de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

Non eram nescius, Brute, cum, quae summis ingeniis exquisitaque doctrina philosophi Graeco sermone tractavissent, ea Latinis litteris mandaremus, fore ut hic noster labor in varias reprehensiones incurreret. nam quibusdam, et iis quidem non admodum indoctis, totum hoc displicet philosophari. quidam autem non tam id reprehendunt, si remissius agatur, sed tantum studium tamque multam operam ponendam in eo non arbitrantur. erunt etiam, et ii quidem eruditi Graecis litteris, contemnentes Latinas, qui se dicant in Graecis legendis operam malle consumere. postremo aliquos futuros suspicor, qui me ad alias litteras vocent, genus hoc scribendi, etsi sit elegans, personae tamen et dignitatis esse negent.

contra quos omnis dicendum breviter existimo.

Quamquam philosophiae quidem vituperatoribus satis responsum est eo libro, quo a nobis philosophia[*](philosophia a nobis BE) defensa et collaudata est, cum esset accusata et vituperata ab Hortensio. qui liber cum et tibi probatus videretur et iis, quos ego posse iudicare arbitrarer, plura suscepi veritus ne movere hominum studia viderer, retinere non posse. Qui autem, si maxime hoc placeat,[*](placet BEV) moderatius tamen id volunt fieri, difficilem quandam temperantiam postulant in eo, quod semel admissum[*](admissum dett iam missum)

p.2
coe+rceri reprimique non potest, ut propemodum iustioribus utamur illis, qui omnino avocent a philosophia, quam his, qui rebus infinitis modum constituant in reque eo meliore, quo maior sit, mediocritatem desiderent.

sive enim ad sapientiam perveniri potest, non paranda nobis solum ea, sed fruenda etiam sapientia[*](om. cod. Eliens. Davisii, P. Man.) est; sive hoc difficile est, tamen nec modus est ullus[*](ullus est BE) investigandi veri, nisi inveneris, et quaerendi defatigatio[*](defetigatio A2 ) turpis est, cum id, quod quaeritur, sit pulcherrimum. etenim si delectamur, cum scribimus, quis est tam invidus, qui ab eo nos abducat? sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat industriae? nam ut Terentianus Chremes non inhumanus, qui novum vicinum non vult 'fodere au/t arare aut a/liquid ferre de/nique'— non enim illum ab industria, sed ab inliberali labore deterret—, sic isti curiosi, quos offendit noster minime nobis iniucundus labor.

Iis[*](iis Man. sec. Bai.; his) igitur est difficilius satis facere, qui se Latina[*](latina A1B E latinia R latine A2NV) scripta dicunt contemnere. in quibus hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti legant. quis enim tam inimicus paene nomini[*](nomini pene BE) Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas litteras oderit? Synephebos ego, inquit, potius Caecilii aut Andriam Terentii quam utramque Menandri legam? A quibus tantum dissentio, ut, cum Sophocles vel optime scripserit Electram, tamen male conversam Atilii[*](atrilii (ut videtur)R acilii BE) mihi legendam putem, de quo Lucilius:[*](Lucilius Se. lucinius A1; licinius (altera parte prioris u erasa) A2; licinius BER, N (litin.), V; Licinus C.F.W. Mue. )

'ferreum scriptorem', verum, opinor, scriptorem tamen, ut legendus sit. rudem enim esse omnino in nostris poe+tis aut inertissimae

p.3
segnitiae est aut fastidii delicatissimi. mihi quidem nulli satis eruditi videntur, quibus nostra ignota sunt. an
Utina/m[*](an Utinam Mur (ad Phil. 14, 5), at utinam ABERN aut umnam V) ne in nemore ---
nihilo minus legimus quam hoc idem Graecum, quae autem de bene beateque vivendo a Platone disputata sunt, haec explicari non placebit Latine?

Quid?[*](quod BEN2 ) si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea, quae dicta sunt ab iis, quos probamus, eisque[*](eisque eisdem N his (hys) BE) nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca anteponant iis, quae et splendide dicta sint[*](dicta sint dett. dicta sunt) neque sint conversa de Graecis? nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos[*](ipsos NV ipso) quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. quid enim est a Chrysippo praetermissum in Stoicis? legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. quid? Theophrastus[*](Theophrastus A. Man. theophrastum RNV theophastrum A theoprastum BE) mediocriterne delectat, cum tractat locos ab Aristotele ante tractatos? quid? Epicurei[*](epicuri BE) num[*](num BE non RV non (superscr. ab alt. m. uel num) A non (superscr. ab alt. m. nun) N) desistunt de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostris non legantur?

Quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt nostri poe+tae fabulas, male,[*](male AR2N2 mali BEN1 mole R1 magis V) credo, mererer de meis civibus, si ad eorum cognitionem divina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si videbitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominavi, cum inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a Menandro solet. Nec vero, ut noster Lucilius, recusabo, quo

p.4
minus omnes mea legant. utinam esset ille Persius, Scipio vero et Rutilius multo etiam magis, quorum ille iudicium reformidans Tarentinis ait se et Consentinis et Siculis scribere. facete is quidem, sicut alia;[*](alia Urs. alias) sed neque tam docti tum erant, ad quorum iudicium elaboraret, et sunt illius scripta leviora, ut urbanitas summa appareat, doctrina mediocris.

ego autem quem timeam lectorem, cum ad te ne Graecis quidem cedentem in philosophia audeam scribere? quamquam a te ipso id quidem facio provocatus gratissimo mihi libro, quem ad me de virtute misisti.

Sed ex eo credo quibusdam usu venire,[*](usui uenire superscr. ab alt. m. illud e; ut sit illud euenire, A; uenire usu R) ut abhorreant a Latinis, quod inciderint in inculta quaedam et horrida, de malis Graecis Latine scripta deterius. quibus ego assentior, dum modo de isdem rebus ne Graecos quidem legendos putent. res vero bonas verbis electis graviter ornateque dictas[*](dictas V dictatas) quis non legat? nisi qui se plane Graecum dici velit, ut a Scaevola est praetore[*](praetore P. Man. praetor) salutatus Athenis Albucius.

quem quidem locum comit[*](comit Se. c_o_ N cum ABERV cf. ad p. 5,10; 23,1; 26,12; 44,8; 46,15; 160,31 ) multa venustate et omni sale idem Lucilius, apud quem praeclare Scaevola:

  1. Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum,
  2. municipem Ponti,[*](Ponti edd. pontii (pontu BE)) Tritani,[*](Tritani Bai. tritanii A2RV tiranii A1 tritanu BE) centurionum,
  3. praeclarorum hominum ac primorum signiferumque,
  4. maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis,
  5. id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto:
  6. 'chaere,'[*](chaere care BE) inquam,
    Tite!
    lictores, turma omnis chorusque:[*](chorusque cohorsque 'primus quantum video Man.' Mdv. )
  7. 'chaere, Tite!' hinc[*](hic A1BERV mi BEV; om. in ras. A; m R; mi in fine versus N1, add. itii (ut sit mutii) N2 ) hostis mi Albucius, hinc inimicus.

p.5

Sed iure Mucius.

ego autem mirari satis [*](mirari satis Mdv. satis mirari A. Man.; non mirari Böck. mirari (R in mg. ad aū in fine versus pos. adscriptum habet a man. rec. nō)) non queo unde hoc sit tam insolens domesticarum rerum fastidium. non est omnino hic[*](hic omnino BE) docendi locus; sed ita sentio et saepe disserui, Latinam linguam non modo non inopem,[*](modo non inopem N2 modo inopem) ut vulgo putarent, sed locupletiorem etiam esse quam Graecam. quando enim nobis, vel dicam aut oratoribus bonis aut poe+tis, postea quidem quam fuit quem imitarentur, ullus orationis vel copiosae vel elegantis ornatus defuit?

Ego vero, quoniam[*](quoniam Otto con (conforensibus superscr. ab alt. man. u sup. o priore) N c_ vel ī (superscr.) R cum) forensibus operis, laboribus, periculis non deseruisse mihi videor[*](videor N2V videri) praesidium, in quo a populo Romano locatus sum,[*](sum dett. sim) debeo profecto, quantumcumque possum,[*](possum BE possim) in eo quoque elaborare, ut sint opera, studio, labore meo doctiores cives mei, nec cum istis tantopere[*](tanto opere N) pugnare, qui Graeca legere malint,[*](malunt BER) modo legant illa ipsa, ne simulent, et iis servire, qui vel utrisque litteris uti velint vel, si suas habent, illas non magnopere desiderent.

qui autem alia malunt scribi a nobis, aequi esse debent, quod et scripta multa sunt, sic ut plura nemini[*](nemini edd. memini) e nostris, et scribentur fortasse plura, si vita suppetet; et tamen, qui diligenter haec, quae de philosophia litteris mandamus, legere assueverit, iudicabit nulla ad legendum his esse potiora. quid est enim in vita tantopere quaerendum quam cum omnia in philosophia, tum id, quod his libris quaeritur, qui[*](qui Or. quis ARNV quid BE) sit finis, quid extremum, quid ultimum, quo sint omnia bene vivendi recteque faciendi consilia referenda, quid sequatur natura ut summum ex rebus expetendis, quid fugiat ut extremum malorum? qua de re cum sit inter doctissimos summa dissensio, quis alienum putet eius

p.6
esse dignitatis,[*](dignitatis esse BE) quam mihi quisque tribuat,[*](tribuat A1 tribuit (in N cum ras. 1 vel 2 litt. post alteram t)) quid in omni munere vitae optimum et verissimum sit, exquirere?

an, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter principes civitatis, P. Scaevolam M'.[*](M.' que edd. m. que ARNV m BE) que Manilium, ab iisque M. Brutus dissentiet—quod et acutum genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea scripta reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et legemus—, haec, quae vitam omnem continent, neglegentur?[*](neglegentur A. Man. negleguntur (neglig. BEN neg|glig. V)) nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. quamquam id quidem licebit iis existimare, qui legerint. nos autem hanc omnem quaestionem de finibus bonorum et malorum fere a nobis explicatam esse his litteris arbitramur, in quibus, quantum potuimus, non modo quid nobis probaretur, sed etiam quid a singulis philosophiae disciplinis diceretur, persecuti sumus.

Ut autem a facillimis ordiamur, prima veniat in medium Epicuri ratio, quae plerisque notissima est. quam a nobis sic intelleges[*](intelleges A intelliges) expositam, ut ab ipsis, qui eam disciplinam probant, non soleat accuratius explicari; verum enim invenire volumus, non tamquam adversarium aliquem convincere. accurate autem quondam a L. Torquato, homine omni doctrina erudito, defensa est Epicuri sententia de voluptate, a meque ei responsum, cum C. Triarius, in primis gravis et doctus adolescens, ei disputationi interesset.

nam cum ad me in Cumanum salutandi causa uterque venisset, pauca primo inter nos[*](inter nos primo BE) de litteris, quarum summum erat in utroque studium, deinde Torquatus: Quoniam nacti te,[*](nacti te VN2 hac tite A1BER, N1 (ut videtur); hac die A2 ) inquit, sumus aliquando otiosum, certe audiam, quid sit, quod Epicurum nostrum non tu quidem oderis, ut fere faciunt, qui ab eo dissentiunt, sed certe non probes, eum quem ego arbitror unum vidisse verum maximisque erroribus animos

p.7
hominum liberavisse et omnia tradidisse, quae pertinerent[*](pertinent R) ad bene beateque vivendum. sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo delectari, quod ista Platonis, Aristoteli,[*](aristoteli A1 aristotili E aristotilis) Theophrasti orationis ornamenta neglexerit. nam illud[*](illuc NV ad illud A2 ) quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur.

Vide, quantum, inquam, fallare,[*](fallare A. Man. fallere) Torquate. oratio me istius philosophi non offendit; nam et complectitur verbis, quod vult, et dicit plane, quod intellegam; et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. re mihi non aeque satisfacit,[*](satis facit R satisfecit) et quidem locis pluribus.[*](plurimis BE) sed quot homines, tot sententiae; falli igitur possumus.

Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris.

Nisi mihi Phaedrum, inquam,[*](inquam tu NV inquā A (ā in ras.; quid antea fuerit, non liquet), inquam RBE) tu mentitum[*](mentitu BE) aut Zenonem putas, quorum utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem[*](sedulitatem RN2V sed utilitatem) probarent, omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. atque eos, quos nominavi, cum Attico nostro frequenter audivi, cum miraretur ille quidem utrumque, Phaedrum autem etiam amaret, cotidieque inter nos ea, quae audiebamus, conferebamus, neque erat umquam controversia, quid ego intellegerem, sed quid probarem.

Quid igitur est? inquit; audire enim cupio, quid non probes.

Principio, inquam, in physicis, quibus maxime gloriatur, primum totus est alienus. Democritea dicit[*](democrite adicit A1RBE democrito adicit A2, V (adijcit); adicit de- mocrite (e corr in o) N) perpauca mutans, sed ita, ut ea, quae corrigere vult, mihi quidem depravare videatur. ille atomos[*](athom. (et sic semper) ) quas appellat,

p.8
id est corpora individua propter soliditatem, censet in infinito inani, in quo nihil nec summum nec infimum nec medium nec ultimum[*](ultimum intimum Jonas (dissert. Berol. 1870 thes. 5) ) nec extremum sit, ita ferri,[*](ferri A2ERN fieri BV ita ferri ut om A1 ) ut concursionibus inter se cohaerescant, ex quo efficiantur ea, quae sint quaeque cernantur, omnia, eumque motum atomorum nullo a principio, sed ex aeterno tempore intellegi convenire.

Epicurus autem, in quibus sequitur Democritum, non fere labitur. quamquam utriusque cum multa non probo, tum illud in primis, quod, cum in rerum natura duo quaerenda sint, unum, quae materia sit, ex qua[*](ex quo AREN) quaeque res efficiatur, alterum, quae vis sit, quae quidque efficiat, de materia disseruerunt, vim et causam efficiendi reliquerunt. sed hoc commune vitium, illae Epicuri propriae ruinae: censet enim eadem illa individua et solida corpora ferri deorsum[*](deorsū (cum ras. post ū) N) suo pondere ad lineam,[*](ad lineam adlimam A1 ad lunam R ad lineam (ne ex corr.) N) hunc naturalem esse omnium corporum motum.

deinde ibidem homo acutus, cum illud occurreret, si omnia deorsus[*](deorsum BEV, N ut v. 15 ) e regione ferrentur et, ut dixi, ad lineam, numquam fore[*](fore numquam B fore unquam E) ut atomus[*](athomos) altera alteram posset attingere itaque * * attulit[*](hiatum post itaque notavit Usener (Epicurea, Lipsiae 1887, p. 199; scriptum fuisse potest effici mundum non posse vel simile aliquid), alii ante itaque cf. Va. II 344 sqq. ) rem commenticiam: declinare dixit[*](dixit declinare B) atomum[*](at thomum B athomos A) perpaulum, quo nihil posset fieri minus; ita effici complexiones et copulationes et adhaesiones[*](adhaesitationes AR (adhes.), adhesitõnes N) atomorum inter se, ex quo efficeretur mundus omnesque partes mundi, quaeque in eo essent. Quae cum tota res[*](res tota R) est ficta[*](est ficta Se. ('potuit excidere, ut saepe excidit, librariis non intellectum est' Mdv.); ficta BER, (post ficta superscr. ab alt. m. sit) A, (ibid. superscr. ab alt. m. s. = scilicet] sit) N; ficta sit V ficta est Heindorf ad Cic. de nat. deor. I 1 ) pueriliter, tum ne efficit

p.9
quidem,[*](add. A. Man.) quod vult.[*](quo volt BE) nam et ipsa declinatio ad libidinem fingitur—ait enim declinare atomum sine causa; quo nihil turpius physico, quam fieri quicquam sine causa dicere,—et illum motum naturalem omnium ponderum, ut ipse constituit, e regione inferiorem locum petentium sine causa eripuit atomis nec tamen id, cuius causa haec finxerat, assecutus est.

nam si omnes atomi declinabunt, nullae umquam cohaerescent, sive aliae declinabunt, aliae suo nutu recte ferentur, primum erit hoc quasi provincias atomis dare, quae recte, quae oblique ferantur, deinde eadem illa atomorum, in quo etiam Democritus haeret, turbulenta concursio hunc mundi ornatum efficere[*](efficere ornatum BE) non poterit. ne illud quidem physici, credere aliquid esse minimum, quod profecto numquam putavisset, si a Polyaeno, familiari suo, geometrica[*](geometrica J. F. Gronovius; geometricam ABERN geometriam V) discere maluisset quam illum etiam ipsum dedocere. sol Democrito magnus videtur, quippe homini erudito in geometriaque perfecto, huic pedalis fortasse; tantum enim esse censet, quantus videtur, vel paulo aut maiorem aut minorem.