In C. Verrem

Calactinis quam ob rem imperasti anno tertio ut decumas agri sui, quas Calactae[*](Calactę p: Calacte q Prisc. edd.) dare consueverant, Amestrati M. Caesio decumano darent? quod neque ante te praetorem illi fecerant neque tu ipse hoc ita statueras antea per biennium. Theomnastus Syracusanus in agrum Mutycensem cur abs te immissus est? qui aratores ita vexavit ut illi in alteras decumas, id quod in aliis quoque civitatibus ostendam, triticum emere necessario propter inopiam cogerentur.

iam vero ex Hyblensium pactionibus intellegetis, quae factae[*](factae cO: pactae p rell. (partae q)) sunt cum decumano Cn. Sergio, sexiens tanto[*](tanto O: tantum p rell. An sexiens tantum quantum?) quam quantum satum sit ablatum esse ab aratoribus. recita sationes et pactiones ex litteris publicis. cognoscite pactiones Menaenorum cum Venerio servo. cognoscite item professiones sationum et pactiones Menaenorum. patiemini, iudices, ab sociis[*](a sociis O), ab aratoribus populi Romani, ab eis[*](eis O: his p) qui vobis laborant, vobis serviunt, qui ita plebem Romanam ab sese ali volunt ut sibi ac liberis suis tantum supersit quo ipsi ali possint, ab his per summam iniuriam, per acerbissimas contumelias plus aliquanto ablatum esse quam natum sit[*](sit om. O: est Halm (prob. Ziel. p. 195))?

Sentio, iudices, moderandum mihi esse iam[*](iam mihi esse O) orationi meae fugiendamque vestram satietatem. non versabor in uno genere diutius, et ita cetera de oratione mea tollam ut in causa tamen[*](in causa tamen codd. (O per compend.): tamen in causa (quod falso dicitur in `N' fuisse) Iordan. Ziel. (l. c.)) relinquam. audietis Agrigentinorum, fortissimorum virorum, diligentissimorum aratorum[*](aratorum O: om. p Fort. diligentis-simorumque quer.), querimonias; cognoscetis[*](cognoscetis cO: cognoscetis iudices p rell.) Entellinorum, hominum summi laboris summaeque industriae, dolorem et iniurias; Heracliensium, Gelensium[*](Gelensium cO: om. p), Soluntinorum incommoda proferentur; Catinensium, locupletissimorum hominum amicissimorumque, agros vexatos ab Apronio cognoscetis-; Tyndaritanam, nobilissimam civitatem, Cephaloeditanam, Haluntinam, Apolloniensem, Enguinam, Capitinam perditas esse hac iniquitate decumarum intellegetis; Inensibus, Murgentinis, Assorinis, Helorinis, Ietinis nihil omnino relictum; Cetarinos, Scherinos, parvarum civitatum homines, omnino abiectos esse ac perditos; omnis denique agros decumanos per triennium populo Romano ex parte decuma, C. Verri ex omni reliquo vectigalis fuisse, et plerisque aratoribus nihil omnino superfuisse; si cui quid autem[*](autem om. O al.: ego seclusi) aut relictum aut remissum sit, id fuisse tantum quantum ex eo quo istius avaritia contenta fuit redundarit.

duarum mihi civitatum reliquos feci agros, iudices, fere optimos ac nobilissimos, Aetnensem et Leontinum[*](Aetnensem et Leontinum cO: -ium et -orum p rell.). Horum ego agrorum missos faciam quaestus trienni; unum annum eligam, quo facilius id quod institui explicare possim. sumam annum tertium, quod et recentissimus est et ab isto ita administratus ut, cum se certe decessurum videret, non laboraret si aratorem nullum in Sicilia[*](nullum in Sic. p rell.: in Sic. nullum O) omnino esset relicturus. Agri Aetnensis et Leontini decumas agemus. attendite, iudices, diligenter. Agri sunt feraces, annus tertius, decumanus Apronius.

de Aetnensibus perpauca dicam; dixerunt enim ipsi priore actione publice. memoria tenetis Artemidorum Aetnensem, legationis eius[*](eius om. O) principem, publice dicere Apronium venisse Aetnam cum Veneriis; vocasse ad se magistratus[*](magistratus O: -um p rell.), imperasse ut in foro sibi medio[*](medio foro sibi O) lecti sternerentur, cotidie solitum esse non modo in publico, sed etiam de publico convivari; cum in eius[*](eius Op: eis Mueller non nullos codd. secutus) conviviis symphonia caneret maximisque poculis ministraretur, retineri[*](retineri cO: -ere p rell.) solitos esse aratores, atque ab eis non modo per iniuriam sed etiam per contumeliam tantum exprimi frumenti quantum Apronius imperasset.

Audistis haec, iudices; quae nunc ego omnia praetereo et relinquo. nihil de luxuria Aproni loquor, nihil de insolentia, nihil de permissa ab isto licentia[*](nihil de per. ab isto licentia pk: om. rell.), nihil de singulari nequitia ac turpitudine: tantum de quaestu ac lucro dicam unius agri et unius anni[*](agri... anni p rell.: anni... agri O), quo facilius vos coniecturam de triennio et de tota Sicilia facere possitis. sed mihi Aetnensium brevis est ratio[*](ratio O: oratio p rell); ipsi enim venerunt, ipsi publicas litteras deportaverunt[*](deportaverunt O: -arunt p rell.); docuerunt vos quid lucelli fecerit homo non malus, familiaris praetoris, Apronius. id, quaeso, ex ipsorum testimonio cognoscite. recita. TESTIMONIVM AETNENSIUM[*](Recita Test. Aetn. d: om. Op al.) quid ais? dic, dic, quaeso, clarius, ut populus Romanus de suis vectigalibus, de suis aratoribus, de suis sociis atque amicis audiat. L MED., HS L per deos immortalis! unus ager uno anno trecenta milia mod. tritici et praeterea HS L lucri dat Apronio! tantone minoris decumae venierunt quam fuerunt, an, cum satis magno venissent, hic tantus tamen frumenti pecuniaeque numerus ab aratoribus per vim ablatus est? Vtrum enim horum dixeris, in eo culpa et crimen haerebit.

nam illud quidem non dices—quod utinam dicas!—ad Apronium non pervenisse tantum. ita te non modo publicis tenebo sed etiam privatis aratorum pactionibus ac litteris ut intellegas non te diligentiorem in faciendis furtis fuisse[*](faciundis fuisse furtis O) quam me in deprehendendis[*](reprehendendis p codd. (cf. §§4, 51)). hoc tu feres? hoc quisquam defendet? hoc hi, si aliter de te statuere voluerint, sustinebunt? uno adventu ex uno agro Q. Apronium, praeter eam quam dixi pecuniam numeratam, ccc milia mod. tritici lucri nomine sustulisse!

quid? hoc Aetnenses soli dicunt? immo etiam Centuripini, qui agri Aetnensis multo maximam partem possident; quorum legatis, hominibus nobilissimis, androni et Artemoni, senatus ea mandata dedit quae publice ad civitatem ipsorum pertinebant; de iis iniuriis quas cives Centuripini non in suis sed in aliorum finibus acceperant[*](acceperant O: -unt p rell.), senatus et populus Centuripinus legatos noluit mittere; ipsi aratores Centuripini, qui numerus est in Sicilia maximus hominum honestissimorum et locupletissimorum, tris legatos, civis suos, delegerunt, ut eorum testimonio non unius agri sed prope totius Siciliae calamitates cognosceretis. arant enim tota Sicilia fere Centuripini, et hoc in te graviores certioresque[*](graviores certioresque p rell.: gravioresque O) testes sunt, quod ceterae civitates suis solum incommodis commoventur, Centuripini, quod in omnium fere finibus possessiones habent, etiam ceterarum civitatum damna ac detrimenta senserunt.

verum, uti[*](uti cO: ut p rell.) dixi, ratio certa est Aetnensium et publicis et privatis litteris consignata. meae diligentiae pensum magis in Leontino agro est exigendum propter hanc causam, quod ipsi Leontini publice non sane me multum[*](multum me O) adiuverunt; neque enim eos isto praetore hae[*](hec O: haec Mueller) decumanorum iniuriae laeserunt, potius etiam, iudices, adiuverunt. mirum fortasse hoc vobis aut incredibile videatur, in tantis aratorum incommodis Leontinos, qui principes rei frumentariae fuerint, expertis incommodorum atque iniuriarum fuisse. hoc causae est, iudices, quod in agro Leontino praeter unam Mnasistrati familiam glebam Leontinorum possidet nemo. itaque Mnasistrati, hominis honestissimi atque optimi viri, testimonium, iudices, audistis[*](audistis cO: audietis p rell.): ceteros Leontinos, quibus non modo Apronius in agris sed ne tempestas quidem ulla nocere potuit, exspectare nolite: etenim non modo incommodi nihil ceperunt, sed etiam in Apronianis illis rapinis in quaestu sunt compendioque versati.

quapropter, quoniam Leontina civitas me[*](leont. civ. me p al.: me leont. civ. O, ut videtur, edd.) atque legatio propter eam quam dixi causam defecit, mihimet ineunda ratio et via reperiunda est qua ad Aproni quaestum, sive adeo qua ad istius ingentem immanemque praedam possim pervenire. Agri Leontini decumae tertio anno venierunt[*](veneunt O) tritici medimnum XXXVI, hoc est tritici mod. cc et XVI milibus. Magno, iudices, magno; neque enim hoc possum negare. itaque necesse est aut damnum aut certe non magnum lucrum fecisse decumanos[*](decumanos O: -um p rell.); hoc enim solet usu venire iis qui magno redemerunt.

quid, si ostendo in hac una emptione lucri fieri tritici mod. c? quid, si cc? quid, si ccc[*](quid, si ccc cO: om. rell.)? quid, si cccc milia? dubitabitis etiam cui ista tanta praeda quaesita sit? iniquum me esse quispiam dices, qui ex lucri magnitudine coniecturam capiam[*](capiam cO: faciam rell.) furti atque praedae. quid, si doceo, iudices, eos qui cccc mod. lucri faciunt damnum facturos fuisse, si tua iniquitas, si tui ex cohorte recuperatores non intercederent, num quis poterit in tanto lucro tantaque iniquitate dubitare quin propter improbitatem[*](improbitatem cO: iniquitatem p rell.) tuam tam[*](tuam tam Lamb.: tuam O: tam p rell.) magnos quaestus feceris, propter magnitudinem quaestus improbus esse volueris?

quo modo igitur hoc adsequar, iudices[*](iudices om. O), ut sciam quantum lucri[*](quantum lucri cO: lucri quantum p rell.) factum sit? non ex Aproni tabulis, quas ego cum conquirerem non inveni, et cum in ius ipsum eduxi expressi ut conficere tabulas se[*](se tabulas O) negaret. si mentiebatur, quam ob rem removebat, si hae tabulae nihil tibi erant obfuturae? si omnino nullas confecerat litteras, ne id quidem satis significat illum non suum negotium gessisse? ea est enim ratio decumanorum[*](decumarum J. J. Hartman) ut sine plurimis litteris confici non possit; singula enim nomina aratorum et cum singulis pactiones decumanorum litteris persequi et conficere necesse est. iugera professi sunt aratores omnes[*](omnes aratores O) imperio atque instituto tuo: non opinor quemquam minus esse professum quam quantum arasset, cum tot cruces, tot supplicia[*](supplicia cO: iudicia pd), tot ex cohorte recuperatores proponerentur. in iugero Leontini agri medimnum fere tritici seritur perpetua atque aequabili satione; ager efficit[*](effert J. J. Hartman (cf. extulisset §113)) cum octavo, bene ut agatur; verum ut omnes di adiuvent, cum decumo. quod si quando accidit, tum fit ut tantum decumae sit quantum severis, hoc est ut, quot iugera sint sata, totidem medimna decumae debeantur.

hoc cum ita esset, primum illud dico, pluribus milibus medimnum[*](modium cO) venisse decumas agri Leontini quam quot milia iugerum sata essent[*](essent O: erant p rell.) in agro Leontino. quodsi fieri non poterat ut plus quam x medimna ex iugero exararent[*](exararent cO: ararent p rell.), medimnum autem[*](autem suppl. edd.) ex iugero decumano dari oportebat[*](oportebat O: poterit p rell. (i, §75)), cum ager, id quod perraro evenit, cum decumo extulisset, quae erat ratio decumanis, siquidem decumae ac non bona venibant aratorum, ut pluribus aliquanto medimnis decumas emerent quam iugera erant sata? in Leontino iugerum subscriptio ac professio non est plus xxx; decumae xxxvl medimnum venierunt.erravit an potius[*](aut potius O) insanivit Apronius? immo tum insanisset, si aratoribus id[*](id O: om. p rell.) quod deberent licitum esset, et non quod Apronius imperasset necesse fuisset dare.

si ostendam[*](ostendam O: ostendo p rell.) minus tribus medimnis in iugerum neminem dedisse decumae, concedes, opinor, ut cum decumo[*](decumo cO: decumano p rell.) fructus arationis perceptus sit, neminem minus tribus decumis dedisse. atque[*](Atqui Hotom.) hoc in benefici loco petitum est ab Apronio, ut in iugera singula ternis medimnis decidere liceret. nam cum a multis quaterna, etiam quina exigerentur, multis autem non modo granum nullum[*](nullum cO: ullum p rell.), sed ne paleae quidem ex omni fructu atque ex annuo labore relinquerentur, tum aratores Centuripini, qui numerus in agro Leontino maximus est, unum in locum convenerunt, hominem suae civitatis in primis honestum ac nobilem, andronem Centuripinum, legarunt ad Apronium, (eundem quem hoc tempore ad hoc iudicium legatum et testem Centuripina civitas misit), ut is apud eum causam aratorum ageret, ab eoque peteret ut ab aratoribus Centuripinis ne amplius in iugera singula quam terna medimna exigeret.

hoc vix ab Apronio in summo beneficio pro iis[*](his Op) qui etiam tum incolumes erant impetratum est. id cum impetrabatur, hoc videlicet impetrabatur, ut pro singulis decumis ternas decumas dare liceret. quodsi tua res non ageretur, a te potius postularent ne amplius quam singulas, quam ab Apronio ut ne plus quam ternas decumas darent. nunc ut hoc tempore ea quae regie seu potius tyrannice statuit in aratores Apronius praetermittam, neque eos appellem a quibus omne frumentum eripuit, et quibus nihil non modo de fructu sed ne de bonis quidem suis reliqui fecit, ex hisce ternis medimnis, quod benefici gratiaeque causa concessit, quid lucri fiat cognoscite.

professio est agri Leontini ad iugerum xxx; haec sunt ad tritici medimnum xc, id est[*](id est O: id est tritici p rell.) mod. DXXXX; deductis tritici mod. CCXVI, quanti decumae venierunt, reliqua sunt tritici CCCXXIIII. adde totius summae DXXXX milium mod. tris quinquagesimas; fit tritici mod. XXXIICCCC (ab omnibus enim ternae praeterea quinquagesimae exigebantur); sunt haec iam ad CCCLX mod. tritici. at ego cccc lucri facta esse dixeram; non enim duco in hac ratione eos quibus ternis medimnis non est licitum decidere. verum ut hac ipsa ratione summam mei promissi compleam, ad singula medimna multi HS binos, multi HS singulos semis[*](HS binos multi HS singulos semis cO: HS duo multi HS quinque p rell.) accessionis cogebantur dare, qui minimum, singulos nummos. minimum ut sequamur, quoniam xc med. duximus, accedant eo novo pessimoque exemplo HS xc.

hic mihi etiam dicere audebit magno se decumas vendidisse, cum ex eodem agro dimidio ipse plus abstulerit quam populo Romano miserit? CCXVI decumas agri Leontini[*](agri Leont. decumas O) vendidisti; si ex lege, magno; si ut lex esset libido tua[*](post tua habent omnes codd. parvo: del. Madvig.), si ut quae dimidiae essent decumae vocarentur, parvo vendidisti; multo enim pluris fructus annui Siciliae venire potuerunt, si id te senatus aut populus Romanus facere voluisset. etenim decumae saepe[*](saepe decumae O) tanti venierunt, cum lege Hieronica venirent, quanti nunc lege Verria venierunt. cedo mihi C. Norbani decumas venditas. C. NORBANI DECVMAE VENDITAE AGRI LEONTINI. atqui tum neque iudicium de modo iugerum dabatur, neque[*](neque (ante erat) O: neque enim p rell.) erat Artemidorus Cornelius recuperator, neque ab aratore magistratus Siculus tantum exigebat quantum decumanus[*](ab decum. O edd.) ediderat, nec beneficium petebatur a decumano, ut in iugera singula ternis medimnis decidere liceret, nec nummorum accessionem cogebatur arator dare nec ternas quinquagesimas frumenti addere: et tamen populo Romano magnus frumenti numerus mittebatur.

quid vero istae sibi quinquagesimae, quid porro nummorum accessiones volunt? quo id iure atque adeo quo id more[*](id potius more codd., nisi quod id om. O: potius ego delevi, Ernest. et Zumpt. et Hartman. secutus)[*](more cod. Francii: ore p rell.) fecisti? nummos dabat arator. quo modo aut unde? qui, si largissimus esse vellet, cumulatiore mensura uteretur, ut antea solebant facere in decumis, cum aequa lege et condicione venibant. is nummum dabat! Vnde? de frumento? quasi habuisset te praetore quod venderet. de vivo igitur erat aliquid[*](aliquid erat O) resecandum, ut esset unde Apronio ad illos fructus arationum hoc corollarium nummorum adderetur. iam id porro utrum libentes an inviti dabant? libentes? amabant, credo, Apronium. inviti? qua re nisi vi et malo cogebantur? iam iste homo amentissimus in vendundis decumis nummorum faciebat accessiones ad singulas decumas, neque multum; bina aut terna milia nummum[*](nummum cO: om. rell.) addebat; fiunt per triennium HS fortasse D milia[*](fortasse ċdċ milia p rell.: ċdċ milia fortasse O). hoc neque exemplo cuiusquam neque ullo iure[*](iure ullo O) fecit, neque eam pecuniam rettulit; neque hoc parvum crimen quem ad modum defensurus sit homo quisquam umquam excogitabit[*](excogitavit codd.).

quod cum ita sit, audes dicere te magno decumas vendidisse, cum sit perspicuum te bona fortunasque aratorum non populi Romani, sed tui quaestus causa vendidisse? Vt si qui vilicus ex eo fundo qui sestertia[*](sestertia Mueller, O secutus (sext'tia): HS p rell.) dena meritasset, excisis arboribus ac venditis, demptis tegulis, instrumento, pecore abalienato, domino xx milia nummum pro x miserit, sibi alia praeterea centum confecerit, primo dominus ignarus incommodi sui gaudeat vilicoque delectetur, quod tanto plus sibi[*](sibi om. p: plus sibi O: sibi plus vulg.) mercedis ex fundo refectum sit, deinde, cum audierit eas res quibus fundi fructus et cultura continetur amotas et venditas, summo supplicio vilicum adficiat et secum male actum putet: item populus Romanus, cum audit pluris decumas vendidisse C. Verrem[*](C. p rell.: om. O (Am. J. Ph. xxvi, p. 412)) quam innocentissimum hominem cui iste successit, C. Sacerdotem[*](C. p rell.: om. O (Am. J. Ph. xxvi, p. 412)), putat se bonum in arationibus fructibusque suis habuisse custodem ac vilicum; cum senserit istum omne instrumentum aratorum, omnia subsidia vectigalium vendidisse, omnem spem posteritatis avaritia sua sustulisse, arationes et agros vectigalis vastasse atque exinanisse, ipsum maximos quaestus praedasque fecisse, intelleget secum actum esse[*](esse actum O) pessime, istum autem summo supplicio dignum existimabit.

Vnde ergo hoc intellegi potest? ex hoc maxime, quod ager decumanus provinciae Siciliae propter istius avaritiam desertus est. neque id solum accidit uti[*](uti cO: uti hae pk: ut ei Halm, Muell.: uti ei Kays.) minus multis iugis ararent[*](ararent cO: arent p rell.), si qui in agris remanserunt, sed etiam ut permulti locupletes homines, magni et navi aratores, agros latos ac fertilis desererent totasque arationes derelinquerent[*](relinquerent O). id adeo sciri facillime potest ex litteris publicis civitatum, propterea quod lege Hieronica numerus aratorum quotannis apud magistratus publice subscribitur. recita tandem, quot acceperit aratores agri Leontini Verres: LXXXIlII. quot anno tertio profiteantur: xxxll. duo et quinquaginta aratores ita video deiectos ut iis[*](his codd. (item l. 27)) ne vicarii quidem successerint. quot aratores adveniente te fuerunt agri Mutycensis? videamus ex litteris publicis. CLXXXVII. quid? anno tertio? LXXXVI. centum et unum aratores unus ager istius iniuria desiderat, atque adeo nostra[*](nostra om. O) res publica, quoniam illa populi Romani vectigalia sunt, hunc tot patrum familias numerum desiderat et reposcit. ager Herbitensis primo anno habuit aratores CCLII, tertio cxx: hinc CXXXII patres familias extorres profugerunt. Agyrinensis ager—quorum hominum, quam honestorum, quam locupletium!—CCL aratores habuit primo anno praeturae tuae.