(LI). Haec cum dixisset Arcbelaus, admiratae sunt turbae veritatem
doctrinae eius et landes ei inmensas cum clamoribus reddiderunt,
ita nt omni studio cooarentur ultra ei non sinere ad propria remeare.
Et tunc qaidem discessemtit; postea vero cougregatis eis Archelaus
adquiescere sibi atque audire verbum suadebat: non enim soli qui cum
Diodoro erant audiebant eum, sed et omnea quicumqae ex provincia
eius aderant atque ex vicinis locis; iactoque stlentio, hoc modo de
Mane dicere adgressus est Qualiter quidem se babeat nostra doctrina
audistis et fidei nostrae experimenta cepistis; prout potui euim intellegere
scripturas coram omnibus vobis exposui. Sed nunc paucissime
dicere volentem deprecor ut cum silentio audiatis, ut agnoscatis quis
sit et unde et qoalis sit iste qui adTeoit, sicut Sisinnins quidam unus
ex comitibus eius indicavit mihi, quem etiam ad testimoninm eorum
quae a me dicentur si placet, vocare paratus sum. Sed ne ipse quidem
me dicere recusabit eadem, quae nos dicimus, praesente Mane; credidit
enim doctrinae nostrae snpradictns, sicnt et apud me alius Turbo nomine.
Quaecumque ergo contestati sunt mihi, sed et ea quae nos ipsi
deprebendimus in hoc viro, non fiiclam latere conscientiam vestram.
Tunc Tero turbae eo amplius incitatae congregatae sunt ad audiendum
Archelaum; etenim ea quae ab eo dicebantur plurimam eis oblectatiouem
praebebant. Propter quod et certatim adhortabantur eum dicere quaecumque
vellet, quaecumque sentiret; paratos se esse ad audiendum et
usque ad resperum permanere, etiam accenais lominaribns, pollicebantur:
quorum animositate incitatns Archelaus cum omni fiducia dicere exorsus
est. Viri fratres, supertores qaidem causas domini mei lesu audistis,
dico autem eas quae ex lege et prophetis indicantur; inferiores
vero domini mei Christi lesu salvatoris nostri non iguoratis. Sed quid
plura? Appellati sumus ex salvatoris desiderio Christiani, sicut universus
orbis terrarum testimonium perhibet atque apostoli edocent; sed et
dei, quales et qualiter fieri presbyteros qualesque esse debeant qui
episcopatum desiderant; quae omoia bene nobis et recte disposita usque
in hodiernum statum suum custodiunt et permanent apud nos huius regulae
disciplinae.
Istius vero qui nunc nobis ex Persarum provincia ebullivit,
Manes nomine, adversum quem mihi disputatio iam secundo commota
est, genus vobis dicam et actum; sed et doctrina eins unde deacendat
lucidissime demonstrabo. Iste non est primus auctor huiuscemodi doctrinae
nec solus; sed quidam Scythiansu nomine apostolonim tempore
fuit sectae huius auctor et princeps, sicut fuemnt et multi alii apostatae,
qui primatus sibi Tindicare cnpientes, falsa pro veris conscripserunt,
simpliciores quosqae ad suam libidinem pervertentes, quorum nomina
et perfidias dicere nunc tempns non sinit Hie ergo Scjtbianus
dualitatem istam introducit contrariam sibi, quod ipse a Pythagora suscepit
sicnt et alii omnes huius dogmatis sectatores, qui omnes dualitatem
defendunt, declinantes scripturae viam directam; sed non in amplius
proficient. (Lll.) Nullus tamen ita inpudenter praevalnit sicnt iste Scythianus.
Inimicitias enim inter dnos ingenitos introduxit et omnia haec
quae conaeqauntur haiuscemodi adsertionem. Quique Scythianus ipse
ex genere Saracenorum fdit et captivam quandam accepit uxorem de
superiore Thebaide, quae eum suasit habitare in Aegypto magis quam
in desertis. Atque utinam numquam eum illa provincia suscepisset, in
autem habuit quendam, qui scripsit ei quattuor libros, ex quibus unum
quidem appellavit Mysteriorum, alium vero Capitulorum, tertium autem
Euangelium et noviasimum omnium librum Thesaurum appellavit; et
erant ei isti quattuor libri et unus discipulua nomine Terebinthus. Quia
ergo aliquantum temporis secum isti ambo decreverant, soli placuit
Scythiano discurrere in ludaeam, ut ibi congrederetur cum omnibus,
quicumque ibi videbantur esse doctores; et proveuit eum continuo vita
defungi nec potuisse aliquid promovere.
nie Tero discipulos, omnibus quaecumque fuerant convasatis,
in fugam versus est et Babyloniam petiit, quae nunc provincia
habitatnr a Persis quaeqne abest nunc a locis nostris itinere dierum
ac noctium ferme sex; quo cum venisset, talem de se famam pervulgavit
ipse Terebinthus. dicens omni se sapientia Aegyptiorum repletum
et vocari iam non Terebiothnm, sed Buddam nomine sibique hoc
nomen inpositum; es qnadam autem Tiigine natum se esse simulavit
et ab angelo in montibns enutritum. Parcus Tero quidam propheta et
Labdacus Mithrae filius arguebant eum mendacii et erat eis cotidie satis
animoaa certado de hninscemodi negotio. Sed quid plura? Licet frequen-
et qualiter iterum revertantur in corpore et alia multa huiuscemodi
et bonun neqniora, id est: bellum Deo commotum esse in principiis,
ut ipse propheta orederetur. Pro qoibus dum argueretur, ad viduam
qaandam secessit cum suis qnattuor libris, nullo ibidem discipulo adquisito
praeter anum solam quae eins particeps facta est Tone deinde
mane primo ascendit sotarium quoddam excelsum,. nbi nomina quaedam
invocare coepit quae nobis Turbo dixit solos Septem electos didicisse.
Cum ergo aacendisset ritus nescio cuius vel artificii gratia, solos antem
ascendit, uti ne ab aliquo convinci possit, quod si dissimulasset vel pro
nihilo duxisset, cogitabat ae ab aeria principibua poenis esse subdendum;
haec eo cogitante, iustissimua deus sub terras eum detrudi per spiritum
iubet, et coatinuo de summo deiectus, exanime corpus deorsum praecipitatum
est, quod anus illa miserata collectnm locis solitis sepeliit.
(LIII). Tunc omnia illa quae aecnm de Äegypto pertulerat
manserunt apud eam et gavisa est valde moite eius duplici causa, primo
quod non libenter adspiceret artes illius, aecundo pro bis quae de
hereditate fiierat conaecuta; erat enim multum praescia. Q:uae cum
sola esset, habere aliquem ad ministerium Toluit et conparavit sibi
puerulum annorum ferme aeptem Corbicium nomine, quem statim manu
misit ac litteris erudivit. Quique cum duodecim annorum esset effectus,
anus illa diem obiit ipsique universa bona sna tradidit et cum
reliquiis etiam quattuor illos libellos quos Scythianus scripaerat, non
multorum versuum singulos. Tunc ergo Corbicius, sepulta domina,
prope sexaginta, eruditus secundum doctrinam qnae in locis illis est, et
paene dixerim super omnem hominem, diligentins tamen ea didicit, quae
in illis qnattuor libellis continebantur; adquisivit etiam ipse discipulos
tres, quorum nomina sunt haec: Thomas, Addas et Hermas. Tunc adsumit
illos libellos et transfert eos, ita ut multa alia ex semet ipso insereret
eis, quae anilibus fabulis similia sunt Habebat ergo tres istos
discipulos conscios malorum suorum; nomen vero libellis proprium adscribit,
prioris nomine deleto, tamquam si eos solus ex semet ipso conscripserit,
Tunc visum est ei mittere discipulos suos cum his quae conscripserat
in libellis ad superiora ipsius provinciae loca et per diversas
civitates et vicos, ut haberet aliquos se sequentes; et Thomas quidem
partes Aegypti voluit occupare, Addas veto Scythiae, solua autem Hermas
residere cum eo elegit Cum ergo illi essent profecti, regis filius
aegritudine quadam adreptus eat, quem rex curare desiderans edictum
proposuit, invitans, si quis eum curare posset, accederet, praemio multo
proposito. Tunc iste, sicut illi qui cubum (qnod nomen est aleae) ludere
solent, praesentiam sui Manes exhibet apnd regem, dicens se esse
puerum curaturum; quae cum audisset rex, suscepit eum cum obsequio
ac libenter habuit. Verum ne multa narrando quae gessit taedium auditoribus
inferam, mortuus est puer in manibus eins vel potius extinctus
Tunc rex in carcerem detrudi iubet Manen et ferri talento onerari.
Illi vero duo discipuli eius qui missi fuerant ad docendnm per singulas
civitates qoaerebantur ad poenam, qnique, fugientes licet, numquam
(LIV). Post haec ad magiatmm soiim redeont, referentes quae
eis acciderint; audioot etiam ea qnae in ipsam conlata sunt mala. Accedentes
ergo, at decebat, ad eum sui et suggerentes ei de bis malis quae
per loca singula patiebantar, de reliquo conveiti se debere ad salutem
suadebant; pertimuerant enim, verentes ne quid sibi ex bis malis quae
illi inferebantur accideret. At ille suadens eos nibil vereri ad orationem
consurgit. Tunc deinde iubet in carcere positus legis Christianorum
libros conparari; valde enim bi qui missi ab eo faerant per civitatis
siagulas ab omnibus bominibas execrationi habebantur, maxime apud
quos Cbristianomm nomen venetationi erat Sumpto ergo aliquantalo
auri modo, abienmt ad loca in quibns CbriBtianonim libri conscribebantur
et simolantes se novicios esae Christianos rogabant praestari
sibi libros ad conparandum; et, ut ue multa dicam, conparant universos
libros scripturarum nostramm et deferunt ad enm in carcere
constitutum, quibus ille acceptis homo aatutua coepit in nostris libris
occasiones iuquirere dualitatia suae nee suae quidem, sed Scythiani, qui
hoc ante plurimum temporis protulerat, et ex nostris libris, sicut etiam
adversum me dispatann fecit, adsertionem suam proferre, quaedam in
bis accusans, quaedam permutans, solo Christi nomine adieeto; quem se
idcirco suscipere simulavit, ut per civitates singulas sanctum et divinum
nomen audientes Christi, minime execrantes eos, discipulos istius non
fugarent Inveniens autem etiam vocem de paracleto positam in scripturis,
semet ipsum esse subiecit, qui non legerat diligenter quia paracletus
iam tunc venisset com apostoli adhuc esaent super terram. His
ergo tam scelerate conpositis, mittit et discipulos auos praedicaturos
intrepide fictos simulatosque ecores et Dovas falsasqne voces adnuntiaturos
per loca singula. Quod cum rex Persarum cognovisset, dignis
3(1 eum snppliciis subdere parat. Quo Manes agnito, admonitus in somnis,
elapsus de carcere in fugam versus est, auro plurimo custodibus corruptis,
et mansit in castello Arabionis. Unde scriptam epistnlam per
est; rex vero eum requiri iussit et in quibascumque locis repertum conprehendi.
Haec cum ego cognovissem, necessariiun fait me etiam vobis
indicare qnia reqniritur iste a rege Persamio usque in hodiernum diem.
(LV). His auditis, turbae volebant Manen conprehensum
tradere potestati barbarum, qni erant vicini ultra Strangam fluvium,
quoniam et ante tempus venerant quidam ad requirenduni eum.,
nusquam reperto diseesserant; erat enim tunc in fnga coDstitutus. Cam
ergo haec ita Archelaus prodidisset, continno ae in fugam dedit Manes
et evadere potuit, dum nemo eum insequeretur, cum populus Archelai
quem libenter andiebant relatione teneretur, quidam tarnen crebre insecuti
sunt post eum. Sed ille vias quibus venerat repetens transito
fluvio ad Arabionis castellum rediit, ubi postea conprehensus, oblatus
est regi; quique plurima adversus eum indignatione commotus, duas
mortes in eum rindicare cupiens, unam filii, alteram carcerarii, iuasit
eum ante portas civitatis excoriatum suspendi et pellem eins medicamentis
infectam inflari, carnes vero volucribus dari iussit. Quibus postea
agnitis, Arcbelaus adiecit ea priori disceptationi ut omnibus innotesceret,
sicut ego, qui baec scripsi, in prioribus exposui. Congregatis igitur
omnibua Christianis ferri adversus eum seatentiam placuit, velnt epylogum
quendam morti eins transmittentes consonantem reliquae vitae eius
negotiis.
Addidit ebiam boc Archelans dicens: Viri fratres, ne quis
vestrum iucredulua sit bis quae a me dicta sunt, id est quod non ipse
primus auctor scelerati huius dogmatis extiterit Manes, sed tantum quod
per ipsum aliquibus terrae partibus manifestatum sit Sed non statim
quaecumque loca voluerit perducere potest, alienus est tarnen omni genere
a constractione eius, ita intellegendus est et iste. Non enim ex
initio huic rei ipse originem dedit, sed tantum quae ab alio fuerant inventa
per se detulit hominibuB, sicut certis testimoniis notiun est, quibus
propositum est nobis ostendere: non ex Mane originem mali huius
manasse, sed ab alio, et ante multum temporis a barbaro quodam exorta
in silentio babita, ab isto vero ignota et latentia velut propria eius esse
prolata, deleto conscriptoris titulo, sicut snperius exposui. Fuit praedicator
apud Persas etiam Basilides quidam antiquior, non longo post
nostrorum apostolorum tempore; qui et ipse cum esset versutus et vidisset
quod eo tempore iam essent omnia praeoccupata, dnalitatem istam
voluit adfirmare quae etiam apud Scythianum erat. Denique cum nihil
haberet quod adsereret proprium, aliis dictis proposuit adversariis. Et omnes
eius difficilia quaedam et asperrima continent. Extat tamen tertius
decimus liber tractatuum eius, cuius initium tale est: ,,Tertium deci-
„mum nobis tractatnnm scribentibos librum necessarimn sennonem ube-
„remque salutaris sermo praestabit: per parabolam divitis et pauperis
naturam sine radice et sine loco rebus supervenientem unde pullulaverit
indicat“. Hoc autem solum Caput liber continet? Nonne continet et
alium sermonem? At, sicut opinati sunt quidam, nonoe omnes offendamini
ipso libro, cuius initium erat boof Sed ad rem rediens Basilides
interiectis plus minusve quisgentis versibus ait; „Desinamns ab inani
,,et curiosa varietate; requiramus autem magis quae de bonis et
„etiam barbari ioquisienint et in quaa opinioues de bis omnibus per-
,,venerunt. Quidam enim borum dixerunt initia omninm duo esse, qui-
„bus bona et mala adsociaverunt, ipsa dicentes initia sine initio esse et
„ingenita; id est in principiis lucem fnisse ac tenebras, quae ex semet
utrum agnitionem nterqae perrenit et tenebrae contemplatae aunt lucem,
„tamquam melioris rei sumpta concupiscentia insectabantur ea et coadmis-
,,ceri ac participari de ea cupiebant Et tenebrae quidem haec agebant,
,,lux vero nequaquam ex tenebris qoicquam redpiebat in sese nec in
,,earum deBiderinm veniebat, tantummodo quod etiam ipaa spectandi libi-
„dinem passa est Et quidem et respexit eas velut per speculum. En-
„fasis igitnr, id et color quidam lucis, ad tenebras factus est solus, sed
„lux ipsa respexit tantommodo et abscesait, nalla scilicet parte sumpta
„de tenebris. Tenebrae vero ex loce Bompsernnt intuitum et yles enfasin
,,vel colorem, in quo ei displicuerant. Cum ergo neqniores de meliore
„sumpsissent non reram Incem, sed speciem qoandam lucis atque en-
,,fasin, . . . boni raptira motatione traxenmt. Unde nee perfectom
„est in hoc mundo, et quod est valde est exiguum, quia pamm fdit etiam
,,illud, quod initio conceptum est Verum tamen per hoc ipsum exiguum
,,lucis, immo potins per speciem quandam lucis, creaturae valuerunt geue-
„rare aimilitudinem perferentem ad illam, qnam de luce oonceperant, per-
„mixtionem. Et haec est ista, quam cernimus, creatnra." Sed et reliqua
eomm similia in consequentibus executus eat Haec autem sufficere
aestimavi ad ostendendam eiua in hac parte aententiam. In hia enim
de mundi conditione oonscripait secnudum quod Scythianus senserat.
Hie Tero adaumpfcia eius litteris adiecit etiam nomina dae-
monum et commotiones inquietas atque elementorum cursus non secundum
illum ordinem, qui a veteribus scriptus est, sed ut sarcinam quandam
verborum multorum et inutilium congregaret et permixtiones inmensas
ac confusiones legentibns generaret Quia vero omnis eius dogma
et inscientia Basilide illi cbversante conscripta in dualitate suapenaa sunt,
nulli dubium eat. Si quis ergo subvertere potuerit ingenitam dualitatem,
quam ipse adaerit, dico: universam eins verborum silvam pariter
inntilia atque inania dereliriqaet, ita et nos, si dispositam non recte
creaturam et commixtionem duornm ingenitorum, lucis ac tenebrae,
sicnt Basilides praesnmit, ostenderimos, sine dnbio omoia reliqua,
quae ipse scribit, inania et qnae nos scripsimus, vera esse signabimus.
Hoc autem deprecor eos, qui his exemplis uti voluerint, ut
snbtilius intueantnr unumquemque sermonem, quoniam qaidem argate
et breviter Basilides locutus est ea, qnae apad Scythianum reppereiat
definita; quae bic translata subtilius argumentis qnoqae violentdoribos
communivit, nti verborum novitate propria sua ease puntarentur. Haec,
ut potuimus, a nobis dicta sunt. Potenmt antem hi, qui nos sensn
sublimiori praecellunt, plura borum ac meliora proferre atqne conscribere
adversum eos libros, qni ab illo editi sunt Finita ergo disputatione
ista, Arcbelaus turbas com pace dimisit ad propria. Qui
benedieeutes eum Toce, qua dignom est, cum omni laetitia discesserunt.
Ego Egemonius scripsi disputationem istam exceptam ad describendum volentibus.
Veteres heretici propemodum omnes divinitatem duplicem simularunt,
ut alium bonum deum, alium iustum esse confingerent et dicereut
boni dei aubvenitoris atqus melioris filium dominum lesum Christum
venisse in hunc mundnm, ut de iusti dei, quem tantum severum putant
dominum, animas ad pristinas reduceret sedes, quae creatoris praecepto
corporibus fuissent ligatae. Ex quibus est Cerdon atque Marcion et
ceteri qui eomm sequuntur errorem. Valentinus vero et ipse duplicem
esse simulavit divinitatem; is simul et aeonum numerum novum visus
est introferre, quod triginta aeonas visus est dicere. Basilides quoque s
de hac inpietate descendit, qui tot deos simulat esse, quot dies in anno
sunt, et de bis quasi minutaUbus unam summam divinitatis effict et
appellat Mitbram, siquidem iuxta conputatinem Graecarum litterarum
Mithras anni numerum habet Hi non multum a gentilitate distant et
eisdem paene mysteriis inbunntur, quibus a gentilibus initiatur. Hoc
defuncto aliae rursum multae diversae hereses ebullierunt, quae divinitatem
Christi negantes tantummodo confitentur humanitatem eius ex
beresim instauravit. Erupit et alia heresis, qaae Catafirigae appellatur
ex promissione spiritus sancti, quam diminus salvator noster pollicitus
est dicens: Vadam et alium paracletom mittam Tobis, adserens non in
apostolis, sed in Montanmo, Priscillam et Maximillam. Post has erupit
Manichsens, post donnitionem sancti martyris Cypriani, modicam ante
Diocletianum, qui alium deum bonum, ailium malum indicant et omnium
universa qase a corpore sunt dicont esse Satanoe. Huius heresis de
Pythagorae fonte libatur et conunixta magicis artibus astrologia quoque
utuntur, sicut et ipse Pythagoras de his exordium sumit. Et uti infinita
praeteream, nunc de novis heresibus breviter increpandum est. Super
funere Constantini erupit heresis Arriana apud Alexandriam, quae unum
patrem deum esse, filium vero eiusdem dominum nostrum Iesum Christum
et spiritum sanctum adoptioue esse filium non natura et quantum
distare dicit filium a patre tantum rursus dicit a filio spiritum separari.
Haeo in tria scinditur. Eunomins qoippe, a quo vocantur Eunomiani
audaciter proclamant et libere, quod quorum diversa natura est, similes
eos esse non posse, itaque filium et patrem, quooiam alterius substantiae
essent, dissimiles esse. Macedonius vero, a quo rooantur Macedoniani,
qui etiam Arriani nnocupantur, snb inpietate pietatem videntur inferre,
nt dicant similem esse filium patri; et in eo differunt ab Arrianis, quod
Arriani filium similem patri dicunt, Macedoniani vero, ut plus ei donare
videantur, similem dicunt esse per omnia. Sed et eos dolos et lapsa
qnaai pietas detegit, cum etiam bomo ad imaginem et similitndinem dei
conditus sit. Extrema est beresis Apollinaris, quae quot homines habent
tot paeue sententias. Necdnm eoim inter eos decretom est, in quae
quasi pro certo et statato blaspbemabunt. Alii dicunt uec sensum nec
animam humanam habuisse dominum nostrum lesum Christum. Qui vero
audaciores sunt, etiam corpus illius sic de Maria confitentur, ut nihilominus
etiam hoc de caelestibns vindicent. Nonnulli auimam et corpus
tantummodo profitentes, sensnm, id est mentem, negant. Sed istos si
discusseris, et animam et corpus incipiunt denegare et dicunt pro anima
inbabitatorem fuisse rerbum deum; et dum volunt bomanitatem in Christo
haec paesa fuerit. Inter Novatianos et Montenses hoc interest, quod
Novatiani maiorum criminum poenitentiam non accipiunt, id est negationis,
adulterii, homicidii, fomicationis et ceterorum his similium; Montenses
vero dicunt nos scripturas sanctas exurendas tradidisae, simulantes
suos episcopos ecciesiam gubemasse et quod feciunt Luciferiani monentibus
nentibus sacerdotibus, hoc illi faciunt in omnibus ecclesiis, dicentea
eorum aacerdotes esse non posse, qoi scriptoras tradidernnt, et super
hoc addont, qnia nostram ecciesiam traditomm infamant quemcumue
a nobis invenerint.