Tusculanae Disputationes

Dicaearchus[*](dice archus KRV) [*](dicaearcus | G1 ) autem in eo sermone, quem Corinthi[*](chorinthi GK) habitum tribus libris exponit, doctorum[*](dictorum X, corr. in KV) hominum disputantium primo libro multos loquentes facit; duobus Pherecratem[*](pherecraten G pthiotam X (pth. G phiot. K)) quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit nihil esse omnino animum,[*](animum omnino K) et hoc esse nomen totum inane, frustraque[*](et post frustraque add. V1? vix recte ) animalia et animantis[*](animantes V2 ) appellari, neque in homine inesse animum vel animam nec in bestia, vimque omnem eam, qua vel agamus quid vel sentiamus, in omnibus corporibus vivis aequabiliter[*](aequabiliter V (exp. m. vet.) ) esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe quae nulla sit, nec sit quicquam nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut temperatione naturae vigeat et sentiat.

Aristoteles, longe omnibus—Platonem semper excipio—praestans et ingenio et diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset complexus, e quibus omnia orerentur,[*](orirentur Hs ) quintam quandam naturam censet esse,[*](esse esset GR1 e corr. ) e qua[*](equa G1 (in mg. de) K1 (equae K2 ut v.) R) [*](essequa V (quae V2)) sit mens; cogitare enim et providere et discere et docere et invenire aliquid et tam multa alia[*](alia X exp. Vvet, cf. 247,14 ) meminisse, amare odisse, cupere timere, angi laetari, haec et[*](et om. H) similia eorum in horum quattuor generum inesse nullo[*](nullo numero H) putat; quintum genus[*](genus om. H) adhibet vacans nomine et sic[*](sic exp. Vvet ) ipsum

Nisi quae me forte fugiunt,[*](fugiunt (exp. m. vet.) V) haec[*](hae Vrec s ) sunt fere[*](omnium post fere add. V2 ) de animo sententiae.[*](Aristoteles cum quattuor ... 229, 3 de animo sentiae H) Democritum enim, magnum illum quidem virum, sed levibus et rotundis corpusculis efficientem animum[*](animum V (ss. c)) concursu quodam fortuito, omittamus; nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat.[*](nihil... eorum t. conficiat Non. 269,12 )

Harum sententiarum quae vera sit, deus aliqui[*](aliquis Vrec s ) viderit;[*](harum ... viderit Lact. inst. 7,8, 9 (postquam breviter ad § 18—22 respexit) ) quae veri simillima, magna quaestio est.[*](harum ... 9 quaestio est H) utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad propositum redire?

Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile confundere. quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus,[*](possimus K2 ) id agamus; sin id non potest nisi hac quaestione animorum explicata, nunc, si videtur, hoc, illud alias.

Quod malle te intellego, id puto esse commodius; efficiet enim ratio ut, quaecumque vera sit earum sententiarum quas exposui, mors aut malum non sit aut sit bonum potius.

nam si cor[*](cor s. G) aut sanguis aut cerebrum est animus, certe, quoniam est corpus, interibit cum reliquo corpore;[*](corpore Vc s tempore X) si anima est, fortasse dissipabitur; si ignis, extinguetur; si est Aristoxeni harmonia,[*](harmonia GKR arm.V arm. H) dissolvetur. quid de Dicaearcho dicam, qui nihil omnino animum dicat esse?[*](efficiet ... 25 dicit esse H) his sententiis omnibus nihil post mortem pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum vita sensus amittitur; non sentientis

Me vero delectat, idque primum ita esse velim, deinde, etiamsi non sit, mihi persuaderi tamen velim.

Quid tibi ergo opera nostra opus est? num eloquentia Platonem superare possumus? evolve diligenter eius eum librum, qui est de animo:[*](anima ex -o Vc? ) amplius quod desideres nihil erit.

Feci mehercule, et quidem saepius; sed nescio quo modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse de inmortalitate[*](imm. GR) animorum coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur.

Quid?

hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire?

Do vero.

Quid,[*](quod K1 (corr. 2 )R) si maneant?

Beatos[*](beatas V) esse concedo.

Sin intereant?

Non esse miseros, quoniam ne sint quidem; iam[*](iam cf. p. 225,21 ac. 2, 109 al. (Mue) ) istuc coacti a te paulo ante concessimus.

Quo modo igitur aut cur mortem malum tibi videri dicis? quae aut beatos nos efficiet animis manentibus aut non miseros sensu carentis.[*](carentes V2 )

Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes,[*](potest G1 ) animos remanere post mortem, tum, si minus id obtinebis[*](obtenebis GR1V)—est enim arduum—, docebis carere omni malo mortem. ego enim istuc ipsum vereor ne[*](ne me G) malum sit non dico carere sensu, sed carendum esse.

Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam vis obtineri, uti optimis[*](optineri V) possumus, quod in omnibus causis

Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos cascos[*](cassos R cassus K1 ann. 24 ) appellat Ennius, esse in morte sensum neque excessu vitae sic deleri hominem, ut funditus interiret;

idque[*](idquae G1RV1 ) cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis[*](caer. V cer. GKR) sepulcrorum intellegi licet, quas maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent nec violatas tam inexpiabili[*](inexpiabile X -i in r. V1? s ) religione sanxissent, nisi haereret in eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam quasi migrationem commutationemque vitae, quae in claris viris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen.

ex hoc et nostrorum opinione

Romulus in caelo cum diis agit aevum

si vero scrutari vetera et ex is[*](illis Lact. ) ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eruere

Ut porro firmissimum hoc adferri videtur[*](videretur Vc ) cur deos esse credamus, quod[*](quod quia K2 ) nulla gens tam fera, nemo omnium[*](hominum K) tam sit[*](sit K2V2 s ) inmanis,[*](fit X inmanis R imm. KH) cuius mentem non imbuerit deorum[*](deorum K div in r. V1 ) opinio (multi de diis prava sentiunt—id enim[*](idem K1 (id enim2) RH) vitioso more effici solet—, omnes tamen esse vim et naturam divinam arbitrantur, nec vero id conlocutio hominum aut consessus[*](consessus Bouhier (cf. Legg. II, 13) consensus) efficit,[*](effecit Bouhier ) non institutis opinio est[*](nec... opinio est in r. K1 ) confirmata, non legibus; omni[*](omnia R omni V) autem in re consensio omnium[*](omnium hominum R1 ) gentium lex naturae putanda est[*](Porro infirmissimum ... 20 putanda est H))—quis est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos vitae commodis arbitretur? tolle

serit arbores, quae alteri[*](altero K1 ) saeclo[*](saeculo K1V2 suppl. s (cf. Cato m. 24) ille 'cod. Aug.') prosint

Quid?

illud[*](illũ K1 ) num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque natura? quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui se natos ad homines iuvandos tutandos conservandos arbitrantur? abiit ad deos Hercules: numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi viam[*](viam s. v. add. K2 ) munivisset. vetera iam ista et religione omnium consecrata: quid in hac re p. tot tantosque viros ob rem p.[*](ob rem p. b r in r. V1 ob re p. K ob rē p. (er. ublică) G) interfectos cogitasse arbitramur? isdemne ut finibus nomen suum quibus vita terminaretur? nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret

licuit esse otioso Themistocli, licuit Epaminondae, licuit, ne et[*](1. et in r. V1 ) vetera et externa quaeram, mihi; sed nescio quo modo inhaeret in[*](in s. v. add. G1 ) mentibus quasi saeclorum quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et existit[*](exsistit GR) maxime et apparet facillime. quo[*](quod X sed d exp. G1 ) quidem dempto quis tam esset amens, qui semper in laboribus et periculis viveret?

loquor de principibus; quid?[*](quod G1 ) poëtae nonne post[*](post st in r. Vc ) mortem nobilitari[*](nobilitare K1 corr. 2 ) volunt? unde[*](unde ergo in ut est de ennio corr. Kc(?) ) ergo illud:

1. Aspicite, o cives, senis[*](senisenni V (2. s V2)) Enni[*](enni X) [*](ennii K2 ) imaginis formam:[*](formam V1 urnam Vrec in mg. )
2. Hic vestrum panxit[*](panxit edd. pinxit) maxima facta patrum?[*](Enn. var. 15)

1. Nemo me lacrimis --- [*](lacrimis X, -et pro -is in r. Vc. de ratione versus afferendi cf. Va. Op. II p. 135 )
2. Cur? volito vivos per ora virum.[*](Enn. var. 17)

Quodsi omnium consensus naturae vox est, omnesque[*](omnesque huiusque H) qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, quod ad eos pertineat qui vita cesserint,[*](cesserint GK, sed prius s in r G1, ex n Kc ) nobis quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute

Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque[*](que del. Bai. ) sint, ratione cognoscimus,[*](quodsi ... 235, 6 cognoscimus (omissis 235,2 maxume ... 235, 4 habiturus) H (libere) ) sic permanere animos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignoratio[*](ingnoratio GV1 ) finxit inferos easque formidines, quas tu contemnere non sine causa videbare. in terram enim cadentibus corporibus isque humo tectis, e quo[*](aquo V1 (aq in r. 1) eqd V2 mg. ) dictum est humari, sub terra censebant reliquam vitam agi mortuorum; quam eorum opinionem magni errores consecuti sunt, quos auxerunt poëtae.

frequens enim consessus[*](quos... con in r. K1 ) [*](consessus s consensu X, s in fine add. V1 ) theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, movetur audiens tam grande carmen:

1. A/dsum[*](Trag. inc. 73) atque advenio A/cherunte[*](acheronte K (u ss.c)) vi/x via alta atque a/rdua
2. Pe/r speluncas sa/xis structas a/speris pende/ntibus
3. Ma/xumis, ubi ri/gida constat cra/ssa[*](crassa s. v. add. Kc ) caligo i/nferum,[*](ubi ...inferum Non. 272,39 )

1. u/nde animae excita/ntur obscura u/mbra opertae,[*](apertae (vel ę, -e K1)) [*](opertę corr. V1K2 ) ima/gines
2. mo/rtuorum, alto o/stio[*](hostio alte (altę K1)) [*](ostio s alto corr. K2V1aut2 s. locum rest. Leo. alii aut imagines mortuorum in fine relicta male Ciceroni ipsi tribuunt aut ibi mort. imagines scribunt (praeterea aperto ex ostio Mdv. opertae ex ostio Ribb. altae Klotz) ) Acheru/ntis,[*](acheruntis (acherontis KV1 e corr.) s. s. imagines mortuorum X) salso sa/nguine.[*](Trag. inc. 76 cf. Leo Progr. Gott. 1910 p. 21.)

Magni autem est ingenii sevocare[*](sevocare Aug. revocare W ) mentem a sensibus et cogitationem ab consuetudine[*](a consuetudine V (ult. e ex o)) abducere.[*](Quidam enim nihil animo ... 9 abducere H) [*](magni.. 9 abducere Aug. epist. 137,5 ) itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod[*](quot G) litteris exstet,[*](extet K cf. Lact. inst. 7, 8, 7 Aug. epist. 137,12 ) Pherecydes Syrius[*](syrus X syrius s Aug. ) primus[*](primum W primus Bentl. atque hoc legisse videtur Aug.: 'quod apud Graecos olim primus Pherecydes Syrius cum disputavisset',) dixit animos esse hominum sempiternos, antiquus[*](antiquos K1R1 ) sane; fuit enim meo regnante gentili. hanc opinionem discipulus eius Pythagoras maxime confirmavit, qui cum Superbo regnante in Italiam venisset, tenuit Magnam illam Graeciam cum honore[*](honore del. Vvet honore et disc. s ) disciplina, tum etiam auctoritate, multaque saecula postea sic viguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti viderentur.[*](iderentur V) sed redeo ad antiquos. rationem illi sententiae suae non fere reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus[*](descriptionibus Bs discriptionibus X (discretionibus V)) explicandum:

Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam venisse[*](ad venisse adscr, in mg. et in ea (ita P) cum alios multos tum archytam (ut crithitã P) timeumque cognovit (et timęum invenisse R)VcRrec P al., (cf. fin. 5,87), unde Vc post ferunt (21) add. qui, tum corr. venit eddicisse (voluit ut v. edidicisse pro et dedicisse) signo inter haec verba ut ante notam mg. addito ) et didicisse[*](dedicisse GR) Pythagorea omnia primumque

An tu cum me in summam exspectationem adduxeris, deseris?[*](deseres V2 s ) errare mehercule[*](me errare hercule K) [*](mehercules V2 ) malo cum Platone, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum[*](cũi. r. Vrec ) istis vera sentire.

Macte[*](mac in r. Vc ) virtute ego enim ipse cum eodem ipso[*](ipso cf. div. 2, 95 isto We. ) non invitus erraverim. num igitur dubitamus—? an sicut pleraque? quamquam hoc quidem minime; persuadent enim mathematici terram in medio mundo sitam ad universi caeli complexum quasi puncti instar optinere, quod ke/ntron [*](centron X (ante Vitr. praeterea ap. Rom. non invenitur) ) illi vocant; eam porro naturam esse quattuor omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac divisa momenta, terrena et umida[*](umida RG1V1 ( add. G1V1)) suopte nutu et suo pondere ad paris angulos in terram et in mare[*](mari X mare K2 s ) ferantur, reliquae duae partes, una ignea altera animalis, ut illae superiores[*](ille GKV superioris X) in medium locum mundi gravitate ferantur et pondere, sic hae rursum[*](rursus V2 ) rectis lineis in caelestem[*](calestem GV1 ) locum subvolent, sive ipsa natura superiora adpetente sive quod a gravioribus leviora[*](superiora... 23 leviora om. R1 add. m. vet. in mg. (superiora ex -re). eadem verba usque ad levio fere omnia in r. scripsit V1 ) natura repellantur. quae cum constent,[*](sive quod ... constent Non. 273, 7 ) perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, sive illi sint animales, id est spirabiles,[*](spirabiles KV2 (l sp.) spiritabiles RV1 spiritales G)

si vero aut numerus quidam sit[*](sit est Mdv. sed cf. comm. ) animus, quod subtiliter magis quam dilucide dicitur, aut[*](cf. Aug. gen. ad litt. 7, 21) quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura, multo etiam integriora ac puriora sunt, ut a terra longissime se[*](se om. H) ecferant.[*](si vero ... 5 ecferant) [*](ecf. X (eff. corr. V1 ecf. Kc)) Horum igitur aliquid --- animus,[*](putetur vel cogitetur fere potius supplendum quam sit (We.). est ante animus add. Bs ) ne[*](nec K) tam vegeta[*](vegeta V1 (veg in r.) K2 ) [*](veta GK1R) mens aut in corde cerebrove aut in Empedocleo sanguine demersa iaceat. Dicaearchum vero cum Aristoxeno aequali et condiscipulo suo, doctos sane homines, omittamus; quorum alter ne[*](nae R nę K ne, sed e in r. V1 ) condoluisse quidem umquam videtur, qui animum[*](quia nimium K1 ) se habere non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. harmonian[*](arm. ter H (in 13 V1 e corr., in 14 K)) [*](harmoniă K) autem ex intervallis sonorum nosse possumus, quorum varia compositio etiam harmonias[*](arm. ter H (in 13 V1 e corr., in 14 K)) efficit pluris; membrorum vero situs[*](vero situs om. K1 add. c ) et figura corporis vacans animo quam possit harmoniam[*](arm. ter H (in 13 V1 e corr., in 14 K)) efficere, non video.[*](armonian ... 17 video) sed hic quidem, quamvis eruditus sit, sicut est, haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; bene enim illo Graecorum proverbio praecipitur:

quam quisque norit artem, in hac se exerceat.