de Finibus Bonorum et Malorum

Itaque contra est, ac dicitis; nam constitui virtus nullo modo potest, nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam[*](ad summam A.Man.(?); ad summum (assummum V)) pertinentia tenebit. quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. at illa, ut vobis placet, partem quandam tuetur, reliquam deserit.

Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc diceret, primos suos quasi coeptus[*](coeptus ceptus RN conceptus V) appetendi fuisse, ut se conservaret in ea natura, in qua ortus esset. nondum autem explanatum satis erat, quid maxime natura vellet. explanetur igitur. quid ergo[*](ergo g (= igitur) R) aliud intellegetur[*](intelligetur dett. intelligeretur) nisi uti ne quae[*](uti ne quae ut ineque BER ut eque NV) pars naturae neglegatur? in qua si nihil est praeter rationem, sit in una virtute finis bonorum; sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere.

ut quidam philosophi, cum a sensibus profecti maiora quaedam et diviniora vidissent, sensus reliquerunt, sic isti, cum ex appetitione rerum virtutis pulchritudinem aspexissent, omnia, quae praeter[*](praeter RV propter BEN) virtutem ipsam viderant, abiecerunt obliti naturam omnem appetendarum rerum ita late patere, ut a principiis permanaret[*](permanaret edd. permaneret BERN perveniret V) ad fines,[*](finem NV) neque intellegunt se rerum illarum pulchrarum atque admirabilium fundamenta subducere.

Itaque mihi videntur omnes quidem illi errasse, qui finem bonorum esse dixerunt honeste vivere, sed alius alio magis, Pyrrho scilicet maxime, qui virtute constituta nihil omnino, quod appetendum sit, relinquat, deinde Aristo, qui nihil relinquere non est ausus, introduxit autem, quibus commotus sapiens appeteret

Atque adhuc ea dixi, causa cur[*](cur N2 in ras., cum BERV. Recte interpr. C. F. W. Mue.: Quae adhuc dixi, ea erant, ex quibus appareret, cur causa non fuisset) Zenoni non fuisset, quam ob rem a superiorum auctoritate discederet. nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus.

Neutrum vero, inquit ille. nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest.

Optime, inquam. quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare?

sed primum illud vide, gravissimam illam vestram sententiam, quae familiam ducit, honestum quod sit, id esse bonum solum[*](bonum solum BERNV) honesteque vivere bonorum finem, communem fore vobis cum

Minime vero illud probo, quod, cum docuistis, ut vobis videmini, bonum solum[*](bonum solum BERV solum bonum N) esse, quod honestum sit, tum rursum[*](rursus RV) dicitis initia proponi necesse esse apta[*](esse apta NV est acta BER) et accommodata naturae, quorum ex selectione[*](ex selectione Ald. nepos, ex electione RN exelectione BEV) virtus possit existere. non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid[*](aliquod BE) adquireret. nam omnia, quae sumenda quaeque legenda aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus sit, nihil praeterea desideret. videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspicuum sit quid iis[*](iis edd. his) faciendum sit aut non faciendum? ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; apparet statim, quae sint officia, quae actiones. vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principium nascatur non reperietis.

Hoc igitur quaerentes[*](quaerentes (queretes cod. Spir.) Gz. queritis) omnes, et ii, qui quodcumque in mentem veniat aut quodcumque occurrat se sequi dicent, et vos ad naturam

non enim actionis aut officii ratio impellit ad ea, quae secundum naturam sunt, petenda,[*](petenda appetenda dett. ) sed ab iis et appetitio et actio commovetur.

Nunc venio ad tua illa[*](tua illa BENV illa tua R cf. p. 62, 14 ) brevia, quae consectaria esse dicebas,[*](dicebasp. 98, 21) et primum illud, quo nihil potest brevius: Bonum omne laudabile, laudabile autem honestum,[*](autem honestum autem omne honestum dett. ) bonum igitur omne honestum. O plumbeum pugionem! quis enim tibi primum illud concesserit?—quo quidem concesso nihil opus est secundo; si enim omne bonum laudabile est,

omne honestum est—quis tibi ergo[*](tibi ergo RNV cf. p. 31, 18; 43, 20; igitur tibi BE) istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas? Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia[*](illa natura familia R) non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse

iam aut Callipho aut Diodorus quo modo poterunt tibi istud concedere, qui ad honestatem aliud adiungant,[*](adiungunt BE) quod ex eodem genere non sit? placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non concessas, ex illis efficere, quod velis? Iam ille sorites est, quo nihil putatis esse vitiosius:[*](add. Kayser apud Bai.2) quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum, quod expetendum, id laudabile, deinde[*](deinde N dein (= deinde) V dein BE) reliqui gradus. sed ego in hoc resisto; eodem modo enim[*](modo enim BNV enim modo E) tibi nemo dabit, quod expetendum sit, id[*](id laudabile ... expetendum sit id (v. 15) om. R) esse laudabile. Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes,[*](hebes RB habes ENV) illorum scilicet, non tuum,[*](non tuum Mdv. non tum BER nominum N (ab alt. m. radendo et corrigendo effectum), V) gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit[*]((18 quod non possit = nec id posse cf. p. 99,5)) sine honestate contingere, ut iure quisquam glorietur.

dabit hoc Zenoni Polemo, etiam magister eius et tota illa gens et reliqui, qui virtutem omnibus rebus multo anteponentes adiungunt ei tamen aliquid summo in bono finiendo. si enim virtus digna est gloriatione, ut est, tantumque praestat reliquis rebus, ut dici vix possit, et beatus esse poterit[*]((25 poterit, sc. non Polemo, sed qui virtute una praeditus est, caret ceteris)) virtute una praeditus carens ceteris, nec tamen illud tibi concedetur,[*](concedetur Se. concedet) praeter virtutem nihil in bonis esse ducendum. illi autem, quibus summum bonum sine virtute est, non dabunt fortasse vitam beatam habere, in quo iure possit[*](possit iure BE) gloriari, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt interdum

vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent.

Equidem in omnibus istis conclusionibus[*](conclusionibus istis B (non istis conclusionibus istis), E) hoc putarem philosophia nobisque dignum, et maxime, cum summum bonum quaereremus, vitam nostram, consilia, voluntates, non verba corrigi. quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus[*](te ut ais delectant brevibus edit. Ascens. tu ut ais (ars V) brevibus delectant (delectari N2)) et acutis auditis de sententia decedere? nam cum expectant[*](expectant 'alii' in mary. Lamb. secondd. Mdv.); ea spectant) et avent[*](avent A. Man. habent) audire cur dolor malum non sit, dicunt illi asperum esse dolere,[*](dolere BE dolore R dolorem NV) molestum, odiosum, contra naturam, difficile toleratu, sed, quia nulla sit in dolore nec fraus nec improbitas nec malitia nec culpa nec turpitudo, non esse illud malum. haec qui audierit, ut ridere non curet, discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat.

tu autem negas[*](negasp. 99, 12 sqq.) fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, asperum et vix ferendum putabit? ex rebus enim timiditas, non ex vocabulis nascitur.

Et ais,[*](ais, 25 aiebasp. 118, 22 sqq.) si una littera commota sit, fore tota ut labet disciplina. utrum igitur tibi litteram videor[*](videor litteram BE) an totas paginas commovere? ut enim sit apud illos, id quod est a te laudatum, ordo rerum conservatus et omnia inter se apta et conexa—sic enim aiebas—, tamen persequi non debemus,[*](debeamus BE) si a falsis principiis profecta congruunt[*](congruunt Ascens. congruenti BER congruent N congruerunt V) ipsa sibi et a proposito non aberrant.

in prima igitur constitutione Zeno tuus a natura recessit, cumque summum bonum posuisset in ingenii praestantia,

docent enim nos, ut scis, dialectici, si ea, quae rem aliquam sequantur, falsa sint, falsam illam ipsam esse, quam sequantur. ita fit illa conclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dialectici ne rationem quidem reddi putent oportere: si illud, hoc; non autem hoc; igitur ne illud quidem. sic consequentibus vestris sublatis prima tolluntur.[*](tolluntur BE tollantur) quae sequuntur igitur? omnes, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes omnes summe beatos, recte facta omnia aequalia, omnia peccata paria; quae cum magnifice primo dici viderentur, considerata minus probabantur.[*](probabantur Grut. probantur) sensus enim cuiusque et natura rerum atque ipsa veritas clamabat quodam modo non posse se adduci, ut inter eas res,[*](add. Se.) quas Zeno exaequaret, nihil interesset.

Postea tuus ille Poenulus—scis enim Citieos,[*](Citieos Gz. cum Mar- so, Citiaeos edd.; cicius BEN1 pitius R citius N2V) clientes tuos, e[*](e P. Man. a Phoenica Camer. poenica BE poetica RNV) Phoenica profectos—, homo igitur acutus, causam non optinens repugnante natura verba versare coepit et primum rebus iis, quas nos bonas ducimus,[*](ducimus RN1V dicimus BEN2 ) concessit, ut haberentur aestimabiles[*](aestimabiles 0. Heinius (Fleckeis. ann. phil. XCIII 1866 p. 245); apte habiles) et ad naturam accommodatae, faterique coepit sapienti, hoc est summe beato, commodius tamen esse si ea quoque habeat, quae bona non audet appellare, naturae accommodata esse concedit, negatque Platonem, si sapiens non sit, eadem esse in causa, qua tyrannum

hic loquebatur aliter atque omnes, sentiebat[*](sentiebat edd. sentiebant (sencieb.)) idem, quod ceteri. nec vero minoris aestimanda ducebat ea, quae ipse[*](ipse ipe (ē ex corr. in ras.) N ipsa) bona negaret esse, quam illi, qui ea bona esse dicebant.[*](quam illi ... dicebant (v. 11) om. E) [*](dicebant esse B) quid igitur voluit sibi, qui illa mutaverit? saltem aliquid de pondere detraxisset et paulo minoris aestimavisset ea quam Peripatetici, ut sentire quoque aliud,[*](aliud quoque BE) non solum dicere videretur. Quid? de ipsa beata vita, ad quam omnia referuntur, quae dicitis? negatis eam esse, quae expleta sit omnibus iis rebus,[*](hijs rebus omnibus BE) quas natura desideret, totamque eam in una virtute ponitis; cumque omnis controversia aut de re soleat aut de nomine esse, utraque earum nascitur, si aut res ignoratur aut erratur in nomine. quorum si neutrum est, opera danda est,[*](est (post danda) om. BE) ut verbis utamur quam usitatissimis et quam maxime aptis, id est rem declarantibus.

num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur? videamus igitur sententias eorum, tum ad verba redeamus.

Dicunt appetitionem animi moveri, cum aliquid ei secundum naturam esse videatur, omniaque, quae secundum naturam sint, aestimatione aliqua digna eaque pro eo, quantum in quoque[*](quoque P. Man. quaque) sit ponderis, esse aestimanda, quaeque secundum naturam sint, partim nihil habere in sese eius appetitionis, de qua saepe

omnium autem eorum commodorum, quibus non illi plus tribuunt, qui illa bona esse dicunt, quam Zeno, qui negat, longe praestantissimum esse, quod honestum esset atque laudabile. sed si duo honesta proposita sint, alterum cum valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa deductura sit. sed tamen tantam vim esse honestatis, tantumque eam rebus omnibus praestare et excellere, ut nullis nec suppliciis nec praemiis demoveri possit ex eo, quod rectum esse decreverit, omniaque, quae dura, difficilia, adversa videantur, ea virtutibus iis, quibus a natura essemus ornati, opteri[*](opteri obteri A. Man., marg. Crat.; optari RNV aptari BE) posse, non faciles illas quidem res nec contemnendas[*](add. Camerarius) —quid enim esset in virtute tantum?—, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis[*](iis C. F. W. Mue. his) partem maximam positam beate aut secus vivendi.

Ad summam ea, quae Zeno aestimanda et sumenda et apta naturae esse dixit, eadem illi bona appellant, vitam autem beatam illi eam, quae constaret ex iis rebus, quas dixi, aut plurimis aut gravissimis. Zeno autem, quod suam, quod propriam speciem habeat, cur appetendum sit, id solum bonum appellat, beatam autem vitam eam solam, quae cum virtute degatur.

Si de re disceptari oportet, nulla mihi tecum, Cato, potest esse dissensio. nihil est enim, de quo aliter tu sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res conferamus. nec hoc ille non vidit, sed verborum magnificentia est et gloria delectatus. qui si ea, quae dicit,