In C. Verrem

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis Orationes, Volume 3. Peterson, William, editor. Oxford: Clarendon Press, 1917.

Qquid enim postulas, Verres? quid speras, quid exspectas[*](quid expectas pq: quid spectas RS: spectas d), quem tibi aut deum aut hominem auxilio futurum putas? Eone tu servos ad spoliandum fanum immittere ausus es quo liberos adire ne ornandi[*](ornandi RSHp: orandi d et edd.) quidem causa fas erat? iisne rebus manus adferre non dubitasti a quibus etiam oculos cohibere te religionum iura cogebant? tametsi ne oculis quidem captus in hanc fraudem tam sceleratam ac tam nefariam decidisti; nam id concupisti quod numquam videras, id, inquam, adamasti quod antea non aspexeras; auribus tu tantam cupiditatem concepisti ut eam non metus, non religio, non deorum vis, non hominum existimatio contineret.

at ex bono viro, credo, audieras et bono auctore. qui id potes, qui ne ex viro quidem audire potueris? audisti igitur ex muliere, quoniam id viri nec vidisse neque nosse[*](nec nosse Zielinski, p. 197) poterant. qualem porro illam[*](illam om. SY) feminam fuisse putatis[*](putastis fuisse p), iudices, quam pudicam, quae cum Verre loqueretur, quam religiosam, quae sacrari spoliandi rationem ostenderet? ac[*](Ac p: an RS: at d edd.: iam K. Busche (v, §48)) minime[*](minime del. Halm: minime est mirum p) mirum, quae sacra per summam castimoniam virorum ac mulierum[*](virginum ac mul. Hotoman) fiant, eadem per istius stuprum ac flagitium esse violata. quid ergo? hoc solum auditione expetere coepit, cum id ipse non vidisset? immo vero alia complura[*](conplura RS: compluria Prisc.); ex quibus eligam[*](unam eligam pq cod. Vrs.) spoliationem nobilissimi atque antiquissimi fani, de qua priore actione testis dicere audistis. nunc eadem illa, quaeso, audite et diligenter, sicut adhuc fecistis, attendite.

Insula est Melita, iudices, satis lato a Sicilia[*](ab Sicilia d (Div. §28)) mari periculosoque diiuncta[*](diiuncta R1 (i, §154): disiuncta R2Sp (§17 infra)); in qua est eodem nomine oppidum, quo iste numquam accessit, quod tamen[*](cum tamen Weidner) isti textrinum per triennium ad muliebrem vestem conficiendam fuit. ab eo oppido non longe in promunturio fanum est Iunonis antiquum, quod tanta religione semper fuit ut non modo illis Punicis bellis quae in his fere locis navali copia gesta atque versata sunt, sed etiam hac[*](in hac pd) praedonum multitudine semper inviolatum sanctumque fuerit. quin etiam hoc memoriae proditum est, classe quondam Masinissae regis ad eum locum adpulsa praefectum regium dentis eburneos incredibili magnitudine e fano sustulisse et eos in Africam portasse Masinissaeque donasse. Regem primo delectatum esse munere; post, ubi audisset unde essent, statim certos homines in quinqueremi misisse ui eos dentis reponerent[*](reportarent d (l. 13)). itaque in iis scriptum[*](inscriptum prd (§§97, 127)) litteris Punicis fuit regem Masinissam imprudentem accepisse, re cognita reportandos reponendosque[*](reportandos reponendosque Halm, edd.: reportandosque R, reportandos SD et pler. (§§23, 140: v, §44): preponendo restituendosque pr: reportandos restituendosque Nohl: reponendos restituendosque d) curasse. erat praeterea magna vis eboris, multa ornamenta, in quibus eburneae victoriae antiquo opere ac summa arte perfectae.

haec iste omnia, ne multis morer, uno impetu atque uno[*](impetu atque uno om. pd) nuntio per servos Venerios, quos eius rei causa miserat, tollenda atque asportanda curavit. pro di immortales! quem ego hominem accuso? quem legibus aut iudiciali[*](aut iudiciali RS: ac iud. pd (cf. §80): ac sociali Cobet: atque soc. Eberh.: ac iudicio sociali Heraeus (ii, §15)) iure persequor? de quo vos sententiam per tabellam feretis? dicunt legati Melitenses publice spoliatum templum esse Iunonis, nihil istum in religiosissimo fano reliquisse; quem in locum classes hostium saepe accesserint, ubi piratae fere quotannis hiemare soleant, quod neque praedo violarit ante[*](ante RS (antae R, an. S): antea pd (§132; v, §§20, 167)) neque umquam hostis attigerit, id ab uno isto sic spoliatum esse ut nihil omnino sit relictum. hic nunc iste reus aut ego accusator aut hoc iudicium appellabitur? criminibus enim coarguitur[*](arguitur K, Bake, Nohl (sed cf. v, §§74, 153)) aut suspicionibus in iudicium vocatur! di ablati, fana vexata, nudatae urbes reperiuntur; earum autem rerum nullam sibi iste neque infitiandi rationem neque defendendi facultatem reliquit; omnibus in rebus coarguitur a me, convincitur a testibus, urgetur confessione sua, manifestis in maleficiis tenetur,—et manet etiam ac tacitus facta mecum sua recognoscit!

nimium mihi diu videor in uno genere versari criminum; sentio, iudices, occurrendum esse satietati aurium animorumque vestrorum. quam ob rem multa praetermittam; ad ea autem quae dicturus sum reficite vos, quaeso, iudices, per deos immortalis,—eos ipsos[*](eos ipsos RS: per eos ipsos pd: per deos ipsos q) de quorum religione iam diu dicimus,—dum id eius facinus commemoro et profero quo provincia tota commota est. de quo si paulo altius ordiri ac repetere memoriam religionis videbor, ignoscite: rei magnitudo me breviter perstringere[*](praestringere R et corr. S) atrocitatem criminis non sinit.

vetus est haec opinio, iudices, quae constat ex antiquissimis Graecorum litteris ac monumentis, insulam Siciliam totam esse Cereri et Liberae consecratam. hoc cum ceterae gentes sic arbitrantur, tum ipsis Siculis ita persuasum est ut in[*](in om. pd) animis eorum insitum atque innatum esse videatur. nam et natas esse has in his[*](his codd.; cf. horum in his §107: iis Orelli, edd.) locis deas et fruges in ea terra primum repertas esse arbitrantur, et raptam esse Liberam, quam eandem Proserpinam vocant, ex Hennensium nemore, qui locus, quod in media est insula situs, umbilicus Siciliae nominatur. quam cum investigare et conquirere Ceres vellet, dicitur inflammasse taedas iis[*](iis R1: his R2Sp: ex iis d) ignibus qui ex Aetnae vertice erumpunt; quas sibi cum ipsa praeferret, orbem omnem[*](orbem omnem R: orbem omnium pd: omnem orbem SDY) peragrasse terrarum.

Henna autem, ubi ea quae dico gesta esse memorantur, est loco perexcelso atque edito, quo in summo est aequata agri planities et aquae perennes, tota vero ab omni aditu circumcisa atque directa[*](directa RS p: direpta d: derecta Muell., Nohl) est; quam circa lacus lucique sunt plurimi atque laetissimi flores omni tempore anni, locus ut ipse raptum illum virginis, quem iam a pueris accepimus, declarare videatur. etenim prope est spelunca quaedam conversa ad aquilonem infinita altitudine, qua ditem patrem ferunt repente cum curru exstitisse abreptamque ex eo loco virginem secum asportasse et subito non longe a Syracusis penetrasse sub terras, lacumque in eo loco repente exstitisse, ubi usque ad hoc tempus Syracusani festos dies anniversarios agunt celeberrimo virorum mulierumque conventu. propter huius opinionis vetustatem, quod horum in his[*](horum in his RS: hor. in iis Halm: eorum in his d) locis vestigia ac prope incunabula reperiuntur deorum, mira quaedam tota Sicilia privatim ac publice religio est Cereris Hennensis. etenim multa saepe prodigia vim eius numenque declarant[*](declarant codd., Zielinski: declararunt Benedict, edd.); multis saepe in difficillimis rebus praesens auxilium eius oblatum est, ut haec insula ab ea non solum diligi sed etiam incoli custodirique videatur.

nec solum Siculi, verum etiam ceterae gentes nationesque Hennensem Cererem maxime colunt. etenim si Atheniensium sacra summa cupiditate expetuntur, ad quos Ceres in illo errore venisse dicitur frugesque attulisse, quantam esse religionem convenit eorum apud quos eam natam esse et fruges invenisse constat? itaque apud patres nostros atroci ac difficili rei publicae tempore, cum Tiberio[*](Tiberio RSp: Ti. edd.) Graccho occiso magnorum periculorum metus ex ostentis portenderetur, P. Mucio L. Calpurnio consulibus aditum est ad libros Sibyllinos; ex quibus inventum est Cererem antiquissimam placari oportere. tum ex amplissimo collegio decemvirali sacerdotes populi Romani, cum esset in urbe nostra Cereris pulcherrimum et magnificentissimum templum, tamen usque Hennam profecti sunt. tanta enim erat[*](enim erat SYpd: erat enim R (v, §79)) auctoritas et vetustas illius religionis ut, cum illuc irent, non ad aedem Cereris sed ad ipsam Cererem proficisci viderentur.

non obtundam diutius[*](diutius aures vestras pd); etenim iam dudum vereor ne oratio mea aliena ab iudiciorum ratione et a[*](a om. pd) cotidiana dicendi consuetudine esse videatur. hoc dico, hanc ipsam Cererem antiquissimam, religiosissimam, principem omnium sacrorum quae apud omnis gentis nationesque fiunt, a C. Verre ex suis templis ac sedibus esse sublatam. qui accessistis Hennam, vidistis simulacrum Cereris e marmore et in altero templo Liberae. sunt ea perampla atque praeclara, sed non ita antiqua. ex aere fuit quoddam modica amplitudine ac singulari opere cum facibus perantiquum, omnium illorum quae sunt in eo fano multo antiquissimum; id sustulit. ac tamen eo contentus non fuit.

ante aedem Cereris in aperto ac propatulo loco signa duo sunt, Cereris unum, alterum Triptolemi, pulcherrima ac perampla. pulchritudo[*](His (iis) pulchritudo pd) periculo, amplitudo saluti fuit, quod eorum demolitio atque asportatio perdifficilis videbatur. insistebat in manu Cereris dextra grande[*](grande om. pd: graeile Schwabe) simulacrum pulcherrime factum victoriae; hoc iste e signo Cereris avellendum asportandumque curavit. qui tandem istius animus est nunc in recordatione[*](recognitione pd) scelerum suorum, cum ego ipse in commemoratione eorum non solum animo commovear verum etiam corpore perhorrescam? venit enim mihi fani, loci, religionis illius in mentem; versantur ante oculos omnia, dies ille quo[*](quo om. pr. R (deinde eadem manus quo pro cum) S: quo ego Hennam cum pd), cum ego Hennam venissem, praesto mihi sacerdotes Cereris cum infulis ac verbenis fuerunt, contio conventusque civium, in quo ego cum loquerer tanti gemitus fletusque[*](fletus gemitusque pd, Martianus Capella (v, §163: S. Rosc. §24)) fiebant ut acerbissimus tota urbe luctus versari videretur.

non illi decumarum imperia, non bonorum direptiones, non iniqua iudicia, non importunas istius libidines, non vim, non contumelias quibus vexati oppressique erant conquerebantur; Cereris numen, sacrorum vetustatem, fani religionem istius sceleratissimi atque audacissimi supplicio expiari volebant; omnia se cetera pati ac neglegere dicebant. hic dolor erat tantus ut Verres[*](Verres om. Servius ad Aen. vi. 237, del. Garatoni: ipse malim venisse Hennam Verres) alter Orcus venisse Hennam et non Proserpinam asportasse sed ipsam abripuisse Cererem videretur. etenim urbs illa non urbs videtur, sed fanum Cereris esse; habitare apud sese Cererem Hennenses arbitrantur, ut mihi non cives illius civitatis, sed omnes sacerdotes, omnes accolae atque antistites Cereris esse videantur.

Henna tu simulacrum Cereris tollere audebas, Henna tu de manu Cereris victoriam eripere[*](deripere pd) et deam deae detrahere conatus es? quorum nihil violare, nihil attingere ausi sunt in quibus erant omnia quae sceleri propiora sunt quam religioni. tenuerunt enim[*](enim om. p) P. Popilio P. Rupilio consulibus illum locum servi, fugitivi, barbari, hostes; sed neque tam servi illi dominorum quam tu libidinum, neque tam fugitivi illi ab dominis[*](ab dominis Rp, Arus. Mess.: a dom. Sd) quam tu ab iure et ab legibus[*](ab legibus RSp: a leg. d, Arus. Mess.), neque tam barbari lingua et natione illi quam tu natura et moribus, neque tam illi hostes hominibus quam tu dis immortalibus. quae deprecatio est igitur ei reliqua qui indignitate servos, temeritate fugitivos, scelere barbaros, crudelitate hostes vicerit?

Audistis Theodorum et Numenium et Nicasionem, legatos Hennensis, publice dicere sese a suis civibus haec habere mandata, ut ad Verrem adirent et eum simulacrum Cereris et victoriae reposcerent; id si impetrassent, tum ut morem veterem Hennensium conservarent, publice in eum, tametsi vexasset Siciliam, tamen, quoniam haec a maioribus instituta accepissent, testimonium ne quod dicerent; sin autem ea non reddidisset, tum ut in iudicio adessent, tum ut de[*](uti de d) eius iniuriis iudices docerent, sed maxime[*](multo maxime pd) de religione quererentur. quas illorum querimonias nolite, per deos immortalis, aspernari, nolite contemnere ac neglegere, iudices! aguntur iniuriae sociorum, agitur vis legum, agitur existimatio veritasque iudiciorum. quae sunt omnia permagna, verum illud maximum: tanta religione obstricta tota provincia est, tanta superstitio ex istius facto mentis omnium Siculorum occupavit ut quaecumque accidant publice privatimque[*](privatimque RS: privatim p: vel privatim d) incommoda propter eam causam sceleris istius evenire videantur.

Audistis Centuripinos, Agyrinensis, Catinensis, Aetnensis, Herbitensis complurisque alios publice dicere quae solitudo esset in agris, quae vastitas, quae fuga aratorum, quam deserta, quam inculta, quam relicta omnia. ea tametsi multis istius et variis iniuriis acciderunt, tamen haec una causa in opinione Siculorum plurimum valet, quod Cerere violata omnis cultus fructusque Cereris in iis locis[*](in iis locis om. p)[*](iis R: his Sd) interisse arbitrantur. medemini religioni sociorum, iudices, conservate vestram; neque enim haec externa vobis est religio neque aliena; quodsi esset, si suscipere eam nolletis, tamen in eo qui violasset sancire vos velle oporteret.

nunc vero in communi omnium gentium religione, inque iis[*](iis R: his R: his Sd) sacris quae maiores nostri ab exteris nationibus adscita atque arcessita[*](arcessita vulg.: accersa RSD (accersita? §76 supra): arcessa p: accessa d) coluerunt,—quae sacra, ut erant re vera, sic appellari Graeca voluerunt,—neglegentes ac dissoluti si cupiamus esse, qui possumus? Vnius etiam urbis omnium pulcherrimae atque ornatissimae, Syracusarum, direptionem commemorabo et in medium proferam, iudices, ut aliquando totam huius generis orationem concludam atque definiam. nemo fere vestrum est quin quem ad modum captae sint a M. Marcello Syracusae saepe audierit, non numquam etiam in annalibus legerit. conferte hanc pacem cum illo bello, huius praetoris adventum cum illius imperatoris victoria, huius cohortem impuram cum illius exercitu invicto, huius libidines cum illius continentia: ab illo qui cepit conditas, ab hoc qui constitutas accepit captas dicetis Syracusas.

ac iam illa omitto quae disperse a me multis in[*](in om. pd) locis dicentur ac dicta sunt, forum Syracusanorum, quod introitu Marcelli purum a caede[*](purum a caede Turnebus: purum caede RS: plurima caede pqk: a plurima caede d) servatum est[*](esset Bake), id adventu Verris Siculorum innocentium sanguine redundasse, portum Syracusanorum, qui tum et nostris classibus et Carthaginiensium clausus fuisset, eum isto praetore Cilicum myoparoni praedonibusque patuisse; mitto adhibitam vim ingenuis, matres familias violatas, quae tum in[*](in om. pd) urbe capta commissa non sunt neque odio hostili neque licentia militari neque more belli neque iure victoriae; mitto, inquam, haec omnia, quae ab isto per triennium perfecta sunt; ea quae coniuncta cum illis rebus sunt de quibus antea dixi cognoscite.

Vrbem Syracusas maximam esse Graecarum, pulcherrimam omnium saepe audistis. est, iudices, ita ut dicitur. nam et situ est cum munito tum ex omni aditu vel terra vel mari praeclaro ad aspectum, et portus habet prope in aedificatione amplexuque[*](amplexuque Classen: aspectuque codd.) urbis inclusos; qui cum diversos inter se aditus habeant, in exitu coniunguntur et confluunt. Eorum[*](Eorum in Eberh., Nohl) coniunctione pars oppidi quae appellatur Insula, mari disiuncta[*](disiuncta RSp (§103 supra): diiuncta edd. recc. (infra, l. 12; i, §154)) angusto, ponte rursus adiungitur et continetur.

ea[*](Ea RS: et Hpq) tanta est urbs ut ex quattuor urbibus maximis constare dicatur; quarum una est ea quam dixi Insula, quae duobus portibus[*](portubus d) cincta in utriusque portus ostium aditumque proiecta est; in qua domus est quae Hieronis regis[*](regis Hieronis d) fuit, qua praetores uti solent. in ea sunt aedes sacrae complures, sed duae quae longe ceteris antecellant[*](antecedant pr. S), Dianae[*](Dianae RSHp: una Dianae G1: Dianae una d edd.), et altera, quae fuit ante istius adventum ornatissima, Minervae. in hac insula extrema est fons aquae dulcis, cui nomen Arethusa est, incredibili magnitudine, plenissimus piscium, qui fluctu totus operiretur nisi munitione ac mole lapidum diiunctus esset a mari.

altera autem est urbs Syracusis, cui nomen Achradina est; in qua forum maximum, pulcherrimae porticus, ornatissimum prytanium, amplissima est curia templumque egregium Iovis Olympii ceteraeque urbis partes, quae[*](quae om. pd) una via lata[*](lata via p) perpetua multisque transversis divisae privatis aedificiis continentur. Tertia est urbs quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum fuit, Tycha nominata est; in qua gymnasium amplissimum est et complures aedes sacrae, coliturque ea pars et habitatur frequentissime. quarta autem est quae, quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur; quam ad summam theatrum[*](theatrum est d edd.) maximum, praeterea duo templa sunt egregia, Cereris unum, alterum Liberae, signumque Apollinis, qui Temenites vocatur, pulcherrimum et maximum; quod iste si portare potuisset, non dubitasset auferre.

nunc ad Marcellum revertar, ne haec a me sine causa commemorata esse videantur. qui cum tam praeclaram urbem vi copiisque cepisset, non putavit ad laudem populi Romani hoc pertinere, hanc pulchritudinem, ex qua praesertim periculi nihil ostenderetur, delere et exstinguere. itaque aedificiis omnibus, publicis[*](aed. publicis omnibus RSY) privatis, sacris profanis, sic pepercit quasi ad ea defendenda cum exercitu, non oppugnanda[*](oppugnanda SDY: exoppugnanda R: expugnanda pd) venisset. in ornatu urbis habuit victoriae rationem, habuit humanitatis; victoriae putabat esse multa Romam deportare quae ornamento urbi[*](urbi Naugerius, edd.: urbis codd.) esse possent, humanitatis non plane exspoliare urbem, praesertim[*](pracsertim secl. Richter, Eberh.) quam conservare voluisset.