de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

Voluptatem quidem, Brute, si ipsa pro se loquatur nec tam pertinaces habeat patronos, concessuram arbitror convictam superiore libro dignitati. etenim sit inpudens, si virtuti diutius repugnet, aut si honestis[*](honestis honestati NV) iucunda anteponat aut pluris esse contendat dulcedinem corporis ex eave natam laetitiam quam gravitatem animi atque constantiam. quare illam quidem dimittamus et suis se finibus tenere[*](tenere (ten ab alt. m. in ras.) N petere) iubeamus, ne blanditiis eius inlecebrisque

p.87
impediatur disputandi severitas.

quaerendum est enim, ubi sit illud summum bonum, quod reperire volumus, quoniam et voluptas ab eo remota est, et eadem fere contra eos dici possunt, qui vacuitatem doloris finem bonorum esse voluerunt, nec vero ullum probetur oportet [*](probetur oportet C. F. W. Mue. probetur ut ABER pro- betur aut N probetur V) summum bonum, quod virtute careat, qua nihil potest[*](potest dett. posset AERNV possit B) esse praestantius. itaque quamquam in eo sermone, qui cum Torquato est habitus, non remissi fuimus, tamen haec acrior est cum Stoicis parata contentio. quae enim de voluptate dicuntur, ea nec acutissime nec abscondite disseruntur; neque enim qui defendunt eam versuti in disserendo sunt nec qui contra dicunt causam difficilem repellunt.

ipse etiam dicit[*](dicitcf. p. 13, 24—29) Epicurus ne[*](ne nec RNV) argumentandum quidem esse de voluptate, quod sit positum iudicium eius in sensibus, ut commoneri nos satis sit, nihil attineat doceri. quare illa nobis simplex fuit in utramque partem disputatio. nec enim in Torquati sermone quicquam[*](sermone quicquam VN2 sermone nec quicquam (quitquam ABE)) implicatum[*](inpl. R) aut tortuosum fuit, nostraque, ut mihi videtur, dilucida oratio. Stoicorum autem non ignoras quam sit subtile vel spinosum potius disserendi genus, idque cum Graecis tum magis nobis, quibus etiam verba parienda sunt inponendaque nova rebus novis nomina. quod quidem nemo mediocriter doctus mirabitur cogitans in omni arte, cuius usus vulgaris communisque non sit, multam novitatem nominum esse, cum constituantur earum rerum vocabula, quae in quaque arte versentur.

itaque et dialectici et physici verbis utuntur iis, quae ipsi Graeciae nota non[*](non BENV om. AR) sint,[*](sint Mdv. sunt) geometrae vero et musici, grammatici etiam more quodam loquuntur suo. ipsae rhetorum artes, quae sunt totae forenses atque populares, verbis tamen in docendo quasi privatis utuntur ac suis. atque

p.88
ut omittam has artis elegantes et ingenuas, ne opifices[*](opifices N opificis AER opositis B opifex V) quidem tueri sua artificia possent, nisi vocabulis uterentur nobis incognitis, usitatis sibi. quin etiam agri cultura, quae abhorret ab omni politiore elegantia, tamen eas[*](eas V ea) res, in quibus versatur, nominibus notavit novis. quo magis hoc philosopho faciendum est. ars est enim philosophia vitae, de qua disserens arripere verba de foro non potest.

Quamquam ex omnibus philosophis Stoici[*](Stoyci V Stoicis (Stoyc.)) plurima novaverunt, Zenoque, eorum princeps, non tam rerum inventor fuit quam verborum novorum. quodsi in ea lingua, quam plerique uberiorem putant, concessum a Graecia[*](a Graecia om. BE (se- quitur nobis = Romanis, i. e. Romani concedere debent)) est ut doctissimi homines de rebus non pervagatis inusitatis verbis uterentur, quanto id nobis magis est concedendum, qui ea nunc primum audemus attingere? et quoniam saepe diximus, et[*](et (ante quoniam) Mdv. etsi) quidem cum aliqua querela non Graecorum modo, sed eorum etiam, qui se Graecos magis quam nostros haberi volunt, nos non modo non vinci a Graecis verborum copia, sed esse in ea etiam superiores, elaborandum est ut hoc non in nostris solum artibus, sed etiam in illorum ipsorum adsequamur. quamquam[*](quamquam quam A) ea verba, quibus instituto veterum utimur pro Latinis,[*](pro latinis N prolationis (prolaci. BE)) ut ipsa philosophia, ut rhetorica, dialectica, grammatica, geometria, musica, quamquam Latine ea dici poterant, tamen, quoniam usu percepta sunt, nostra ducamus.

Atque haec quidem de rerum nominibus. de ipsis rebus autem saepenumero, Brute, vereor ne reprehendar, cum haec ad te scribam, qui cum in philosophia, tum in optimo genere philosophiae tantum processeris. quod si facerem quasi te erudiens, iure reprehenderer. sed ab eo plurimum absum neque, ut ea cognoscas, quae tibi notissima sunt, ad te mitto, sed quia facillime

p.89
in nomine tuo adquiesco, et quia te habeo aequissimum eorum studiorum, quae mihi communia tecum sunt, existimatorem et iudicem. attendes igitur, ut soles, diligenter eamque controversiam diiudicabis, quae mihi fuit cum avunculo tuo, divino ac singulari viro.[*](mihi cum ... viro fuit BE)

nam in Tusculano cum essem vellemque e bibliotheca pueri Luculli quibusdam libris uti, veni in eius villam, ut eos ipse, ut solebam, depromerem. quo cum venissem, M. Catonem, quem ibi esse nescieram, vidi in bibliotheca sedentem multis circumfusum Stoicorum libris. erat enim, ut scis, in eo aviditas legendi, nec satiari poterat, quippe qui ne reprehensionem[*](ne repnsionē R ne pren- sionem ABE rephensionem N nec reprensionem V) quidem vulgi inanem reformidans[*](inanem non ut credo reformidans (punct. ab alt. m. pos.) N) in ipsa curia soleret legere saepe, dum senatus cogeretur, nihil operae rei publicae detrahens. quo magis tum in summo otio maximaque copia quasi helluari libris, si hoc verbo in tam clara re utendum est, videbatur.

quod cum accidisset ut alter alterum necopinato videremus, surrexit statim. deinde prima illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc? a villa enim, credo, et: Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem.

Heri, inquam, ludis commissis ex urbe profectus veni ad vesperum.[*](vespm BE vesperam R) causa autem fuit huc veniendi ut quosdam hinc[*](hinc BE hīc (īc ex corr. m. alt.) N hic A huc RV) libros promerem. et quidem, Cato, hanc totam copiam iam Lucullo nostro notam esse oportebit; nam his libris eum malo quam reliquo ornatu villae delectari. est enim mihi magnae curae—quamquam hoc quidem proprium tuum munus est—, ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni[*](scipioni BER cepioni V) nostro et tibi tam propinquo respondeat. laboro autem non sine causa; nam et avi[*](avi avunculi Schuetz. 'cui sic assentior ut ipsum Ciceronem perturbatione quadam memoriae avi scripsisse putem' Mdv. (cf. index nom. et rer. s. v. Q. Servilius Caepio). )

p.90
eius memoria moveor—nec enim ignoras, quanti fecerim Caepionem,[*](scepionem R cepionem V) qui, ut opinio mea fert,[*](fert R refert) in principibus iam esset, si viveret—, et Lucullus[*](et L. Lucullus Halm. ) mihi versatur ante oculos, vir cum[*](vir cum (tum E) om. V) virtutibus[*](virtutibus om. ABERN) omnibus excellens, tum mecum et amicitia et omni voluntate sententiaque coniunctus.

Praeclare, inquit, facis, cum[*](cum quod Wes. apud Mdv. ) et eorum memoriam tenes, quorum uterque tibi testamento liberos suos[*](testamento libros suos tibi BE) commendavit, et puerum diligis. quod autem meum munus dicis non equidem recuso, sed te adiungo socium. addo etiam illud, multa iam mihi dare signa puerum et pudoris et ingenii, sed aetatem vides.

Video equidem, inquam, sed tamen iam infici debet iis artibus, quas si, dum est tener, conbiberit, ad maiora veniet paratior.[*](veniet paratior sit et quidem A venerit (in E incert.) paratior sit et quidem BE veniet paratior sit. Equidem R cu ul si venerit paratior sit Et quidem N1 veniet paratior sit quidem N2 veniet paratior sic equidem V)

Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. sed residamus, inquit, si placet. Itaque fecimus.

Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos[*](quos om. BE) hic[*](hichic ul hic N his AR hys BE om. V) tandem requiris?

Commentarios quosdam, inquam, Aristotelios,[*](aristotelios A aristotilis BE aristoteles R aristotili hos N1 aristotelicos N2 aristotilicos V) quos hic sciebam esse, veni ut auferrem, quos legerem, dum essem otiosus; quod quidem nobis non saepe contingit.

Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses! erat enim, si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virtutem in bonis ducere.

Vide, ne magis, inquam, tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, videretur, non nova te[*](te om. NV) rebus nomina inponere. ratio enim nostra consentit, pugnat oratio.

p.91

Minime vero, inquit ille, consentit. quicquid[*](quidquid BV quitquid E Quid quod R) enim praeter id, quod honestum sit, expetendum esse dixeris in bonisque numeraveris, et honestum ipsum quasi virtutis lumen extinxeris et virtutem penitus everteris.

Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed videsne verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, qui omnia exaequant, esse[*](exequant esse V, N (post t ras., es ab alt. m.); exequantes se ABE ex sequentes se R) communem?

de quibus cupio scire quid sentias.

Egone quaeris, inquit,[*](inquit N inquam) quid sentiam? quos bonos viros, fortes, iustos, moderatos aut audivimus in re publica fuisse aut ipsi vidimus, qui sine ulla doctrina naturam ipsam secuti multa laudabilia fecerunt, eos melius a natura institutos fuisse, quam institui potuissent a philosophia, si ullam aliam probavissent praeter eam, quae nihil aliud in bonis haberet nisi honestum, nihil nisi turpe in malis; ceterae philosophorum disciplinae, omnino alia magis alia, sed tamen omnes, quae rem ullam virtutis expertem[*](expertem virtutis BE) aut in bonis aut in malis numerent, eas non modo nihil adiuvare arbitror neque firmare,[*](firmare affirmare (adfirmare A). 'Aut confirmare cum Or. scribendum est aut potius firmare, cui ex altero verbo (adiuvare) praepositio adhaesit' Mdv. ) quo meliores simus, sed ipsam depravare naturam. nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici. quod si ita sit, cur[*](cur N om. ABERV) opera philosophiae sit danda nescio. si enim sapiens aliquis miser esse possit, ne ego istam gloriosam memorabilemque virtutem non magno aestimandam putem.

Quae adhuc, Cato, a te[*](a te B ate E ante) dicta sunt, eadem, inquam, dicere posses, si sequerere Pyrrhonem aut Aristonem. nec enim ignoras his[*](his edd. siis A, si BE; is (post eras. breviss. vocabul., cuius initium cognoscitur, fort. ) R; his (h ab alt. m. in ras.) N; si is V) istud honestum non summum

p.92
modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. hosne igitur laudas et hanc eorum, inquam, sententiam sequi nos censes oportere?

Minime vero istorum quidem, inquit. cum enim virtutis hoc proprium sit, earum rerum, quae[*](quae qui AR) secundum naturam sint, habere delectum, qui[*](qui edd. quae (que)) omnia sic exaequaverunt, ut in utramque partem ita paria redderent, uti[*](uti edd. ut in) nulla selectione uterentur, hi[*](hi Mdv. hy BE huius ANV h (= huius) R) virtutem ipsam sustulerunt.

Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi faciendum idem sit nihil[*](tibi faciendum nichil idem sit BE tibi idem faciendum sit nichil R idem tibi faciendum sit nichil V) dicenti[*](dicenti N dicendi) bonum, quod non rectum honestumque sit, reliquarum rerum discrimen omne tollenti.

Si quidem, inquit, tollerem, sed relinquo.

Quonam modo?

inquam. si una virtus, unum istud, quod honestum appellas, rectum, laudabile, decorum— erit enim notius quale sit pluribus notatum vocabulis idem declarantibus—, id ergo,[*](ergo igitur A (g pro g)) inquam, si solum est bonum, quid habebis praeterea, quod sequare? aut, si nihil malum, nisi[*](nisi N2V nihil A nil BE nichil RN1 ) quod turpe, inhonestum, indecorum, pravum, flagitiosum, foedum—ut hoc quoque pluribus nominibus insigne faciamus—, quid praeterea dices esse fugiendum?

Non ignoranti tibi, inquit,[*](tibi inquit Bai. tibi (om. inquit) ABERV inquit tibi N) quid sim dicturus, sed aliquid, ut ego suspicor, ex mea brevi responsione arripere cupienti non respondebo ad singula, explicabo potius, quoniam otiosi sumus, nisi alienum putas, totam Zenonis Stoicorumque sententiam.

Minime id quidem, inquam, alienum, multumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit.

p.93

Experiamur igitur, inquit, etsi habet haec Stoicorum ratio difficilius quiddam et obscurius. nam cum in Graeco sermone haec ipsa quondam rerum[*](rerum om. BE) nomina novarum * * non videbantur,[*](novarum non videbantur ARV, N (syll. rum ab alt. m. in ras. compendio ser.); vocarunt non videbantur BE; excidisse aliquid vidit Mdv., qui suspicatur fuisse aut cum ... quondam rerum nomina novarum nova erant, ferenda non videbantur aut cum ... quondam nomina nova erant, ferenda non videbantur aut cum ... quondam nomina nova erant, ridebantur) quae nunc consuetudo diuturna trivit; quid censes in Latino fore?

Facillimum id quidem est, inquam. si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis[*](idem declaret magis magis idem declarat R) usitatum. equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus verbis exponere. et tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco verbo utamur, si quando minus[*](minus NV munus) occurret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius quam proe+gmenis et apoproe+gmenis concedatur; quamquam haec quidem praeposita[*](proposita R posita V) recte et reiecta dicere licebit.

Bene facis, inquit, quod me adiuvas, et istis quidem, quae modo dixisti, utar potius Latinis, in ceteris subvenies, si me haerentem videbis.

Sedulo, inquam, faciam. sed 'fortuna fortis'; quare conare, quaeso. quid enim possumus hoc agere divinius?

Placet his, inquit, quorum ratio mihi probatur, simulatque natum sit animal—hinc[*](hinc RN hin A huic BEV) enim est ordiendum[*](ordiendum est BER)—, ipsum sibi conciliari et commendari ad se conservandum et ad suum statum eaque,[*](eaque Gz. eque ABERN et ad ea V) quae conservantia

p.94
sint[*](sint Iw. Mue. II p. 19; sunt) eius status, diligenda, alienari autem ab interitu iisque rebus, quae interitum videantur adferre. id ita esse sic probant, quod ante, quam voluptas aut dolor attigerit, salutaria appetant parvi aspernenturque contraria, quod non fieret, nisi statum suum diligerent, interitum timerent. fieri autem non posset ut appeterent aliquid, nisi sensum haberent sui eoque se diligerent. ex quo intellegi debet principium ductum esse a se diligendo.

in principiis autem naturalibus diligendi sui[*](del. Urs) plerique Stoici non putant voluptatem esse ponendam. quibus ego vehementer adsentior, ne, si voluptatem natura posuisse in iis rebus videatur, quae primae appetuntur, multa turpia sequantur. satis esse autem argumenti videtur quam ob rem illa, quae prima sunt adscita[*](adscita asserta BE) natura, diligamus, quod est nemo, quin, cum utrumvis liceat, aptas malit et integras omnis partis corporis quam, eodem usu, inminutas aut detortas habere. rerum autem cognitiones, quas vel comprehensiones vel perceptiones[*](quas vel comprehensiones vel perceptiones BE om. ARNV) vel, si haec verba aut minus placent aut minus intelleguntur, katalh/yeis appellemus licet, eas igitur ipsas propter se adsciscendas arbitramur, quod habeant quiddam in se quasi complexum et continens veritatem. id autem in[*](in V om. rell. ) parvis intellegi potest, quos delectari videamus, etiamsi eorum nihil intersit, si quid ratione per se ipsi invenerint.

artis etiam ipsas propter se adsumendas putamus, cum[*](cum ABE tum N (t corr. ut vid., ex c), RV) quia sit in iis[*](iis Mdv. his) aliquid dignum adsumptione, tum quod constent ex cognitionibus et contineant quiddam in se ratione constitutum et via. a falsa autem adsensione magis nos alienatos esse quam a ceteris rebus, quae sint[*](sunt R) contra naturam, arbitrantur. iam membrorum, id est partium corporis, alia videntur propter eorum usum a natura esse donata, ut manus, crura, pedes, ut ea,[*](ut ea et ea BE)

p.95
quae sunt intus in corpore, quorum utilitas quanta sit a medicis etiam[*](etiam a medicis R) disputatur, alia autem nullam ob utilitatem quasi ad quendam ornatum, ut cauda pavoni, plumae versicolores columbis, viris mammae atque barba.

Haec dicuntur fortasse ieiunius; sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. verum tamen cum de rebus grandioribus dicas, ipsae res verba rapiunt; ita fit cum gravior, tum etiam splendidior oratio.

Est, ut dicis, inquam. sed tamen omne, quod de re bona dilucide dicitur, mihi praeclare dici videtur. istius modi autem res dicere ornate velle puerile est, plane autem et perspicue expedire posse docti et intellegentis viri.

Progrediamur igitur, quoniam,[*](quoniam qui ideo BE (discerpto, ut vid., quo in qi io cf. ad p. 104,24 et ad p. 31, 25) ) inquit, ab his principiis naturae discessimus, quibus congruere debent quae sequuntur. sequitur autem haec prima divisio: Aestimabile esse dicunt—sic enim, ut opinor, appellemus[*](appellemus Bentl. appellamus)— id, quod aut ipsum secundum naturam sit aut tale quid efficiat, ut selectione dignum propterea sit, quod aliquod pondus habeat dignum aestimatione, quam illi a)ci/an vocant,[*](illi ... vocant Pearc. ille ... vocat) contraque inaestimabile, quod sit superiori contrarium. initiis igitur ita constitutis, ut ea, quae secundum naturam sunt, ipsa propter se sumenda sint contrariaque item reicienda, primum[*](primum primum enim BE ('suspicari aliquis possit enim ortum esse ex hominis' Mdv.) ) est officium—id enim appello kaqh=kon—, ut se conservet in naturae statu, deinceps ut ea teneat, quae secundum naturam sint, pellatque contraria. qua[*](qua AVN2 que BN1 q(= quae) ER) inventa selectione et item reiectione sequitur deinceps cum officio selectio, deinde ea perpetua, tum ad extremum constans consentaneaque

p.96
naturae, in qua primum inesse incipit et intellegi,[*](intelligi BE intellegit A intelligit RNV) quid sit, quod vere bonum possit dici.