Pro A. Cluentio

animum adverti[*](animum adverti Ss: animadverti cett. (cf. Cael. 7)), iudices, omnem accusatoris orationem in duas divisam esse partis[*](partis By2a: partes Mm), quarum altera mihi niti et magno opere confidere videbatur[*](videatur P) invidia iam inveterata iudici Iuniani, altera[*](alteram PS) tantum modo consuetudinis causa timide et diffidenter attingere rationem venefici criminum, qua de re lege est haec quaestio constituta. itaque mihi certum est hanc eandem distributionem invidiae et criminum sic in defensione servare ut omnes intellegant nihil me nec subterfugere voluisse reticendo nec obscurare dicendo.

sed cum considero quo modo mihi in utraque re sit elaborandum, altera pars et ea[*](pars et ea P: pars est (om. est s) ea SMma) quae propria est iudici vestri et legitimae venefici quaestionis per mihi brevis et non magnae in dicendo contentionis fore videtur, altera autem quae procul ab[*](ab PSbt: a Msys) iudicio remota est, quae contionibus seditiose concitatis accommodatior est quam tranquillis moderatisque iudiciis, perspicio quantum in agendo difficultatis et quantum laboris sit habitura.

sed in hac[*](in hac PSa: in hac tanta Mm) difficultate illa me res tamen, iudices, consolatur quod vos de criminibus sic audire consuestis ut eorum omnium[*](omnium P: omnem Mma) dissolutionem ab oratore quaeratis, ut non existimetis plus vos ad salutem reo largiri oportere quam quantum defensor purgandis criminibus consequi et dicendo probare potuerit. de invidia autem sic inter nos[*](nos PBM: vos ma) disceptare debetis ut non quid dicatur a nobis sed quid oporteat dici consideretis. agitur enim in criminibus A.(Auli) Cluenti proprium periculum, in invidia causa communis. quam ob rem alteram partem causae sic agemus ut vos doceamus, alteram sic ut oremus; in altera diligentia vestra nobis adiungenda est, in altera fides imploranda. nemo est enim qui invidiae sine vestro ac sine talium virorum subsidio possit resistere.

equidem quod ad me attinet, quo me vertam nescio[*](nescio iudices nescio Mart. Cap. (Rhet. M. p. 478), Aquila Rom. (Rhet. M. p. 25), contra Quintil. ix. 2.19). negem fuisse illam[*](illam om. Quintil.) infamiam iudici corrupti? negem esse illam rem agitatam in contionibus, iactatam in iudiciis, commemoratam in senatu? evellam ex animis hominum tantam opinionem, tam penitus insitam, tam vetustam? non est[*](non est non Quintil. ix. 3. 81) nostri ingeni, vestri auxili est, iudices, huius innocentiae sic in hac calamitosa fama quasi in aliqua perniciosissima flamma atque in communi incendio subvenire.

etenim sicut aliis in locis parum firmamenti et parum virium veritas habet, sic in hoc loco falsa invidia imbecilla esse debet. dominetur in contionibus, iaceat in iudiciis; valeat in opinionibus ac sermonibus imperitorum, ab ingeniis prudentium repudietur; vehementis habeat repentinos impetus, spatio interposito et causa cognita consenescat; denique illa definitio iudiciorum aequorum quae nobis a maioribus tradita est retineatur, ut in iudiciis[*](in iudiciis om. Quintil. ix. 3. 85) et sine invidia culpa plectatur et sine culpa invidia ponatur[*](ponatur Mm: puniatur b2y2a).

quam ob rem a vobis, iudices, ante quam de ipsa causa dicere incipio, haec postulo, primum id quod aequissimum est ut ne quid huc[*](huc Msy: huic Sby2a) praeiudicati[*](praeiudicii B) adferatis — etenim non modo auctoritatem sed etiam nomen iudicum amittemus, nisi hic ex ipsis causis iudicabimus, si[*](si b2y2a: ac si Mm) ad causas iudicia iam facta domo deferemus; — deinde[*](referemus Sa) si quam opinionem iam vestris mentibus comprehendistis, si eam ratio convellet, si oratio[*](oratio aa: ratio Mm) labefactabit, si denique veritas extorquebit, ne repugnetis eamque animis vestris aut libentibus aut aequis remittatis; tum autem cum ego una quaque de re dicam et diluam, ne ipsi quae contraria sint[*](sint PSs: sunt (om. t) cett.) taciti cogitationi vestrae subiciatis sed ad[*](sed ad sed Sa) extremum exspectetis meque[*](meque P, Grillius (Rhet. M. p. 599): me Sa: et me Mm) meum dicendi ordinem servare patiamini; cum peroraro, tum[*](peroraro tum Pb2y2s: perorabo tum S: per... tum t: peroraro M: peroratum fuerit (erit y) b1y1: peroratum s) si quid erit praeteritum animo[*](animo a me mg. Ascens. (3)) requiratis.

ego me, iudices, ad eam causam accedere quae iam per annos octo continuos ex contraria parte audiatur atque ipsa opinione[*](opinionibus St) hominum tacita prope convicta atque damnata sit facile intellego; sed si qui[*](si qui PSa: si quis Mm) mihi deus vestram ad me audiendum benivolentiam conciliarit, efficiam profecto ut intellegatis nihil esse homini tam timendum quam invidiam, nihil innocenti suscepta invidia tam optandum quam aequum iudicium, quod in hoc uno denique falsae infamiae finis aliqui[*](aliqui SMt: aliquis ms) atque exitus reperiatur. quam ob rem magna me spes tenet, si quae[*](quae Sa: ea quae Mm) sunt in causa explicare atque omnia dicendo consequi potuero, hunc locum consessumque vestrum, quem illi horribilem A.(Aulo) Cluentio ac formidolosum fore putaverunt, eum tandem[*](tandem tantundem SB) eius fortunae miserae multumque iactatae portum ac perfugium futurum.

tametsi permulta sunt quae mihi, ante quam de causa dico, de communibus invidiae periculis dicenda esse videantur, tamen ne diutius oratione mea suspensa exspectatio vestra teneatur adgrediar ad crimen cum illa deprecatione, iudices, qua mihi saepius utendum esse intellego, sic ut me audiatis, quasi hoc tempore haec causa primum dicatur, sicuti dicitur[*](sicuti dicatur Sa), non quasi saepe iam dicta et numquam probata sit. hodierno enim die primum veteris istius[*](ipsius Sa) criminis diluendi potestas est data, ante hoc tempus error in hac causa atque invidia versata est. quam ob rem, dum multorum annorum accusationi breviter dilucideque respondeo, quaeso ut me, iudices, sicut[*](sicut Sa: sicuti Mm) facere instituistis, benigne attenteque audiatis.

corrupisse dicitur A.(Aulus) Cluentius iudicium pecunia, quo inimicum[*](inimicum Sa: inimicum suum Mm) innocentem, Statium Albium[*](Abbium S), condemnaret. ostendam, iudices, primum, quoniam caput illius[*](illius caput Sa) atrocitatis atque invidiae fuit innocentem pecunia circumventum, neminem umquam maioribus criminibus gravioribus testibus esse in iudicium vocatum; deinde ea de eo praeiudicia esse facta ab ipsis iudicibus a quibus condemnatus est ut non modo ab isdem sed ne ab aliis quidem ullis absolvi ullo modo posset. cum haec docuero, tum illud ostendam quod maxime requiri intellego iudicium illud pecunia esse temptatum non a Cluentio sed contra Cluentium, faciamque ut intellegatis in tota illa causa quid res ipsa tulerit, quid error adfinxerit, quid invidia conflarit.

primum igitur illud est ex quo intellegi possit debuisse Cluentium magno opere causae confidere, quod certissimis criminibus et testibus fretus ad accusandum descenderit[*](descendit coni. Müller). hoc loco faciendum mihi, iudices, est ut vobis breviter illa quibus Albius[*](Albius Msy: Abbius S: Albinus bs) est condemnatus crimina exponam. abs te peto, Oppianice, ut me invitum de patris tui causa dicere existimes adductum fide atque officio defensionis. etenim tibi si in praesentia[*](praesentia Sa: praesentia satis facere Mm) non potuero, tamen multae mihi ad satis faciendum reliquo tempore facultates dabuntur; Cluentio nisi[*](nisi ni a) nunc satis fecero, postea mihi satis faciendi potestas non erit. simul et illud quis est qui dubitare debeat contra damnatum et mortuum pro incolumi et pro[*](et pro Mb2ya: et b1s) vivo dicere? cum illi in quem dicitur damnatio omne ignominiae periculum iam abstulerit, mors vero etiam doloris; hic[*](hic aa: huic Mm) autem pro quo dicimus[*](dicimus Sa: dicitur Mm) nihil possit offensionis accipere[*](accipere aa: accedere Mm) sine acerbissimo animi sensu ac molestia[*](molestia aa: dolore Mm) et sine summo dedecore vitae et turpitudine[*](et turp. Sa: ac turp. Mm).

atque ut intellegatis Cluentium non accusatorio animo, non ostentatione aliqua aut gloria adductum, sed nefariis iniuriis, cotidianis insidiis, proposito ante oculos vitae periculo nomen Oppianici detulisse, paulo longius exordium rei demonstrandae petam[*](repetam Quintil. iv. 1. 79); quod quaeso, iudices, ne moleste patiamini; principiis enim cognitis multo facilius extrema intellegetis. A.(Aulus) Cluentius habitus fuit, pater huiusce, iudices, homo non solum municipi Larinatis ex quo erat sed etiam regionis illius et vicinitatis virtute, existimatione, nobilitate princeps[*](princeps Ba, Quintil. iv. 2. 130: facile princeps Mm). is cum esset mortuus Sulla et Pompeio consulibus, reliquit hunc annos xv natum, grandem autem et nubilem filiam quae brevi tempore post patris mortem nupsit A.(Aulo) Aurio Melino, consobrino suo, adulescenti in primis, ut tum habebatur, inter suos et honesto et nobili. cum essent eae[*](eae s: hae (hec b) Mm) nuptiae plenae dignitatis,

plenae concordiae, repente est exorta mulieris importunae nefaria libido non solum dedecore verum etiam scelere coniuncta. nam Sassia, mater huius habiti — mater enim a me in omni causa[*](in omni causa Sa: nominis causa Mm: om. Quintil. Declam. 388), tametsi in hunc hostili odio et crudelitate est, mater, inquam, appellabitur, neque umquam illa ita de suo scelere et immanitate audiet ut naturae nomen amittat; quo enim est ipsum nomen amantius indulgentiusque maternum, hoc illius matris quae multos iam annos et nunc cum maxime filium interfectum cupit singulare scelus maiore odio dignum esse ducetis[*](ducetis Mm: iudicabitis y2s (? S)). ea igitur mater habiti, Melini illius adulescentis, generi sui, contra quam fas erat amore capta primo, neque id ipsum diu, quoquo modo poterat in illa cupiditate continebatur[*](continebat a: se continebat Baiter); deinde ita flagrare coepit amentia, sic inflammata ferri libidine ut eam non pudor[*](non pudor SBa: non pudor, non pudicitia Mm), non pietas, non macula familiae, non hominum fama, non fili dolor, non filiae maeror a cupiditate revocaret.

animum adulescentis nondum consilio ac ratione firmatum pellexit eis omnibus rebus quibus illa aetas capi ac deleniri potest. filia, quae non solum illo communi dolore muliebri in eius modi viri iniuriis angeretur sed nefarium matris paelicatum ferre non posset de quo ne queri quidem se sine scelere[*](se sine scelere Sa, Arusian. (K. vii. 504): sine scelere se Mm) posse arbitraretur, ceteros sui tanti mali ignaros esse cupiebat; in huius amantissimi sui fratris manibus et gremio maerore et lacrimis consenescebat.

ecce autem subitum divortium quod solacium malorum omnium fore videbatur! discedit a Melino Cluentia ut in tantis iniuriis non invita, ut[*](ut ma: aut S: at M) a viro non libenter. tum vero illa egregia ac[*](ac Msy: et ba) praeclara mater palam exsultare laetitia, triumphare[*](triumphare Ba: ac triumphare Mm) gaudio coepit, victrix filiae non libidinis; diutius[*](diutius Sa: itaque diutius Mm) suspicionibus obscuris laedi famam suam noluit; lectum illum genialem quem biennio ante filiae suae nubenti straverat, in eadem domo sibi ornari et sterni expulsa atque exturbata filia iubet. nubit genero socrus nullis auspicibus, nullis auctoribus, funestis ominibus omnium.

O mulieris scelus incredibile et praeter hanc[*](hanc causam (post unam b2) add. aa) unam in omni vita inauditum! o libidinem effrenatam et indomitam! o audaciam singularem! nonne timuisse[*](timuisse Mm, Quintil. iv. 2. 105: timuisti aa), si minus vim deorum hominumque famam, at illam ipsam noctem facesque illas nuptialis, non limen cubiculi, non cubile filiae, non parietes denique ipsos superiorum testis nuptiarum? perfregit ac prostravit omnia cupiditate ac furore; vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia.

tulit hoc commune dedecus[*](dedecus Sa: dedecus iam Mm) familiae, cognationis, nominis graviter filius; augebatur autem eius molestia cotidianis querimoniis et adsiduo fletu sororis; statuit tamen nihil sibi in tantis iniuriis ac tanto scelere matris gravius esse[*](esse aa: om. Mm) faciendum quam ut illa[*](illa Sa: illa matre Mm) ne uteretur, ne quae[*](ne quae Garatoni: nam quae Sa: ne quam Mm) videre sine summo animi dolore non poterat, ea, si matre uteretur, non solum videre verum[*](verum Sy2a: sed Mm) etiam probare suo iudicio putaretur.

initium quod huic cum matre fuerit simultatis audistis. pertinuisse hoc ad causam tum[*](tum Sb2a: tunc Mm) cum reliqua cognoveritis intellegetis. nam illud me non praeterit, cuiuscumque modi[*](cuiuscumque modi aa: cuiusmodicumque Mm) sit mater[*](sit mater Sa: mater sit Mm), tamen in iudicio fili de turpitudine parentis dici vix oportere. non essem ad ullam causam idoneus, iudices, si hoc quod in communibus hominum sensibus atque in ipsa[*](in ipsa Mm: ipsa Sa) natura positum atque infixum est, id ego, qui ad hominum[*](hominum sa: omnium b2y2: amici b1: animum My1) pericula defendenda[*](defendenda a (? S): depellenda Mm) adiungerer[*](adiungerer b2y2a: adhiberer Mm), non viderem; facile intellego non modo reticere homines parentum iniurias sed etiam animo aequo ferre oportere. sed ego ea quae ferri possunt ferenda, quae taceri tacenda esse arbitror.

nihil in vita vidit calamitatis A.(Aulus) Cluentius, nullum periculum mortis adiit, nihil mali timuit quod non totum a matre esset conflatum et profectum. quae hoc tempore sileret omnia atque ea, si oblivione non posset, tamen taciturnitate sua tecta esse pateretur; sed vero[*](sed vero Sya: sed vere b2: sed ea vero Mb1s) sic agitur[*](agitur Sy1s: agit Mst: angitur b2y2) ut prorsus reticere[*](reticeri a (? S)) nullo modo possit. hoc enim ipsum iudicium, hoc periculum, illa accusatio, illa[*](illa accusatio, illa scripsi: illa accusatio Msa: haec accusatio Lambinus: del. Gulielmius) omnis testium copia quae futura est a matre initio est adornata, a matre hoc tempore instruitur atque omnibus eius opibus et copiis comparatur. ipsa denique nuper Larino huius opprimendi causa Romam advolavit; praesto est mulier audax, pecuniosa, crudelis, instituit accusatores, instruit testis, squalore huius et sordibus laetatur, exitium exoptat, sanguinem suum profundere omnem cupit, dum modo profusum huius ante videat. haec nisi omnia perspexeritis in causa, temere a nobis illam appellari putatote; sin[*](sin PSa: sin autem Mm) erunt et aperta et nefaria, Cluentio ignoscere debebitis[*](debebitis P: debetis Mma), quod haec a me dici patiatur; mihi ignoscere non deberetis, si tacerem.

nunc iam summatim exponam quibus criminibus Oppianicus damnatus sit ut et constantiam A.(Auli) Cluenti et rationem accusationis perspicere possitis. ac primum causa accusandi quae fuerit ostendam ut id ipsum A.(Aulum) Cluentium vi ac necessitate coactum fecisse videatis.

cum manifesto venenum deprehendisset quod vir matris Oppianicus ei paravisset, et res non coniectura sed oculis et manibus[*](et man. Sya: ac man. Mbs) teneretur[*](teneretur Mm: retineretur b2y2a), neque in causa ulla dubitatio posset[*](possit S) esse, accusavit Oppianicum; quam constanter et quam diligenter postea dicam; nunc hoc scire vos volui[*](volui vos Sa), nullam huic aliam accusandi causam fuisse nisi uti[*](uti Msy: ut Sba) propositum vitae periculum et cotidianas capitis insidias hac una ratione vitaret[*](vitaret Mm: evitaret Sa: devitaret B). atque ut intellegatis eis[*](iis Manutius: his Mma) accusatum esse criminibus Oppianicum ut neque accusator timere[*](timeret a) neque reus sperare debuerit[*](debuerit Mm: potuerit Sa), pauca vobis illius iudici crimina exponam; quibus cognitis nemo vestrum mirabitur illum diffidentem rebus suis ad Staienum[*](Staienum PSb2y2: Stalenum Mm: Scaienum a) atque ad pecuniam confugisse.