digredientes iam consules legati tribunique ex Appiano exercitu
circumsistunt; pars imperatorem suum orare, ne collegae
auxilium, quod
plures abeunti Volumnio obsistere; obtestari, ne pravo cum
collega certamine rem
ut omne rei bene aut secus gestae in Etruria decus dedecusque ad L. Volumnium sit delegatum; neminem quaesiturum, quae verba Appi, sed quae fortuna exercitus fuerit;
dimitti ab Appio eum, sed a re publica et ab exercitu retineri; experiretur modo voluntatem militum.
haec monendo obtestandoque prope restitantes consules in
contionem pertraxerunt. ibi orationes longiores habitae in
eandem ferme sententiam, in quam inter paucos paucis certatum verbis fuerat.
et cum Volumnius, causa superior, ne infacundus quidem adversus eximiam eloquentiam collegae visus esset cavillansque Appius sibi acceptum referre diceret debere,
quod ex muto atque elingui facundum etiam consulem haberent; priore consulatu, primis utique mensibus, hiscere eum nequisse, nunc iam popularis orationes serere,
“quam mallem” inquit Volumnius, “tu a me strenue facere quam ego abs te scite loqui didicissem.” postremo condicionem ferre, quae decretura sit, non orator — neque enim id desiderare rem publicam — , . sed imperator uter sit melior.
Etruriam et Samnium provincias esse; utram mallet eligeret: suo exercitu se vel in Etruria vel in Samnio rem gesturum.
tum militum clamor ortus, ut simul ambo bellum
quo animadverso consensu Volumnius “quoniam in collegae voluntate interpretanda” inquit “erravi, non committam, ut, quid vos velitis, obscurum sit:
manere an abire me velitis, clamore significate.”
Appium addubitasse ferunt, cernentem seu pugnante seu quieto se
fore collegae victoriam; deinde veritum, ne suae quoque legiones
Volumnium sequerentur, et ipsum flagitantibus suis signum
dedisse.
nam et Samnitium dux Gellius Egnatius pabulatum cum cohortibus paucis ierat suoque impetu magis milites quam cuiusquam ductu aut imperio pugnam capessebant,
et Romani exercitus nec pariter ambo ducti nec satis temporis ad instruendum fuit. prius concurrit Volumnius, quam Appius ad hostem perveniret;
itaque fronte inaequali concursum est; et, velut sorte quadam mutante adsuetos inter se hostes, Etrusci Volumnio, Samnites, parumper cunctati, quia dux aberat, Appio occurrere.
dicitur Appius in medio pugnae discrimine, ita ut inter prima signa manibus ad caelum sublatis conspiceretur, ita precatus esse: “Bellona, si hodie nobis victoriam duis, ast ego tibi templum voveo.”
haec precatus, velut instigante dea, et ipse collegae et
exercitus virtutem aequavit ducis. et
duces imperatoria opera exsecuntur, et milites, ne ab
altera parte prius victoria incipiat, adnituntur.
ergo fundunt fugantque hostes, maiorem molem haud facile sustinentes, quam cum qua manus conserere adsueti fuerant.
urgendo cedentes insequendoque effusos conpulere ad castra. ibi interventu Gellii cohortiumque Sabellarum paulisper recruduit pugna. iis quoque mox fusis iam a victoribus castra oppugnabantur;