Pro M. Tullio

etenim, recuperatores, non damno commoventur magistratus ut in haec verba iudicium dent. namsi[*](si suppl. Beier) id esset, nec recuperatores potius darent quam iudicem nec in universam familiam, sed in eum quicum[*](eumcum T: suppl. Peyron) nominatim ageretur, nec in quadruplum, sed in duplum, et ad[*](ad suppl. Beier) '

damnvm

inivria.

in hoc iudicio videtis agi de vi, videtis agi de hominibus armatis, videtis aedificiorum expugnationes, agri vastationes, hominum trucidationes, incendia, rapinas, sanguinem in iudicium venire, et miramini satis habuisse eos qui hoc iudicium dederunt id quaeri, utrum haec tam acerba, tam indigna, tam atrocia facta essent necne, non[*](non sup. lin. hab. T) utrum iure facta an iniuria? non ergo praetores a lege Aquilia recesserunt, quae de damno est[*](est esset T), sed de vi et armis[*](armatis T) severum iudicium constituerunt, nec ius et iniuriam quaeri nusquam putarunt oportere, sed eos qui armis quam iure agere maluissent de iure et iniuria disputare noluerunt.

neque ideo de iniuria non addiderunt quod in aliis rebus non adderent, sed ne ipsi iudicarent posse homines servos iure arma capere et manum cogere, neque quod putarent, si additum esset, posse hoc talibus viris persuaderi[*](persuadere Peyron (de T incertum)) non iniuria factum, sed ne quod tamen[*](quod tamen quoddam Peyron: fort. quod tamquam) scutum dare in iudicio viderentur eis quos propter haec arma in iudicium vocavissent.

fuit illud interdictum apud maiores nostros de vi quod hodie quoque est:

Vnde tv avt familia avt procvrator tvvs illvm avt familiam avt procvratorem illivs in hoc anno vi deiecisti.

cvm ille possideret

qvod nec vi nec clam nec precario possideret.

multa dantur ei qui vi alterum detrusisse dicitur; quorum si unum quodlibet[*](quidlibet coni. Müller) probare iudici potuerit, etiam si confessus erit se vi deiecisse, vincat necesse est vel non possedisse eum qui deiectus sit, vel vi ab se possedisse, vel clam, vel precario[*](vel non ... vel precariocolon post iudici potuerit (v. 24) transferendum putat Müller). ei qui de vi confessus esset tot defensiones tamen ad causam obtinendam maiores reliquerunt.

age illud alterum interdictum consideremus, quod item nunc est constitutum propter eandem iniquitatem temporum nimiamque hominum licentiam[*](licentiam suppl. Peyron) --- boni debent dicere.

atque ille legem mihi de xii tabulis recitavit, quae permittit ut furem noctu liceat occidere et luce[*](luce Peyron: luci T (cf. vv. 10, 22)), si se telo defendat, et legem antiquam de legibus sacratis, quae iubeat inpune occidi eum qui tribunum pl. pulsaverit. nihil, ut opinor, praeterea de legibus.

qua in re hoc primum quaero, quid ad hoc iudicium recitari istas leges pertinuerit. num quem tribunum pl. servi M. Tulli pulsaverunt? non opinor. num furatum domum P. Fabi noctu venerunt[*](venerint T: corr. Peyron)? ne id quidem. num luce[*](nuncluce T: corr. Beier) furatum venerunt et se telo defenderunt? dici non potest. ergo istis legibus quas recitasti certe non potuit istius familia servos M. Tulli occidere.

'non,' inquit, 'ad eam rem recitavi, sed ut hoc intellegeres, non visum esse maioribus nostris tam indignum istuc nescio quid quam tu putas, hominem occidi.' at primum istae ipsae leges quas recitas, ut mittam cetera, significant quam noluerint maiores nostri, nisi cum pernecesse esset, hominem occidi. ista[*](ista Keller: primum (e v. 15 repetitum) ista T) lex sacrata est, quam rogarunt armati, ut inermes sine periculo possent esse. qua re non iniuria, quo magistratu munitae leges sunt, eius magistratus corpus legibus vallatum esse voluerunt.

Furem, hoc est praedonem et latronem, luce occidi vetant xii tabulae; cum intra parietes tuos hostem certissimum teneas, nisi se telo defendit[*](defenderit Peyron: defendet Baiter), inquit, etiam si cum telo venerit, nisi utetur telo eo ac repugnabit, non occides; quod si[*](quod si Peyron: quossi T: quid si Madvig) repugnat, '

endoplorato

quis est cui magis ignosci conveniat, quoniam me ad xii tabulas revocas, quam si quis quem imprudens occiderit? nemo, opinor. haec enim tacita lex est humanitatis ut ab homine consili, non fortunae poena repetatur. tamen huiusce rei veniam maiores non dederunt. nam lex est in xii tabulis:

si telvm manv fvgit ma gis qvam iecit[*](-gis quam iecit suppl. Peyron (cf. Top. 64)) ---

Iulius Rufinianus (H. p. 40.21).

si qui[*](quis Baiter) furem occiderit, iniuria occiderit. quam ob rem? quia ius constitutum nullum est. quid, si se telo defenderit? non iniuria. quid ita? quia constitutum est.

. . tamen per vim[*](per vim Beier: verum T) factum esset[*](esset non modo servos add. T (e v. 11 geminatum): del. Beier), tamen in eo ipso loco qui tuus esset, non modo servos M. Tulli occidere iure non potuisti verum etiam, si tectum hoc insciente aut per vim demolitus esses quod hic in tuo aedificasset et suum esse defenderet, id vi aut clam factum iudicaretur. tu ipse iam statue quam verum sit, cum paucas tegulas deicere impune familia tua non potuerit, maximam caedem sine fraude facere potuisse[*](potuisset T: corr. Beier). ego ipse tecto illo disturbato si hodie postulem, quod vi aut clam factum sit, tu aut per arbitrum restituas aut sponsione condemneris necesse est; nunc hoc probabis viris talibus, cum aedificium tuo iure disturbare non potueris quod esset, quem ad modum tu vis, in tuo, homines qui in eo aedificio fuerint te tuo iure potuisse occidere?

'at[*](at ad T (ita mox)) servus meus non comparet, qui visus est cum tuis; at casa mea est incensa a tuis.' quid ad haec respondeam? ostendi falsa esse; verum tamen confitebor. quid postea? hoc sequitur, ut familiam[*](familia T: corr. G. Müller) M. Tulli concidi oportuerit? vix me hercule ut corium peti, vix ut gravius expostulari; verum ut esses durissimus, agi quidem usitato iure et cotidiana actione potuit. quid opus fuit vi, quid armatis hominibus, quid caede, quid sanguine?

'at enim oppugnatum me fortasse venissent.' haec est illorum in causa perdita extrema non oratio neque defensio, sed coniectura et quasi divinatio. illi oppugnatum venturi erant? quem? Fabium. quo consilio? Vt occiderent. quam ob causam? quid ut proficerent? qui comperisti? et ut rem perspicuam quam paucissimis verbis agam, dubitari hoc potest, recuperatores, utri oppugnasse videantur, qui ad villam venerunt, an qui in villa manserunt?

qui occisi sunt, an ei ex quorum numero saucius factus est nemo? qui[*](quifort. quibus) cur facerent, causa non fuit, an ei qui fecisse[*](fecissent T) se confitentur? verum ut hoc tibi credam, metuisse te ne oppugnarere, quis hoc statuit umquam[*](statuit umquam Quintil.: statutumquam T), aut cui concedi sine summo omnium periculo potest, ut eum[*](ut eumhic desinit T) iure potuerit occidere a quo metuisse se dicat ne ipse posterius occideretur[*](quis hoc ... occideretur hab. Quintil. v. 13. 21)?