Vetus opinio est iam usque ab heroicis ducta temporibus, eaque et populi Romani et omnium gentium
firmata consensu, versari quandam inter homines divinationem, quam Graeci mantikh/n appellant, id est
praesensionem et scientiam rerum futurarum. Magnifica quaedam res et salutaris, si modo est ulla, quaque proxime ad deorum vim natura mortalis possit
accedere. Itaque ut alia nos melius multa quam
Graeci, sic huic praestantissimae rei nomen nostri a
divis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore duxerunt.
Gentem quidem nullam video neque tam humanam
atque doctam neque tam inmanem tamque barbaram,
quae non significari futura et a quibusdam intellegi
praedicique posse censeat. Principio Assyrii, ut ab
ultumis auctoritatem repetam, propter planitiam magnitudinemque regionum, quas incolebant, cum caelum
ex omni parte patens atque apertum intuerentur, traiectiones motusque stellarum observitaverunt, quibus
notatis, quid cuique significaretur, memoriae prodiderunt. Qua in natione Chaldaei non ex artis, sed ex
gentis vocabulo nominati diuturna observatione siderum scientiam putantur effecisse, ut praedici posset,
quid cuique eventurum et quo quisque fato natus esset.
Eandem artem etiam Aegyptii longinquitate temporum innumerabilibus paene saeculis consecuti putantur.
Cilicum autem et Pisidarum gens et his finituma
Pamphylia, quibus nationibus praefuimus ipsi, volatibus avium cantibusque ut certissimis signis declarari
res futuras putant.
Quam vero Graecia coloniam misit in Aeoliam, Ioniam, Asiam, Siciliam, Italiam sine
Pythio aut Dodonaeo aut Hammonis oraculo? aut
quod bellum susceptum ab ea sine consilio deorum
est? Nec unum genus est divinationis publice privatimque celebratum. Nam, ut omittam ceteros populos, noster quam multa genera conplexus est! Principio huius urbis parens Romulus non solum auspicato
urbem condidisse, sed ipse etiam optumus augur fuisse
traditur. Deinde auguribus et reliqui reges usi, et
exactis regibus nihil publice sine auspiciis nec domi
nec militiae gerebatur. Cumque magna vis videretur
esse et inpetriendis consulendisque rebus et monstris
interpretandis ac procurandis in haruspicum disciplina,
omnem hanc ex Etruria scientiam adhibebant, ne genus esset ullum divinationis, quod neglectum ab iis
videretur.
Et cum duobus modis animi sine ratione
et scientia motu ipsi suo soluto et libero incitarentur,
uno furente, altero somniante, furoris divinationem
Sibyllinis maxime versibus contineri arbitrati eorum
decem interpretes delectos e civitate esse voluerunt.
Ex quo genere saepe hariolorum etiam et vatum furibundas praedictiones, ut Octaviano bello Cornelii
Culleoli, audiendas putaverunt. Nec vero somnia graviora, si quae ad rem publicam pertinere visa sunt,
a summo consilio neglecta sunt. Quin etiam memoria nostra templum Iunonis Sospitae L. Iulius, qui
cum P. Rutilio consul fuit, de senatus sententia refecit
ex Caeciliae, Baliarici filiae, somnio.
Atque haec, ut ego arbitror, veteres rerum magis
eventis moniti quam ratione docti probaverunt. Philosophorum vero exquisita quaedam argumenta, cur
esset vera divinatio, collecta sunt; e quibus, ut de
antiquissumis loquar, Colophonius Xenophanes unus,
qui deos esse diceret, divinationem funditus sustulit;
reliqui vero omnes praeter Epicurum balbutientem
de natura deorum divinationem probaverunt, sed non
uno modo. Nam cum Socrates omnesque Socratici
Zenoque et ii, qui ab eo essent profecti, manerent in
antiquorum philosophorum sententia vetere Academia
et Peripateticis consentientibus, cumque huic rei magnam auctoritatem Pythagoras iam ante tribuisset,
qui etiam ipse augur vellet esse, plurumisque locis
gravis auctor Democritus praesensionem rerum futurarum conprobaret, Dicaearchus Peripateticus cetera
divinationis genera sustulit, somniorum et furoris reliquit, Cratippusque, familiaris noster, quem ego parem summis Peripateticis iudico, isdem rebus fidem
tribuit, reliqua divinationis genera reiecit.
Sed cum
Stoici omnia fere illa defenderent, quod et Zeno in
suis commentariis quasi semina quaedam sparsisset et
ea Cleanthes paulo uberiora fecisset, accessit acerrumo
vir ingenio, Chrysippus, qui totam de divinatione duobus libris explicavit sententiam, uno praeterea de oraclis, uno de somniis; quem subsequens unum librum
Babylonius Diogenes edidit, eius auditor, duo Antipater, quinque noster Posidonius. Sed a Stoicis vel
princeps eius disciplinae, Posidonii doctor, discipulus
Antipatri, degeneravit, Panaetius, nec tamen ausus est
negare vim esse divinandi, sed dubitare se dixit. Quod
illi in aliqua re invitissumis Stoicis Stoico facere licuit, id nos ut in reliquis rebus faciamus, a Stoicis
non concedetur? praesertim cum id, de quo Panaetio
non liquet, reliquis eiusdem disciplinae solis luce videatur clarius.
Sed haec quidem laus Academiae
praestantissumi philosophi iudicio et testimonio conprobata est. Etenim nobismet ipsis quaerentibus,
quid sit de divinatione iudicandum, quod a Carneade
multa acute et copiose contra Stoicos disputata sint,
verentibusque, ne temere vel falsae rei vel non satis
cognitae adsentiamur, faciendum videtur, ut diligenter
etiam atque etiam argumenta cum argumentis comparemus, ut fecimus in iis tribus libris, quos de natura deorum scripsimus. Nam cum omnibus in rebus
temeritas in adsentiendo errorque turpis est, tum in
eo loco maxime, in quo iudicandum est, quantum
auspiciis rebusque divinis religionique tribuamus; est
enim periculum, ne aut neglectis iis impia fraude aut
susceptis anili superstitione obligemur.
Quibus de rebus et alias saepe et paulo accuratius
nuper, cum essem cum Q. fratre in Tusculano, disputatum est. Nam cum ambulandi causa in Lyceum venissemus (id enim superiori gymnasio nomen est), Perlegi,
ille inquit, tuum paulo ante tertium de natura deorum, in quo disputatio Cottae quamquam labefactavit
sententiam meam, non funditus tamen sustulit. Optime
vero, inquam; etenim ipse Cotta sic disputat, ut
Stoicorum magis argumenta confutet quam hominum
deleat religionem. Tum Quintus: Dicitur quidem istuc,
inquit, a Cotta, et vero saepius, credo, ne communia
iura migrare videatur; sed studio contra Stoicos disserendi deos mihi videtur funditus tollere.
Eius rationi non sane desidero quid respondeam; satis enim
defensa religio est in secundo libro a Lucilio, cuius
disputatio tibi ipsi, ut in extremo tertio scribis, ad
veritatem est visa propensior. Sed, quod praetermissum est in illis libris (credo, quia commodius arbitratus es separatim id quaeri deque eo disseri), id est
de divinatione, quae est earum rerum, quae fortuitae
putantur, praedictio atque praesensio, id, si placet,
videamus quam habeat vim et quale sit. Ego enim
sic existimo, si sint ea genera divinandi vera, de quibus accepimus quaeque colimus, esse deos, vicissimque,
si di sint, esse qui divinent.
Arcem tu quidem Stoicorum, inquam, Quinte, defendis, siquidem ista sic reciprocantur, ut et, si divinatio sit, di sint et, si di
sint, sit divinatio. Quorum neutrum tam facile, quam
tu arbitraris, conceditur. Nam et natura significari
futura sine deo possunt et, ut sint di, potest fieri, ut
nulla ab iis divinatio generi humano tributa sit. Atque ille: Mihi vero, inquit, satis est argumenti et esse
deos et eos consulere rebus humanis, quod esse clara et
perspicua divinationis genera iudico. De quibus quid
ipse sentiam, si placet, exponam, ita tamen, si vacas
animo neque habes aliquid, quod huic sermoni praevertendum putes.
Ego vero, inquam, philosophiae,
Quinte, semper vaco; hoc autem tempore, cum sit
nihil aliud, quod lubenter agere possim, multo magis
aveo audire, de divinatione quid sentias.
Nihil, inquit, equidem novi, nec quod praeter ceteros ipse sentiam; nam cum antiquissimam sententiam,
tum omnium populorum et gentium consensu conprobatam sequor. Duo sunt enim divinandi genera, quorum alterum artis est, alterum naturae.
Quae est
autem gens aut quae civitas, quae non aut extispicum aut monstra aut fulgora interpretantium aut augurum aut astrologorum aut sortium (ea enim fere
artis sunt) aut somniorum aut vaticinationum (haec
enim duo naturalia putantur) praedictione moveatur?
Quarum quidem rerum eventa magis arbitror quam
causas quaeri oportere. Est enim vis et natura quaedam,
quae tum observatis longo tempore significationibus, tum aliquo instinctu inflatuque divino futura
praenuntiat. Quare omittat urguere Carneades, quod
faciebat etiam Panaetius requirens, Iuppiterne cornicem a laeva, corvum ab dextera canere iussisset. Observata sunt haec tempore inmenso et in significatione
eventis animadversa et notata. Nihil est autem, quod
non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere atque adsequi possit.
Mirari licet, quae sint animadversa a medicis herbarum genera, quae radicum ad morsus bestiarum, ad
oculorum morbos, ad vulnera, quorum vim atque naturam ratio numquam explicavit, utilitate et ars est
et inventor probatus. Age ea, quae quamquam ex
alio genere sunt, tamen divinationi sunt similiora,
videamus:
Atque etiam ventos praemonstrat saepe futurosInflatum mare, cum subito penitusque tumescit,Saxaque cana salis niveo spumata liquoreTristificas certant Neptuno reddere voces,Aut densus stridor cum celso e vertice montisOrtus adaugescit scopulorum saepe repulsus.
Atque his rerum praesensionibus Prognostica tua referta sunt. Quis igitur elicere causas praesensionum
potest? etsi video Boe+thum Stoicum esse conatum,
qui hactenus aliquid egit, ut earum rationem rerum
explicaret, quae in mari caelove fierent.
Illa vero
cur eveniant, quis probabiliter dixerit?
Cana fulix itidem fugiens e gurgite pontiNuntiat horribilis clamans instare procellasHaud modicos tremulo fundens e gutture cantus.
Saepe etiam pertriste canit de pectore carmenEt matutinis acredula vocibus instat,Vocibus instat et adsiduas iacit ore querellas,Cum primum gelidos rores aurora remittit.Fuscaque non numquam cursans per litora cornixDemersit caput et fluctum cervice recepit.
Videmus haec signa numquam fere mentientia nec
tamen, cur ita fiat, videmus.
Vos quoque signa videtis, aquai dulcis alumnae,Cum clamore paratis inanis fundere vocesAbsurdoque sono fontis et stagna cietis.
Quis est, qui ranunculos hoc videre suspicari possit?
sed inest in ranunculis vis et natura quaedam significans aliquid per se ipsa satis certa, cognitioni autem hominum obscurior.
Mollipedesque boves spectantes lumina caeliNaribus umiferum duxere ex ae+re sucum.
Non quaero, cur, quoniam, quid eveniat, intellego.
Iam vero semper viridis semperque gravataLentiscus triplici solita grandescere fetuTer fruges fundens tria tempora monstrat arandi.
Ne hoc quidem quaero, cur haec arbor una ter floreat aut cur arandi maturitatem ad signum floris accommodet;
hoc sum contentus, quod, etiamsi, cur quidque fiat, ignorem, quid fiat, intellego. Pro omni igitur divinatione idem, quod pro rebus iis, quas commemoravi, respondebo.
Quid scammoneae radix ad
purgandum, quid aristolochia ad morsus serpentium
possit, quae nomen ex inventore repperit, rem ipsam
inventor ex somnio, video, quod satis est; cur possit,
nescio. Sic ventorum et imbrium signa, quae dixi,
rationem quam habeant, non satis perspicio; vim et
eventum agnosco, scio, adprobo. Similiter, quid fissum in extis, quid fibra valeat, accipio; quae causa
sit, nescio. Atque horum quidem plena vita est; extis
enim omnes fere utuntur. Quid? de fulgurum vi dubitare num possumus? Nonne cum multa alia mirabilia, tum illud in primis: Cum Summanus in fastigio
Iovis optumi maxumi, qui tum erat fictilis, e caelo
ictus esset nec usquam eius simulacri caput inveniretur, haruspices in Tiberim id depulsum esse dixerunt,
idque inventum est eo loco, qui est ab haruspicibus demonstratus.
Sed quo potius utar aut auctore aut teste
quam te? cuius edidici etiam versus, et lubenter quidem, quos in secundo de consulatu Urania Musa pronuntiat:
Principio aetherio flammatus Iuppiter igniVertitur et totum conlustrat lumine mundumMenteque divina caelum terrasque petessit,Quae penitus sensus hominum vitasque retentatAetheris aeterni saepta atque inclusa cavernis.Et, si stellarum motus cursusque vagantisNosse velis, quae sint signorum in sede locatae,Quae verbo et falsis Graiorum vocibus erant,Re vera certo lapsu spatioque feruntur,Omnia iam cernes divina mente notata.
Nam primum astrorum volucris te consule motusConcursusque gravis stellarum ardore micantisTu quoque, cum tumulos Albano in monte nivalisLustrasti et laeto mactasti lacte Latinas,Vidisti et claro tremulos ardore cometas,
Multaque misceri nocturna strage putasti,Quod ferme dirum in tempus cecidere Latinae,Cum claram speciem concreto lumine lunaAbdidit et subito stellanti nocte perempta est.Quid vero Phoebi fax, tristis nuntia belli,Quae magnum ad columen flammato ardore volabat,Praecipitis caeli partis obitusque petessens?Aut cum terribili perculsus fulmine civisLuce serenanti vitalia lumina liquit?Aut cum se gravido tremefecit corpore tellus?Iam vero variae nocturno tempore visaeTerribiles formae bellum motusque monebant,Multaque per terras vates oracla furentiPectore fundebant tristis minitantia casus,
Atque ea, quae lapsu tandem cecidere vetusto,Haec fore perpetuis signis clarisque frequentansIpse deum genitor caelo terrisque canebat.Nunc ea, Torquato quae quondam et consule CottaLydius ediderat Tyrrhenae gentis haruspex,Omnia fixa tuus glomerans determinat annus.Nam pater altitonans stellanti nixus OlympoIpse suos quondam tumulos ac templa petivitEt Capitolinis iniecit sedibus ignis.Tum species ex aere vetus venerataque NattaeConcidit, elapsaeque vetusto numine leges,Et divom simulacra peremit fulminis ardor.
Hic silvestris erat Romani nominis altrix,Martia, quae parvos Mavortis semine natosUberibus gravidis vitali rore rigabat;Quae tum cum pueris flammato fulminis ictuConcidit atque avolsa pedum vestigia liquit.
Tum quis non artis scripta ac monumenta volutansVoces tristificas chartis promebat Etruscis?Omnes civilem generosa a stirpe profectamVitare ingentem cladem pestemque monebantVel legum exitium constanti voce ferebantTempla deumque adeo flammis urbemque iubebantEripere et stragem horribilem caedemque vereri;Atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri,Ni prius excelsum ad columen formata decoreSancta Iovis species claros spectaret in ortus.Tum fore ut occultos populus sanctusque senatusCernere conatus posset, si solis ad ortumConversa inde patrum sedes populique videret.