carneadem video ad senatum ab Atheniensibus missos esse legatos, qui cum rei publicae nullam umquam partem attigissent essetque[*](esseque V1 ) eorum alter Cyrenaeus[*](cyreneus GKR (cyręn.)) alter Babylonius, numquam profecto scholis essent excitati neque ad illud munus[*](munus legationis ss. Vrec ) electi, nisi in quibusdam principibus temporibus illis fuissent studia doctrinae. qui cum cetera litteris mandarent, alii ius civile, alii orationes suas, alii monumenta[*](monomenta GR1 (corr. 1) V) maiorum, hanc amplissimam omnium artium, bene vivendi disciplinam,

itaque illius verae elegantisque philosophiae, quae ducta a Socrate in Peripateticis adhuc permansit et idem alio modo dicentibus Stoicis, cum Academici eorum controversias disceptarent,[*](disceptare R1 ) nulla fere sunt aut[*](aut s ac X) pauca admodum Latina monumenta sive propter magnitudinem rerum occupationemque hominum,[*](hominum s omnium X) sive etiam quod imperitis ea probari posse non arbitrabantur,[*](arbitrantur G1 ) cum interim illis silentibus C. Amafinius[*](amifinius X (corr. R1?)) extitit dicens, cuius libris editis commota multitudo contulit se ad eam[*](eam ex eandem K2 eadem R1 ( add. 2)) potissimum disciplinam, sive quod erat cognitu perfacilis, sive quod invitabantur[*](invitabantur s invitabatur X cf. fin. 1, 25 ) inlecebris blandis voluptatis, sive etiam, quia nihil erat prolatum melius, illud quod erat[*](erat R1 ) tenebant.[*](tenebant V1 )

post Amafinium[*](ammafinius K1 (alt. m eras.)) autem multi eiusdem aemuli rationis multa cum scripsissent, Italiam totam occupaverunt, quodque maxumum argumentum est non dici illa subtiliter,[*](sumtiliter GV1 ) quod et tam[*](et tam Dav. etiam X) facile ediscantur et ab indoctis probentur, id illi firmamentum esse disciplinae putant.

Sed defendat, quod[*](quod s Vrec ) [*](quo X) quisque sentit; sunt enim iudicia libera: nos institutum tenebimus nullisque[*](nulliusque Bentl. sed cf. 441, 25 ) unius disciplinae legibus adstricti, quibus in philosophia necessario pareamus, quid sit in quaque re maxime probabile, semper requiremus.[*](requiremus cf. nat. deor. 2, 96 ) quod cum saepe alias, tum nuper in Tusculano studiose egimus. itaque expositis tridui disputationibus[*](discipulationibus G1 ) quartus dies hoc libro concluditur. ut enim in inferiorem ambulationem descendimus, quod feceramus idem superioribus diebus, acta res est sic:

Dicat, si quis volt, qua de re disputari velit.

Non mihi videtur omni[*](omnia X corr. K2R1V()) animi perturbatione posse sapiens vacare.

Aegritudine[*](aegritudine V) quidem hesterna disputatione videbatur, nisi forte temporis causa nobis[*](nobis s novis Gr. novi X (nōvi Vrec)) adsentiebare.[*](absentiabare G ( et 2) asentiabare R1 (ass. 2?) asentiabaere V1 assentiebare KVrec )

Minime vero; nam mihi egregie[*](aegregiae X (agr- V1 -ie G)) probata est oratio tua.

Non igitur existumas cadere in sapientem aegritudinem?

Prorsus non arbitror.

Atqui, si ista perturbare animum sapientis non potest, nulla poterit. quid enim? metusne conturbet? at[*](at s et X) earum rerum est absentium metus, quarum praesentium est aegritudo; sublata[*](et sublatus KR) igitur aegritudine sublatus est metus. restant duae perturbationes, laetitia gestiens et libido; quae si non cadent in sapientem, semper[*](semper Kc ex sip) mens erit tranquilla sapientis.

Sic prorsus intellego.

Utrum igitur mavis? statimne nos vela[*](vela add. G2 ) facere an quasi e portu egredientis[*](aegridientis V1 ) paululum remigare?

Quidnam est istuc? non enim intellego.

Quia Chrysippus et Stoici cum de animi perturbationibus[*](St. fr. 3, 483) disputant, magnam partem in his[*](his is?) partiendis et definiendis occupati sunt, illa eorum perexigua oratio est, qua medeantur animis nec eos turbulentos esse patiantur, Peripatetici autem ad placandos animos multa adferunt, spinas partiendi et definiendi praetermittunt. quaerebam igitur, utrum panderem vela orationis[*](vela orationis Vc (vela or in r.) s velorationis GKR (o R2)) statim an eam ante paululum dialecticorum remis propellerem.[*](propellerem propalarem K2 )

Isto modo vero; erit enim hoc totum, quod quaero, ex utroque perfectius.

Est id quidem rectius;

sed post requires, si quid fuerit obscurius.

Faciam equidem; tu tamen, ut soles, dices ista ipsa obscura planius quam dicuntur a Graecis.

Enitar equidem, sed intento opus est animo, ne[*](ne nemo K1 ) omnia dilabantur, si unum aliquid effugerit. Quoniam, quae Graeci pa/qh vocant, nobis perturbationes[*](pathe X perturbationes cf. Aug. civ. 14, 5 ) appellari magis placet quam morbos, in his explicandis veterem illam equidem Pythagorae primum, dein Platonis discriptionem sequar, qui animum in duas partes dividunt: alteram rationis participem faciunt,[*](fiunt K1 ) alteram expertem; in participe rationis ponunt[*](ponunt Vrec s ponant X) tranquillitatem, id est placidam quietamque constantiam, in illa altera motus turbidos cum[*](cum We. tum) irae tum cupiditatis, contrarios inimicosque rationi.

sit igitur hic[*](hic K1 ) fons; utamur tamen in his perturbationibus describendis[*](discrib. Mue. sed cf. Th. l. l. 5, 663 ) Stoicorum definitionibus et partitionibus,[*](participationibus R1 particionibus GVH) qui mihi videntur in hac quaestione versari acutissime.

Est igitur Zenonis haec definitio, ut perturbatio[*](Zeno fr. 205) sit, quod pa/qos [*](patOC K patos R (pex) PLTwC H) ille dicit, aversa a[*](a om. V1 (add. c)) recta ratione contra naturam animi commotio. quidam brevius perturbationem esse adpetitum vehementiorem, sed vehementiorem eum volunt esse, qui longius discesserit a naturae constantia. partes autem perturbationum volunt ex duobus opinatis bonis nasci et ex duobus opinatis malis; ita esse quattuor, ex bonis libidinem et laetitiam,

laetitia autem et libido in bonorum opinione versantur, cum libido ad id, quod videtur bonum, inlecta[*](inlecta s iniecta X) et[*](sqq. cf. Barlaami eth. sec. Stoicos 2, 11 qui hinc haud pauca adsumpsit. ) inflammata rapiatur, laetitia ut adepta iam aliquid concupitum ecferatur et gestiat. natura[*](natura s Vrec naturae X (-re K)) enim omnes ea,[*](Stoic. fr. 3, 438) quae bona videntur, secuntur fugiuntque contraria; quam ob rem simul obiecta species est[*](speciei est H speci est KR ( add. c) speciest GV) cuiuspiam, quod bonum videatur, ad id adipiscendum impellit ipsa natura. id cum constanter prudenterque fit, eius modi adpetitionem Stoici bou/lhsin [*](BOgLAHClN KR bogLHCin G bogaHCin V) appellant, nos appellemus[*](appellemus We. appellamus X (apell G) cf. v. 26, fin. 3, 20 ) voluntatem, eam[*](eam iam V) illi putant in solo esse sapiente; quam sic definiunt: voluntas est, quae quid cum ratione desiderat. quae autem ratione adversante[*](adversante Po. (cf. p.368, 6; 326, 3; St. fr. 3, 462 a)peiqw=s tw=| lo/gw| w)qou/menon e)pi\ plei=on adversa X (d del. H1) a ratione aversa Or. ) incitata est vehementius, ea libido est vel cupiditas effrenata, quae in omnibus stultis invenitur.

itemque cum ita[*](ita om. H) movemur, ut in bono simus aliquo, dupliciter id contingit. nam cum ratione[*](curatione K1 (ũ2)) animus movetur placide atque constanter, tum illud gaudium dicitur; cum autem inaniter et effuse animus exultat, tum illa laetitia gestiens vel nimia dici potest, quam ita definiunt: sine ratione animi elationem. quoniamque,[*](quoniam quae X praeter K1 (quae del. Vrec)) ut bona natura adpetimus,[*](app. KR2? (H 367, 24)) sic a malis natura declinamus, quae declinatio si cum[*](del. Bentl.) ratione fiet, cautio appelletur,[*](appellatur K1Vrec s ) eaque intellegatur in solo esse sapiente; quae autem sine ratione et cum exanimatione humili atque fracta, nominetur metus;

praesentis autem mali sapientis adfectio nulla est, stultorum[*](stultorum Dav. stulta autem) aegritudo est, eaque[*](eaque Ba. ea qua X (ea que M1)) adficiuntur in malis opinatis animosque demittunt et contrahunt rationi non obtemperantes. itaque haec prima definitio[*](difin. V) est, ut aegritudo sit animi adversante ratione contractio.[*](itaque ... 6 contractio Non. 93, 1 ) sic quattuor perturbationes sunt, tres constantiae, quoniam[*](cf. Aug. civ. 14, 8) aegritudini nulla constantia opponitur.

Sed omnes perturbationes iudicio censent fieri et[*](St. fr. 3, 380 et 393) opinione. itaque eas definiunt pressius, ut intellegatur, non modo quam vitiosae,[*](vitiose GKR) sed etiam quam in nostra sint potestate. est ergo[*](ergo igitur Hs ) aegritudo[*](aegritudo om. G1 add. 1 et 2 ) opinio recens mali praesentis, in quo demitti contrahique animo rectum esse videatur, laetitia opinio recens boni praesentis, in quo ecferri[*](ecferri haec ferri VKc (eff. K2)) rectum esse videatur,[*](laetitia...15 videatur om. G1, add. G2 in mg. inf. (lemmata laetitia metus adscr. 1 cf. praef.)) metus opinio impendentis mali, quod intolerabile[*](intollerabile V) esse videatur, libido[*](lubido K, in lib. corr. G1 (libido etiam in mg.) R1 ) opinio venturi boni, quod sit ex usu iam praesens esse atque adesse.

sed quae iudicia quasque opiniones perturbationum esse dixi, non in eis perturbationes solum positas esse dicunt, verum illa etiam[*](etiam ilia H) quae efficiuntur perturbationibus, ut aegritudo quasi morsum aliquem doloris efficiat, metus recessum quendam animi et fugam, laetitia profusam hilaritatem, libido[*](lubido Kx libido R) effrenatam[*](effrenata X corr. K2Rc ) adpetentiam. opinationem autem, quam in omnis definitiones superiores inclusimus, volunt esse inbecillam adsensionem.

Sed singulis[*](in singulis G (exp. 2)) perturbationibus partes eiusdem generis plures subiciuntur, ut aegritudini invidentia—