de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

'Si ea, quae sunt luxuriosis

p.42
efficientia voluptatum,[*](voluptatem A2BENV) liberarent eos deorum et mortis et doloris metu docerentque qui essent fines cupiditatum, nihil haberemus quod reprehenderemus,[*](add. Dav.) cum undique complerentur voluptatibus nec haberent ulla ex parte aliquid aut dolens aut aegrum, id est autem malum.'

Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus? quod mihi quidem visus est, cum sciret, velle tamen confitentem audire Torquatum.

At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; sed quid sentiat, non videtis.

Si alia sentit, inquam, alia loquitur, numquam intellegam quid sentiat; sed plane dicit quod intellegit. idque si ita dicit, non esse reprehendendos luxuriosos, si sapientes sint, dicit absurde, similiter et si dicat non reprehendendos parricidas, si nec cupidi sint nec deos metuant nec mortem nec dolorem. et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent?

sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsam causam, quod ita viverent, ut persequerentur cuiusque modi voluptates, cum esset praesertim, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? atqui reperiemus asotos primum ita non religiosos, ut edint[*](edint Mdv. edient A1RN edent A2 edant V om. BE) de patella, deinde ita mortem[*](mortem ita BE) non timentes, ut illud in ore habeant ex Hymnide: 'Mihi sex menses sa/tis sunt vitae, se/ptimum Orco spo/ndeo'. iam doloris medicamenta illa Epicurea tamquam de narthecio proment:

Si gravis, brevis; si longus, levis.
Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere.

quid ergo attinet dicere: 'Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas cupiditates haberent'? hoc est

p.43
dicere:
Non reprehenderem asotos, si non essent asoti.
isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. hic homo severus luxuriam ipsam per se reprehendendam non putat, et hercule, Torquate, ut verum loquamur, si summum bonum voluptas est, rectissime non putat.

Noli[*](noli Se. nolui N nolim rell. codd. ) enim mihi fingere asotos, ut soletis, qui in mensam vomant, et qui de conviviis auferantur crudique postridie se rursus ingurgitent, qui solem, ut aiunt, nec occidentem umquam viderint nec orientem, qui consumptis patrimoniis egeant. nemo nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere. mundos, elegantis, optimis cocis, pistoribus, piscatu, aucupio, venatione, his omnibus exquisitis, vitantes cruditatem, quibus vinum[*](quibus vinum et q. s. cf. Lucilii carm. rell. rec. Marx. I p. 78, II p. 366 sq. ) defusum e pleno sit chrysizon,[*](chrysizon Marx.; hirsizon A hrysizon vel heysizon B hrysizon E hyrsi|hon R hyrsizon N hrysiron V) ut ait Lucilius, cui nihildum situlus et[*](nihildum situlus et (situlus = situla, sitella) Se. nihil (nichil BE) dum sit vis et ABE nichil dum sit viset R nichil dempsit (e vid. corr. ex u, psit in ras.) vis (post s ras.) et (in ras.) N nichil dempsit vis et V) sacculus[*](sacculus ABE saculos V sarculos R, N (a ex corr. m. alt., r superscr. ab alt. m.)) abstulerit, adhibentis ludos et quae sequuntur, illa, quibus detractis clamat Epicurus se nescire quid sit bonum; adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium—hos ergo[*](ergo BER ego ANV) asotos bene quidem vivere aut[*](aut at BE) beate numquam dixerim.

ex quo efficitur, non ut voluptas ne sit voluptas, sed ut voluptas non sit summum bonum. Nec ille, qui Diogenem Stoicum adolescens, post autem Panaetium audierat, Laelius, eo dictus est sapiens, quod non intellegeret quid suavissimum esset—nec enim sequitur, ut, cui cor sapiat, ei non sapiat palatus—, sed quia parvi id duceret.

p.44
  1. O lapathe, ut iactare, nec es satis[*](nec es satis Lachmann. ad Lucret. p. 29; ne cessatis ABEN necessarii R1 necessatis R2 necessitatis V) cognitu' qui sis!
  2. In quo cognitu[*](del. edd.) Laelius clamores sofo\s ille solebat
  3. Edere compellans gumias[*](guimas BE ginnas R) ex ordine nostros.
praeclare Laelius, et recte sofo/s, illudque vere:
  1. O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit.
  2. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista[*](isto ARNV)
  3. Consumis[*](cū sumis A1 ) squilla[*](squulla AN1.) atque acupensere[*](acupensere RKl. acip. edd. vett. accubans aere ABRV accubant aere E accubas aere cum ras. super as N) cum decimano.
is haec loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene cenare, qui omnia ponat in voluptate, et tamen non[*](non om. ABER) negat libenter cenasse umquam Gallonium— mentiretur enim—, sed bene. ita graviter et severe voluptatem secrevit[*](secernit dett. ) a bono. ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. semper Laelius bene.

quid bene? dicet[*](diceret A dicit BE) Lucilius: 'cocto,[*](cocto porto R1 porco R2 ) condito', sed cedo caput cenae: 'sermone bono', quid ex eo? 'si quaeris, libenter'; veniebat enim ad cenam, ut animo[*](ut in animo BE) quieto satiaret desideria naturae. recte ergo is negat umquam bene cenasse Gallonium, recte miserum, cum praesertim in eo omne studium consumeret. quem libenter cenasse nemo negat. cur igitur non bene? quia, quod bene, id recte, frugaliter, honeste; ille porro male[*](del. Wes. sec. Mdv.) prave, nequiter, turpiter cenabat; non igitur bene.[*](add. Mdv.) nec lapathi suavitatem acupenseri[*](acupenseri RKl. acip. edd. vett. accubens ere V accubans aere AR accumbans ere BE accubanti aere N (banti a m. alt. in ras.)) Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret.

p.45

Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id[*](cum id cum igitur V quod Bentl. ) ne in cena quidem posse videamur? Quo modo autem philosophus loquitur?[*](loquiturp.20, 12 sqq.)

Tria genera cupiditatum,[*](frange re Qui R; frangere Qui (fr. ex corr. m. alt.; quid primitus fuerit, cognosci nequit; ad Qui, quo vocab. novae paginae initium fit, in marg. superiore adscript. est: al' Qui si diceret cupiditatum esse duo genera, naturales et inanes, Naturalium quoque item duo necessarias et non necessarias confecta res esset) N; tangere Qui V) naturales et necessariae,[*](naturales et necessariae om. R) [*](et non necessarie A2R et necessariae A1 et non necessarias V, (as ab alt. m. in ras.) N; et in necessarias BE) naturales et[*](et necessariae A2 et necessarias A1BENV) non necessariae, nec naturales nec necessariae.
[*](nec naturales nec necessariae om. BE) [*](nec naturales R) [*](nec necessariae A, nec necessarias N (as ex corr. m. alt.), V; et necessarias (superscr. nec super et, e super as) R) primum divisit ineleganter;[*](ineleganter ineliganter A negliganter R) duo enim genera quae erant, fecit tria. hoc est non dividere, sed frangere. qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent:
Duo genera cupiditatum, naturales[*](didicerunt ... naturales (u. 10) om. R) et inanes, naturalium duo, necessariae et non necessariae.
confecta res esset.[*](esset ARN essent BE est V) vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare.

sed hoc sane concedamus. contemnit enim[*](enim om. BE) disserendi elegantiam, confuse loquitur. gerendus est mos, modo recte sentiat. et quidem[*](et quidem ARN equidem BEV) illud ipsum non nimium probo et tantum[*](tantum A tamen (tn = tamen, pro tm = tantum)) patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. an potest cupiditas finiri? tollenda est atque extrahenda radicitus. quis est enim, in quo sit cupiditas, quin[*](quin qui N1V qui non BE) recte cupidus dici possit? ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. qualis ista philosophia est, quae non

p.46
interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocritate vitiorum? quamquam in hac divisione rem ipsam[*](rem ipsam (ips in ras.) N remissam BERV remissionem A) prorsus probo,[*](probam A1 reprobo A2 ) elegantiam desidero. appellet haec desideria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam, cum de avaritia, cum de intemperantia, cum de maximis vitiis loquetur, tamquam capitis accuset.

Sed haec quidem[*](quidem VN2 quae (que)) liberius ab eo dicuntur et saepius. quod equidem non reprehendo; est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere. sed tamen ex eo, quod eam voluptatem, quam omnes gentes hoc nomine appellant, videtur amplexari saepe[*](vehementius sepe BE) vehementius, in magnis interdum versatur angustiis, ut hominum conscientia remota nihil tam turpe sit, quod voluptatis causa non videatur esse facturus. deinde, ubi erubuit—vis enim est[*](deinde enim ubi erubuit vis est BE) permagna naturae—, confugit[*](confugit cum fugit NV) illuc, ut neget accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. at iste non dolendi status non vocatur voluptas. 'Non laboro', inquit, 'de nomine'. Quid, quod res alia tota est?

Reperiam[*](repperiam A) multos, vel innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid[*](quid Se. quiquid B quicquid AERN quitquid V) velim, facile persuadeam.
quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? cur id non[*](non id A) ita fit?
Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio.

Hoc vero non videre, maximo argumento esse voluptatem illam,[*](illam ullam RN2 ) qua sublata neget se intellegere omnino quid sit bonum—eam autem ita persequitur:[*](persequer BE persequar R) quae palato percipiatur, quae auribus; cetera addit,[*](neget, 29 additcf. p. 34, 30 sqq) quae si appelles, honos praefandus[*](praestandus NV prefraudus E perfraudus B) sit—hoc igitur,

p.47
quod solum bonum severus et gravis philosophus novit, idem non videt[*](vidit BE) ne expetendum quidem esse, quod eam voluptatem hoc eodem auctore non desideremus, cum dolore careamus.

quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere[*](si dividere BE Non. in dividere R; individere A1, N1 (in-|d.), V (uel ni d.); vel dividere A2N2 ) didicisset,[*](hic si definire ... incidissetNon. p. 177) [*](didicisset potuisset Non. ) si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidisset. nunc vides, quid faciat. quam nemo umquam voluptatem appellavit, appellat; quae duo sunt, unum facit. hanc in motu voluptatem —sic enim has suaves[*](suaves has BE) et quasi dulces voluptates appellat—interdum ita extenuat, ut M'.[*](M'. edd. marcum) Curium putes[*](putes potes A1 pot R) loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea[*](praeter eam NV) sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda est. non est enim vitium in oratione solum,[*](solum in oratione R) sed etiam in moribus. luxuriam non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante fiant.

A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni.

Simul atque natum animal[*](animal N2V animale) est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum.
De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint,[*](sint BE sunt) ait optime iudicari. haec et tu ita posuisti,[*](posuistip. 13, 19—24) et verba vestra sunt. quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an[*](an edd. ante BERN1; ante A (in medio versu, ab alt. m.), an te V, autem N2 (mutato an in au)) movente? quoniam,[*](quoniam Quo ARN Quomō (= quomodo) V)
p.48
si dis placet,[*](dis placet AN2 displicet) ab Epicuro loqui discimus.[*](discimus loqui BE) si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; si movente, quod tamen dicitis, nulla turpis voluptas erit, quae praetermittenda sit, et simul non proficiscitur animal illud modo natum a summa voluptate, quae est a te posita in non dolendo.

Nec tamen argumentum hoc Epicurus a parvis petivit aut etiam a bestiis, quae putat esse specula naturae, ut diceret ab iis[*](iis Vict. his (hijs, hys)) duce natura hanc voluptatem expeti nihil dolendi. nec[*](Nec (ante enim) etiam A, in R a man. recentiore, ut vid., corr. in neque) enim haec movere potest appetitum animi, nec ullum habet ictum, quo pellat animum, status[*](animum, status Vict., P. Man. animi statum) hic non dolendi, itaque in hoc eodem peccat Hieronymus. at ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. itaque Epicurus semper hoc utitur,[*](utitur nititur A2N utatur BE) ut probet voluptatem natura expeti, quod ea voluptas, quae in motu sit, et parvos ad se alliciat et bestias, non illa stabilis, in qua tantum inest nihil dolere. qui[*](Qui Lamb. quid) igitur convenit ab alia voluptate dicere naturam proficisci, in alia summum bonum ponere?

Bestiarum vero nullum iudicium puto. quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt.[*](sunt AR1 ) ut bacillum[*](baccillum A1ERV baculum N) aliud est inflexum et incurvatum de industria,[*](de industria om. Non. ) aliud ita natum,[*](ut bacillum ... natumNon. p. 78) sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. omne enim animal, simul et ortum est, se[*](simul et ortum est, se Se. simul et (etiam N1, ut vid.; simulet R, simul est N2) ortum et se) ipsum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, in primis amplectitur, animum et corpus, deinde utriusque partes. nam sunt et in animo praecipua quaedam

p.49
et in corpore, quae cum leviter agnovit, tum[*](tum BE tunc) discernere incipit, ut ea, quae prima data sunt[*](sunt RN sint) natura, appetat asperneturque[*](aspernaturque A1R) contraria.

in his primis naturalibus voluptas insit necne, magna quaestio est. nihil vero putare esse praeter voluptatem, non membra, non sensus, non ingenii motum, non integritatem corporis, non valitudinem corporis,[*](non valitudinem corporis om. E non valetudinem (om. cor- poris) edd. ) summae mihi videtur inscitiae.

Atque ab isto capite fluere necesse est omnem rationem bonorum et malorum. Polemoni et iam[*](et iam NV etiam) ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante[*](paulo ante § 33 omne enim animal ... asperneturque contraria) dixi. ergo nata est sententia veterum Academicorum et Peripateticorum, ut finem bonorum dicerent secundum naturam vivere, id est virtute adhibita frui primis a natura datis. Callipho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Diodorus vacuitatem doloris. * *[*](Mdv.: 'nonnulla exciderunt, quibus Cicero simili forma atque supra (Polemoni et Aristoteli ea prima visa sunt cet.) dixerit, quae alii prima posuissent; tum rectissime (quemadmodum ante: ergo nata est cet.) subiciebatur de finibus: his omnibus, quos dixi, consequentes (consentanei iis, quae posita sunt prima) sunt fines bonorum. Et fortasse etiam Carneadem et Hieronymum no- minarat, sed hic exempli causa solos Aristippum et Stoicos ponit.') his omnibus, quos dixi, consequentes fines sunt[*](fines sunt etiam A) bonorum, Aristippo simplex voluptas, Stoicis[*](Stoicis N2 stoici) consentire naturae, quod esse volunt e virtute, id est honeste, vivere, quod ita interpretantur: vivere cum intellegentia rerum earum, quae natura evenirent, eligentem ea, quae essent secundum naturam, reicientemque[*](reficientemque A1BERN) contraria.

ita tres sunt fines expertes honestatis, unus Aristippi vel Epicuri, alter Hieronymi, Carneadi[*](carneadis A2V) tertius, tres, in quibus honestas cum aliqua accessione, Polemonis, Calliphontis, Diodori, una simplex, cuius Zeno auctor, posita in decore tota, id

p.50
est in honestate;[*](id est in honestate dett. id est honestate BERNV idē honestate A) nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; sin eam, quam Hieronymus, ne [*](add. Se. cf. § 32: Epicurus semper hoc utitur... inest nihil dolere)) fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi[*](Aristippi secl. cum allis Mdv. aristippo BE) in prima commendatione poneret.

Nam quod ait[*](aitp. 13, 24—14, 4) sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum [*](add. Lamb.) privatarum litium iudices sumus. nihil enim possumus iudicare, nisi quod est nostri iudicii—in quo frustra iudices solent,[*](solent iudices BE) cum sententiam pronuntiant, addere: 'si quid mei iudicii est'; si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magis hoc non addito[*](nihilo magis hoc non addito = nihilo magis hoc omisso vel hoc tamen addito) illud est iudicatum—. quid[*](Quid N (corr., ut vid., ab alt. man. ex quod); quod (etiam A eodem compendio quo p. 51, 10 et 53, 25) ) iudicant[*](iudicant Ern. iudicat (etiam B)) sensus? dulce amarum, leve[*](leve etiam BE) asperum, prope longe, stare movere, quadratum rotundum.

aequam[*](aequam ed. Ascens. quam) igitur pronuntiabit sententiam ratio adhibita primum divinarum humanarumque rerum scientia, quae potest appellari rite[*](rite potest appellari BE) sapientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu voluptatum satellites et ministras esse voluisti. quarum adeo omnium sententia pronuntiabit primum de voluptate nihil esse ei loci,[*](loci ei B) non modo ut sola ponatur in summi boni sede, quam quaerimus, sed ne illo quidem modo, ut ad honestatem applicetur.

de vacuitate doloris eadem sententia erit.[*](erit Bentl. est) reicietur

p.51
etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. aut enim statuet nihil esse bonum nisi honestum, nihil malum nisi turpe, cetera aut omnino nihil habere momenti aut tantum, ut nec expetenda nec fugienda, sed eligenda modo aut reicienda sint, aut anteponet eam, quam cum honestate ornatissimam, tum etiam ipsis initiis naturae et totius perfectione vitae locupletatam videbit. quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia.

Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. quantum enim potero, minuam contentiones omnesque simplices sententias[*](sententias simplices A) eorum, in quibus nulla inest[*](inest est BE) virtutis adiunctio, omnino[*](adiunctio omnino omnino adiunctio E omnis adiunctio B) a philosophia semovendas putabo, primum Aristippi Cyrenaicorumque omnium, quos non est veritum in ea voluptate, quae maxima dulcedine sensum moveret, summum bonum ponere[*](primum ... bonum ponereMacrob.(gramm. Lat. ex rec. H. Keil V 648)) contemnentis istam vacuitatem doloris.

hi non viderunt, ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum canem, sic hominem ad duas res, ut ait Aristoteles, ad intellegendum[*](intellegendum, om. ad, AN) et agendum, esse natum quasi mortalem deum, contraque ut tardam aliquam et languidam pecudem ad pastum et ad procreandi voluptatem hoc divinum animal ortum esse voluerunt, quo nihil mihi videtur absurdius.